Müsahibimiz fəlsəfə elmləri doktoru Aydın Əlizadədir
– Beləliklə, 19-cu yüzilliyin ikinci yarısında Cənubi Qafqazda türk aydınlarının fəaliyyəti başlanıb. Bu fəaliyyətin ən başlıca məqsədi irəliləyən Avropa mədəniyyətinə yiyələnmək idi. Ancaq bu yolda əsas maneə milli və dini adətlər olub.Buna görə də elə bu dəyərlər aydınların kəskin tənqidlərinə uğrayıb. Demək olar, o çağların bütün tanınmış şairləri, yazarları, düşünürləri dünyavi ideyaları ortalığa atıb, bir çox ənənələri və ehkamları tənqid ediblər. Bununla belə, onlar dini tam inkar da etməyib, sadəcə onun cəmiyyətdəki rolunun və nüfuzunun azaldılmasını istəyirdilər. Bununla paralel olaraq, Avropa dəyərlərinə yiyələnmə istəyi ilə yanaşı, milli özünü tanıma prosesi də güclənib. Bütün bu proseslər, eləcə də Rusiya imperiyasının dağılması 1918-ci ildə müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasının (ADR) yaranması ilə nəticələnib. Yeni yaranmış ölkənin üstünlük verdiyi başlıca prinsiplər dünyəvi milliyyətçilik və avropalaşma olub. Bununla belə, İslam dəyərləri də millətin mədəni dəyəri kimi qiymətləndirilib. ADR-ə bolşeviklərin basqını son qoyub, onun yerində sovet Azərbaycanı yaranıb. Bu dönəmdə dünyəviləşmə prosesləri davam etdirilib. Bununla belə, bu dönəmdə ifrata varmalar da olub. Bunun da səbəbi, dini dəyərləri tanımayan o zamankı bolşevizm ideologiyasında olub. Azərbaycanın 70 ilə yaxın Sovetlər Birliyində olmasının sonunda vətəndaşlarımızın dinə bağlılıqları ən aşağı həddə gəlib çatıb. İslam dininin ehkamlarına və rituallarına çox az adam riayət edib. Məscidlərin sayı minimuma endirilib, dini məktəblər heç olmayıb. Azsaylı din xadimlərini Orta Asiyanın mədrəsələrində yetişdiriblər.
Bütün bunlarla yanaşı, o dönəmdə xalq ayrı-ayrı dini bayramları keçirirdi, mərhumları islam qaydaları ilə torpağa tapşırırdı, işlərinin düzəlməsi üçün sədəqələr verib qurbanlar kəsirdi, dini qaydalarla kəbin kəsirdi. Ancaq din o zaman mövhumat formasını alıb. Hər yerdə ayrı-ayrı müqəddəs sayılan şəxslərin məzarlarına və başqa sakral obyektlərə ziyarətlər edilirdi. Onların vasitəsi ilə insanlar xəstəliklərdən sağalma və öz işlərinin düzəlməsini diləyirdilər. İslam dininə bağlı olan müqəddəs əşyalara inanc və Quran səhifələrində fala baxmalar da yayılıb. O çağlarda müəyyən qədər dini sinkretizm də olub. Özlərini müsəlman sayan bir çox kəslər öz problemlərinin çözülməsini diləmək üçün xristian kilsələrinə gəlirdilər. Ənənəvi xristian olan sakinlər isə müsəlmanların ziyarət etdikləri müqəddəs yerlərə üz verirdilər. Bakıda fəaliyyət göstərən iki mərkəzi məscidlərin girəcəklərində kilsələrdəki kimi şamlar yandırılırdı.
– Müstəqillik ələ olunandan sonrakı vəziyyəti necə səciyyələndirərsiniz?
– Azərbaycan yenidən müstəqillik qazanandan sonra ölkədə islam haqqında bilgilər çoxalıb, yeni məscidlər tikilib, mədrəsələr və universitetlər qurulub, gənclər xarici ölkələrdə ilahiyyat elmləri üzrə təhsil almağa göndərilib. Buna baxmayaraq, yuxarıda göstərilən mövhumatlar sadə xalq arasında günümüzdə də qalmaqdadır.
