XXəsrinəvvəllərindənetibarənisəOsmanlıtəzkirəçiliyininmüxtəlifaspektlərialimlərintədqiqatobyektinəçevrilib. BuaraşdırmalarınəzərdənkeçirdiyimizzamanOsmanlıtəzkirəçiliyininnəzəricəhətlərininöyrənildiyini, təzkirəçiliktarixininyazıldığını, təzkirələrinböyükbirqismininelmi-tənqidimətnlərininnəşrolunduğunuvətəzkirəşünaslarnəslininyetişdiyinisöyləyəbilərik. Prof. Dr. HarunTolasabuxüsusdayazır: “Tanzimattanbuyanatezkirelerleçeşitlibakımlardanilgilenilmişveüzerlerindebirçokaraştırmalaryapılmıştır. Buaraştırmalarbüyükbirçoğunlukla, tezkirelerintarihselkökenivegelişimi, yazarları, yazılışsebepvevesileleri, kapsadıklarızamandilimi, tertib, muhtevaveüslupözelliklerivebuaçıdanbirbirleriyleolanilişkileriüzerinedir”.
OsmanlıtəzkirələrininnəzəribaxımdanaraşdırılmasındaProf.Dr. HarunTolasanın (1938-1983) roludanılmazdır. HarunTolasailkdəfəolaraqSəhi, Lətifi, AşiqÇələbitəzkirələriəsasındaşairvəəsərihaqqındaverilənməlumatlarıorijinalşəkildətədqiqatacəlbetmişdir. Onunbumonoqrafiyasındatəzkirəçininədəbianlayışvədəyərsistemi, ədəbitənqidmetoduvəüslubuaraşdırılıb. BumetoddanfaydalanaraqProf. Dr. FilizKılıçXVIIəsr, Prof. PervinÇapanisəXVIIIəsrtəzkirələriniöyrənmişlər.
TürkiyətəzkirəşünaslığınınkeçdiyiinkişafyolundanbəhsedərkənxatırlanmasıvacibolanalimlərdənbiriProf. Dr. Halukİpektendir (1926-1992). Halukİpektenuniversitetlərdətürkdilivəədəbiyyatıproqramlarındaşüəratəzkirələriüzərindəənçoxduranvərəhbərliketdiyidissertasiyalarlabunlarınənönəmlilərinitanıtdırandəyərlibirtədqiqatçıolmuşdur.
TürkiyətəzkirəşünaslığınınyeniinkişafmərhələsiProf. Dr. Mustafaİseninadıylabağlıdır. HalukİpekteninyetişdirməsiolanMustafaİsenözdəyərliaraşdırmalarıilətürktəzkirəşünaslığınaböyüktöhfələrvermişdir. MustafaİsenMustafaAlinin “Künhül-əxbar” adlıtarixiəsərinintəzkirəhissəsinitədqiqetmişvəbununardıncatəzkirələrədairçoxsaylıkitabvəməqalələrnəşretdirmişdir. Yetişdirməsiolmayanalim, övladsızvalideynəbənzəyir. Bubaxımdanonunxidmətixüsusiolaraqqeydedilməlidir. Prof. Dr. MustafaİsenonagörəTürkiyətəzkirəşünaslığındamüstəsnayerəsahibdirki, Osmanlıtəzkirələrinitədqiqedənalimlərinböyükbirqismionunyetişdirdiyialimlərdir. Beləki, MustafaİseninrəhbərliyiiləAşıqÇələbi, ƏhdiBağdadi, QınalızadəHəsənÇələbi, Bəyanivədigərtəzkirəçilərinəsərləritədqiqatacəlbolunmuş, onlarınelmi-tənqidimətnlərihazırlanmışvəişıqüzügörmüşdür... Vəbeləliklə, Türkiyətəzkirəşünaslıqməktəbiyaranmışdır.
