Azərbaycan etnik tərkibi baxımdan da dünyanın ən zəngin ölkələrindəndir. Ümummilli lider Heydər Əliyev də əbəs yerə demirdi ki, Azərbaycanın zənginliyi həm də burada yaşayan müxtəlif xalqların sayının çoxluğu ilə səciyyələnir.
Ölkəmizdə əsrlərdir müxtəlif xalqların nümayəndələri əl-ələ, çiyin-çiyinə dostcasına, qardaşcasına yaşayırlar. Ölkənin bütün bölgələrinə səpələnərək yaşayan etnik qruplar, azsaylı xalqlar bəzi regionlarda xüsusilə üstünlük təşkil edirlər. Tarixi proseslərin nəticəsi bir sıra xalqların məskunlaşmasında da özünü göstərib. Buna müvafiq olaraq bəzi etnik qruplar, azsaylı xalqlar bəzi regionlarda pərakəndə, bəzilərində isə sıx halda məskunlaşıblar. Azərbaycan ümumiyyətlə, etnik cəhətdən zəngin ölkə olsa da, bu etnik zənginlik çaları özünü bəzi bölgələrdə, bəzi rayonlarda daha qabarıq şəkildə büruzə verir. Yəni, bəzi ərazi vahidlərimizdə etnik rəng özünü daha tünd çalarda göstərir, bəzi etnik qruplar, bəzi xalqlar bir sıra rayonlarda daha kompakt şəkildə yaşayırlar.
(Əvvəli ötən sayımızda)
Etnik baxımdan zəngin regionlarımızdan olan Qubanın maraqlı yaşayış məskənlərindən biri də Qrız kəndidir.
Qrız kəndi Ağ dağın ətəyində, dəniz səviyyəsindən 2171,4 m yüksəklikdə, Qudyalçayın sahilində yerləşir. Kəndin ətrafında bir neçə bulaq, şəlalə, mağara və çay var. Kəndin yaxınlığında Bab bəy – Bab ata (Pir Qirim Şam baba) və Pir Cəlal Türbəsi kimi müqəddəs yerlər var. Qrız kəndi Azərbaycan ərazisində ən çox qar düşən yaşayış məntəqələrindəndir. Bundan başqa kənddə o qədər də yaxşı vəziyyətdə olmayan məktəb, bələdiyyə binası və yeni məscid var. Kəndə gedən yol yoxdur. Digər dağ kəndlərinə (Qırız-Dəhnə, Əlik, Cek, Haput) nisbətən Qrıza getmək daha çətindi.
“Qrız” sözü haqqında əsası olmayan rəvayətlər yayılıb. Belə ki, Qrız-Qrıts sözü qırmaq feli ilə təsadüfən fonetik səsləşir və ona görə də, bu rəvayətlər uydurmadır. “Tök” (tökmək), “var”, “gəldi”, “gələcək”, “gəlir” fellərinin Qrız dilində təsnifatını və sair verdikdə “Q” elementinə, daha doğrusu söz önlüyünə rast gəlinir. Həmin “Q” elementi yüksəklik, ucalıq, hündürlük, açıqlıq göstərir, “rıts” isə hamar, cila mənasını verir. “Cilalanmış daş”, “cilalanmış taxta” – kəndin mövqeyinə görə belə adlanır.
Yazılı mənbələrdə Qrız toponiminə ilk dəfə X əsrdə rast gəlinir. XVIII əsrdə Qrız Şeyxəli xanın Rusiya İmperiyasına qarşı apardığı mübarizədə onun mərkəzi iqamətgahı olub.
Kəndin ərazisində bir qədim dağılmış məscid var. Bəzi məlumatlara görə bu məscid Abbasi Xilafətinin banisi Abbasın məşhur sərkərdəsi Əbu Müslim Əl-Xorasani tərəfindən təxminən VIII əsrdə inşa edilib. Məscid Əbu Müslimin adını daşıyır. Eyniadlı məsciddən yaxınlıqdakı Xınalıq və Cek kəndlərində də var.
Qrız kəndində hazırda 30-40 ev var. Kəndin əhalisi 368 nəfərdir. Yerli əhalinin bildirdiyinə görə vaxtilə burda 777 ev (bu evlər daş birmərtəbəli evlər olub, tavanı hamar və torpaqla örtülü olurdu) olub və orada 8000-ə yaxın əhali yaşayıb. Lakin onlar bir sıra amillərin təsiri altında miqrasiya ediblər. Əhali əsasən heyvandarlıqla və dəmyə əkinçiliyi ilə məşğul olur. Xalça və palaz toxunması kimi sənətlər də inkişaf edib. Bundan başqa Qrızda vaxtilə yəhudilər də yaşamışlar, onları bura Fətəli xan köçürmüşdu. Bu gün də kənddə yəhudi qəbirstanlığı mövcuddur.