Nəzir yığımı davam etdirilir. Çoxlu insanlar o yerlərə inanclarını bağlayıb ziyarətə çıxırlar. Bunun nəticəsində problemlərinin çözülməsinə inanırlar. Xalq arasında kiminsə o yerlərə ziyarət etdiyindən sonra sağalması, kiminsə işlərinin çözülməsi kimi deyimlər yayılır. Müqəddəs ölülərin məzarlarından başqa, Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində totemizmə yaxınlaşan ibtidai inanclar da var. Misal üçün, Bakının yaxınlığında dəvə və ilan ocaqları vardır. Oraya gələn uşaqları olmayan qadınlar dəvənin altından keçərək hamilə olacaqlarını sanırlar, ilanlardan isə sağalma diləyirlər. Animistik (ölülərin ruhların gəlişinə inanc) inanclar da qalmaqdadır. Bu inancların çox əski köklərinin olduqlarına baxmayaraq, xalq içində onların hamısını islamla bağlayırlar. Deməli bu kimi sadə xalq inancları müsəlman dəyərləri ilə qarışıb və “islamlaşdırılıb”. Xalq inancları bütün dönəmlər boyu xalqlar arasında yayılaraq, mistik və ibtidai xarakter daşıyıb. Sadə insanlar üçün çətin və dərin ilahiyyat maraqsız olur. Onlar daha da çox duyulan obrazlarda sakrallığı və gizliliyi axtarıb tapırlar. Bunu görmək, eşitmək, duymaq istəyində olurlar. Sakrallığa yetişəndə sağlamlığın tapılması, problemlərin çözülməsi mübahisəli məsələdir. Bütün bunların olub-olmamasının qaynağının nə olması elmi dəlillərlə doğrulanıb ya da inkar edilə bilməz. Bəlkə də burada ayrı-ayrı insanların psixoloji durumu insanları o hisslərə gətirib çıxarır. Hər halda bu kimi deyimlər xalq arasında yayılır, daha sonra əfsanələrə çevrilir və insanlar onlarla inanclarını bağlayırlar. Bu prosesi ortalıqdan götürmək mümkün deyil. Bu olub, var və olacaq. Bu reallıqdır. Reallıqdırsa, onda bunu öz maraqları üçün yönəldən və bundan gəlir götürən ağıllı adamlar da hər zaman olacaq. Çünki hər bir inanc, son olaraq, bəlli adamlara hər zaman böyük maddi gəlirlər gətirir. Bunun əsasında onlar böyük kapital əldə etmiş olurlar. Bütün bu proseslər dünyanın hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da vardır və bu da təbiidir. Bununla belə, “islamlaşmış” el inanclarının dinin təməlləri ilə birbaşa bağlılığı yoxdur.
Birbaşa İslam dininə bağlı olan strukturlara, qurumlara, təhsil və ibadət ocaqlarına gəldikdə isə, Azərbaycanın müstəqilliyi boyu onların sayı görünəcək qədər artıb. Din-dövlət ilişkilərini düzənləmək, dini qurumları qeydiyyata almaq, onların Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğunlaşdırmaq üçün 2001-ci ildə Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi (DQİDK) yaradılıb. Bu Komitədə qeydiyyatından keçməyən dini icmaların fəaliyyəti qanuna uyğun sayılmır. Həm də bu Komitədə ölkəmizə xaricdən gələn dini ədəbiyyata nəzarət edilir, onun dinşünaslıq ekspertizasından keçməyən kitabların satışa buraxılmasının qarşısı alınır. Dini ədəbiyyat isə yalnız özəl, icazəsi olan yerlərdə satıla bilər.
– Bu istiqamətdə dövlət səviyyəsində işlər görülsə də, bəzi xarici qüvvələr hərdən sapmalara da zəmin yaratdığı bildirilir...
– Doğrudur, dinşünaslıq ekspertizasının gördüyü çox gərəkli işlərə baxmayaraq, ölkədə yayılması məsləhət görülməyən ədəbiyyat internet və başqa çağdaş informasiya kanalları ilə yenə də özünə yol tapa bilir. Buna görə də gələcəkdə bu işin səmərə verəcəyi şübhə altında qalmaqdadır. İnternetdə saytların və başqa resursların yaradılması ilə çeşidli dini icmalar bu ekspertizanın rəyinə baxmayaraq istifadəçilərə öz istənilən ədəbiyyatlarını və informasiyanı çatdıra bilirlər. Artıq internetdə saytların və forumların yaradılması, eləcə də sosial şəbəkələrdə səhifələrlə bloqların açılması hər bir dini qurumun fəaliyyətinin tərkib hissəsidir. Son zamanlar onların Azərbaycana yayımlanan şəbəkəsi çox genişlənmişdir. Günümüzdə çox iri tutumlu dini-siyasi və ehkamçı portallar, eləcə də elektron kitabxanalar və başqa bu kimi resurslar yaradılıb.
Bilindiyi kimi, müstəqillik əldə etmiş Azərbaycanda get-gedə dinə hörmət artmağa başlamışdı, buraya xarici təbliğatçılar axışıb, ənənəvi olmayat təlimlər yayırdılar. Ən böyük fəallığı da elə çeşidli islam təbliğatçıları göstərirdilər. Bu da təbii idi, çünki ölkənin əhalisi daha çox müsəlman idi və onların çağırışlarını başqa dinlərin dəvətçilərinin çağırışlarından daha yaxşı anlayırdılar. Ancaq çağdaş İslamın həddən artıq siyasiləşmiş olduğuna görə, bəzi istisnaları çıxmaqla, bütün müsəlman qurumlarının arxasında Qafqaz regionunda hansısa maraqları güdən siyasi güclər dururlar.
Azərbaycandakı bir çox müsəlman təşkilatları İran, türk, ərəb yönümlüdürlər. İranlıların Azərbaycanda öz dini-siyasi və humanitar qurumları vardır. Onlar əsasən şiə müsəlmanları üçündür. Türklərin də Azərbaycanda öz təşkilatları vardır və onlar əsasən sünnü əhalisi arasında fəaliyyət göstərirlər.
Çeşidli ərəb təşkilatlarına gəldikdə isə, onların çoxu yaxın keçmişdə gənclərin bir qismi arasında populyar olan sələfi yolundadırlar. Ancaq son zamanlar onların ölkədəki nüfuzu hiss olunacaq qədər aşağı enib. Öz maraqlarını güdən çeşidli Qərb qurumları da vaxtaşırı hansısa müsəlman topluluqları ilə öz siyasətlərini gerçəkləşdirmək üçün işbirliyi qururlar.
– Belə “işbirliyi” dini radikalizm meyllərinə rəvac verə bilərmi?
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et