BusahəüzrəgörülənqiymətlivəmühümişlərinyekunuolaraqTürkiyəRespublikasıPrezidentiAdministrasiyasınınbaşkatibi,Prof. Dr. Mustafaİsenin “TezkiredenBiografiye” adlıkitabınınümunəkimigöstərəbilərik. MüəllifTürkiyədətəzkirəçilikənənələrininelmiaraşdırılmasıüzrəməktəbyaratmışvəonunmədəniyyətvəədəbiyyattarixinəgöstərdiyibudəyərlixidmətiyetişdirdiyitələbələri – Prof. Dr. F. Kılıç, Doç. Dr. S. Solmaz, Doç. Dr. A. Eyduran, Doç. Dr. G. Zavodçuvədigərləridavametdirirlər.
6-8 may 2010-cuildəNevşehirUniversitetindəkeçirilmiş “UluslararasıKlassikTürkƏdəbiyyatındabiyoqrafiya” simpoziumugörkəmlitəzkirəşünasalimMustafaİsenin 60 illikyubileyinəhəsrolunmuşvəburadatürktəzkirəçiliyiniaraşdırantədqiqatçılarınböyükbirqismitəzkirələrləbağlıməruzələrləçıxışetmişdir.
Prof. Dr. Mustafaİsenin 2010-cuildəAkçağnəşriyyatındaişıqüzügörən “Tezkiredenbiyografiye” adlıəsəriAzərbaycandilinəçevrilərək 2012-ciildəBakıdanəşrolunmuşdur. KitabNarıngülNadirqızıtərəfindənAzərbaycantürkcəsinəuyğunlaşdırılmışdır. KitabınelmiredaktorlarıProf. Dr. K.NərimanoğluvəProf. Dr. N. Göyüşovdur.
Prof. Dr. MustafaİsenintürktəzkirəçilikənənələriüzərindəapardığıardıcılvəsistemliaraşdırmalartəkcəTürkiyəcoğrafiyasındadeyil, HeratdanbaşlayaraqBalkanlaraqədəruzananbirməkandayetişəntürkədəbiyyatınıntanınmışvətanınmamışsimalarıhaqqındadolğunməlumatverir. BuradaTürktəzkirəçilikənənəsininəsascizgilərivəönəmlixüsusiyyətləri, eynizamandadivanədəbiyyatıiləbağlıdəyərləndirmələrayrı-ayrıməqaləvəyazılarşəklindəözəksinitapmışdır. Farscatəzkirəçilikənənəsidahaəvvəlyaransada, buradaədəbitənqidvədəyərləndirmənisbətənzəifolmuşdur. BuməsələniİrantəzkirəçiliktarixiniaraşdıranGolçinMəanivəbaşqatanınmışmüəlliflərdəqeydetmişlər. BunabənzərşəkildəbirsıraTürkşairlərtəzkirəsidəədəbitənqidvədəyərləndirməbaxımındanzəifdir. Lakinbununlayanaşı, OsmanıdönəmindəqələməalınanTürktəzkirələriiçərisindəədəbitənqidbaxımındanböyükmühtəvasıvəözelmidəyərləndirməsiisəseçilənmühümqaynaqlaradarastgəlinirki, bunlardanLətifi, MustafaƏlivəKınalızadəHəsənÇələbininəsərləriniözəllikləqeydetməklazımdır. Prof. Dr. Mustafaİsenbütünbuməsələləridiqqətləaraşdırmışdır. Təzkirələrdətəriqətşairləriayrıcaməqalədəişıqlandırılır. MüəllifeynizamandaAnkara, Tokat, Ərzurum, Bağdad, Üsküp, Diyarbəkirbölgələrindəyetişənşairlərhaqqındadaayrı-ayrıməqalələrşəklindəbəhsedir.