Kəndin əhalisini qrızlar təşkil edir. Qrız kəndi qrızların mərkəzi iqamətgahı hesab olunur.
Qrız dili ləzgi dillər qrupunun Şahdağ yarımqrupuna aiddir. Qrız dilinə ən yaxın dil Buduq dilidir. Həmçinin, Qrız dilində yaxın dillərdə Cek, Əlik, Haput və Yergüc kəndlərində də danışılır. Bu kəndlərdə danışılan dillər Qrız dilindən xeyli fərqlənir ki, buna görə də alimlərin fikrincə onları ayrı bir dil kimi götürmək olar. Məsələn, ceklilər Cek dilində danışır. Lakin bu dili araşdıran linqvist və alimlərin bir qismi bu dili Qrız dilinin ləhcələri kimi qəbul ediblər. Hətta onlardan bəziləri “Cek dili” terminini “Qrız dili”nin alternativ adı adlandırırlar. Ən son araşdırmalar zamanı da Grimes (2000-ci ildə) bu dilləri Qrız dilinin dialektləri kimi qeyd edib. Qrız, Cek, Haput, Əlik, Buduq, Yergüc dillərinin leksikası, morfologiyası, sintaksisi, xüsusən sonsuzluğa qədər əşyaların cinsini bildirmək üçün meyar olan say sistemi, qohumluq bildirən sözlər demək olar ki, eynidi. Qrız dilində cins, kəmiyyət və hal kateqoriyaları vardır. Cümlə feli xəbərin tipinə görə dəyişir. Son məlumatlara görə, Qrız dilində danışanların ümumi sayı 10000 – 15000 arasında dəyişir.
Bu yaxınlarda gənc fransız tədqiqatçısı Jil Otye Fransanın Şərq Dilləri və Sivilizasiya İnstitunda “Qrız dilinin şərhi. Azərbaycanın şimal-şərqində Qafqaz dillərinin tədqiqi” mövzusunda doktorluq işini müdafiə edib. O, Azərbaycana gələrək, Qrız dilini öyrənmişdi.
Alim öz araşdırmasında heç bir əlifbaya və qrammatikaya malik olmayan bu dildə, yalnız yüksək dağlıqda yaşayan bir neçə yüz adamı qeyd edir. Bununla da alim hesab edir ki, qrız dili nə azərbaycanlıların danışdıqları azəri türkcəsinə, nə də hind-avropa dil qrupuna aid olan Qafqazda yaşayan tatların, osetin və talışların danışdıqları dillərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Mövcud fakt bu dilin və həmin dilin daşıyıcıları sayılan qrızlıların qədimliyindən söhbət açır.
Qrız dili haqqında 1972-ci ildə Ş. Sədiyevin doktorluq dissertasiyası, 1964-cü ildə V. Xidirovun namizədlik dissertasiyası dərc edilib.
Şahdağ qrupuna daxil olan etnik qruplar arasında qrızlar da qədimliyi ilə seçilirlər. Tarixçi alim Qiyasəddin Qeybullayev “Azərbaycan toponomiyası” əsərində “hər” (Qafqaz Albaniyasında tayfa) tayfasının qrızların əcdadı olduğunu bildirmişdi. Müəllifin yazdığına görə, “hər“ tayfası Qafqaz Albaniyasının
şimal-şərqində yayılıbmış, qrızlar indi yaşadığı torpaqlara sonradan köçüblər. Lakin qrızların tarixi demək olar ki, öyrənilməyib. Son illər isə Qrız kəndinin əhalisi əsasən Qrız-Dəhnə kəndinə miqrasiya ediblər. Qrızlar əsasən Bakı və Sumqayıt şəhərlərində, həmçinin Abşeron, İsmayıllı, Xaçmaz və Qəbələ rayonlarının bir neçə kəndində də yaşayır. Qrızlar İslam dininə etiqad edirlər.
Qrızdan bir çox məşhur simalar yetişib. Məsələn, Qrızdan çıxmış yeganə bəy-Süleyman bəy Qrızlı irsi bəy olmasa da, bəy titulunu rus ordusunda 25 illik xidmətinə görə alıb.
Qrız-Xınalıq bölgəsindən çıxmış ilk görkəmli alim- İbrahim Qrızi, qrızlı tədqiqatçılar –Şahmurad Qrızlı, Şıxbala Qrızlı da tanınmış insanlardandır.
lll
Bütün bunlar göstərir ki, Tanrı Azərbaycan adlı bu məmləkətdən səxavətini və lütfünü əsirgəməyib, yeraltı və yerüstü sərvətlərlə yanaşı, bir ölkə ərazisində iç-içə qaynayaraq qarışan, bir respublikanını bərabərhüquqlu vətəndaşı kimi çiyin-çiyinə yaşayan dost xalqlar bəxş edib. Bu qiymətli bəxşişlərin qədrini bilmək, qorumaq hər birimizin mənəvi borcudur.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et