Müəllifinkitabadaxiledilmişməqalələrindəmədəniyyəttarixininbirçoxönəmliməqamlarıtəhliledilir, şəhərmədənimühitindəyarananvəinkişafedəndivanədəbiyyatınınxüsusiyyətlərinəzərdənkeçirilir. İstanbulunOsmanlıdönəmindəmühümmədəniyyətmərkəzikimiformalaşmasınatəsirgöstərənamillərinincələnməsidədiqqəticəlbedənməqamlarsırasındadır. KitabdayeralanayrıcabirbölümdəisəmüxtəlifsəbəblərdənTürkiyəyəmühacirətetmişAzərbaycanmüəlliflərihaqqındadəyərliməlumatlarverilir. OrtaçağlardaeynisivilizasiyaməkanındaözyaşamınıdavametdirənŞərqxalqlarınınyaratdığıelmi-fəlsəfi, dini-mənəvi, ədəbi-estetikvəhəttamillidəyərlərolduqcayaxınvəmüştərəkxarakterəmalikdirvəbucəhətdənonlarınmüqayisəlitədqiqihəmindəyərləripaylaşanlarınhamısıüçünfaydalıdır. Onagörəkeçmişinelmi, mədəni, ədəbivəmənəvimirasınıaraşdırarkənməsələyəgenişmüstəvidəvəeynimədəniyyətinayrılmazparçalarıkimiyanaşmaqlazımgəlir. Prof. Dr. Mustafaİsenözaraşdırmalarındaməhzmövzuyayüksəkmədəni-intellektualvəelmisəviyyədəyanaşmışdır.
Onudaqeydetməkyerinədüşərki, Azərbaycanmədəniyyətvəədəbiyyattarixinintədqiqindəbəzisahələrüzrəmüəyyənboşluqlarvarki, buraOrtaçağlardaformalaşanislammədəniyyətkateqoriyalarınınuniversalxarakteri, başqaxalqlarlaortaqxüsusiyyətləridaşıyantəsəvvüfvəsufiədəbiyyatı, klassikdivanədəbiyyatınınestetikası, klassikədəbiyatdabəlağətvəədəbisənətlər, nəhayət, təzkirəçilikənənəsinintədqiqidaxildir.
İranvəTürkiyədəistərayrı-ayrıtəzkirələrintədqiqivənəşri, istərsədətəzkirəçiliktarixininaraşdırılmasıüzrədahaçoxmühümişlərgörülmüşolsada, Azərbaycandabuməsələyənisbətəngecbaşlanmış, birneçətəzkirəişıqüzügörmüşdür. BusahədəilktəşəbbüslərdənolanN. Qarayevin, M. Muradovanın,K. Məmmədovanın, A. Topalovanıntədqiqatlarınıgöstərməkolar. BuradamərhumNəsirəddinQarayevinxidmətinixüsusiolaraqyadasalmaqyerinədüşər. O, böyükzəhməttələbedənNəvvabıntəzkirəsininəşrəhazırlamışdır. TəzkirəçilikənənəsininsistemlivəardıcıltədqiqisondövrlərDr. VüsaləMusalıtərəfindənaparılmaqdadır. 2006-ciildə “XV-XVIIəsrlərtürktəzkirələrininstrukturuvəspesifikası” mövzusundanamizədlikdissertasiyasınıbaşaçatdıranmüəllif, hal-hazırda “Türktəzkirəçiliyinininkişafvətəkamülmərhələləri” mövzusuüzrədoktorluqsəviyyəsindəaraşdırmaaparmaqdadır. Onun “OsmanlıtəzkirələrindəAzərbaycanşairləri” adlımonoqrafiyası 2009-cuildə, “Türktəzkirəçiliyi” (Biblioqrafiyası) kitabıisə 2011-ciildənəşredilmişdir.
Bizlərdətəzkirələrinistərakademiknəşrində, istərdədətədqiqindəmüəyyənboşluqlarvəqeyri-peşəkarcəhətləridənəzərəalsaq,həminproblemlərinhəllibaxımındanTürkaraşdırıcılarınınbusahədəgördüyüişlərdənfaydalanmaqvəqarşılıqlıelmimübadiləolduqcaəhəmiyyətligörünür. BubaxımdanProf. Dr. MustafaİseninkitabınınAzərbaycantürkcəsiilənəşrininelmiictimaiyyətüçünfaydalıolacağıheçbirşübhədoğurmur.