“Bütün böyük səyahətçilər kimi, mən xatırladığımdan çox şeyi görmüşəm və gördüklərimdən çox şeyi xatırlayıram”.
Bencamin Dizraeli
Böyük Britaniyanın 1868-1874-cü illərdəki baş naziri
Eskorialdan bir az aralıda Qvadarrama dağında, 1355 hektar sahədə, “Həlak olanlar” vadisi adlanan memorial yerləşir. Qayanı parçalamaqla yaranan mağarada bazilika tikilmişdir. Bazilikada olan iki qəbirin hər biri sadədir, üstündə ad yazılmış qara mərmərdən olan sinədaşı vardır, başdaşı yoxdur.
İspan xalqının bir hissəsi bu vəziyyətlə razılaşmaq istəmir və Frankonun qəbrinin oradan çıxarılmasını tələb edir. Son vaxtlar bu tələblər daha intesiv xarakter alır. Lakin həm bazilika, həm də xüsusən iki qəbir adamda heç də xoş emosiya yaratmır, əksinə, faşizmə nifrət, onun əyani xatirəsini gördükdə, bir daha baş qaldırır.
Şənbə gününün axşamı biz köhnə bir restorandakı ziyafətə getdik. Holdinqin rəhbəri bizi və sovet səfirini “xoş gəlmisiniz” deyə salamladı. Əvvəlcə bir iri otaqda bizi xamona qonaq etdilər. Xamon nazik ət parçası şəklində təklif olunur və onu, adətən, əllə götürüb yeyirlər. İspan mətbəxində xamon və xeres şərabı (şerri) daha məşhurdur. Sonra, yəqin ki, bir qədər bizim plova bənzəyən paelya gəlir. Xamon qaxac edilmiş donuz bududur, ən qiymətlisi qara çöl qabanının budundan hazırlanmışı hesab olunur və o növ satıldıqda mənşəyini bildirmək üçün qabanın qara dırnaqlı ayağı da nümayiş etdirilir.
Sonra bizi banket zalına dəvət etdilər, stolun üstündə iki tərəfdən gümüş at heykəlləri qoyulmuşdu, çəngəl-bıçaq da gümüşdən idi. Mən holdinq prezidentinin yanında, səfir isə bizimlə üzbəüz oturmuşdu.
Milliyyətcə bask olan prezident çox səmimi, qonaqpərvər bir insan idi, bizə xüsusi hörmət göstərmək istəyirdi. Söhbət vaxtı bir məsələ müəyyən çaşqınlıq yaratdı. Prezident öz holdinqinin geniş xarici əlaqələrindən söhbət açdı. Mən müdaxilə edib bildirdim ki, Afrikada ölkə vardır ki, İspaniyadan ərzaq gətirən gəmini “Xilas kəməri” kimi gözləyir, çünki onun gəlişi aclığa yaxınlaşan qıtlığa əncam çəkməklə, adamlarda təsəlli yaradır. Prezident etiraz qaydasında bildirdi ki, Afrikanın özü çoxlu subtropik meyvələr istehsal edir və oraya nəsə göndərməyə də ehtiyac yoxdur. Görünür, sizə düzgün məlumat verməmişlər. Mən əlavə etdim ki, Yuli Sezar vaxtı Afrikanı yalnız onun şimalı kimi tanıyırdılar, XX əsrdə isə dünyaya Afrika böyük qitə kimi tanışdır. Prezident yenə bildirdi ki, mən uzun müddət ölkənin xarici ticarətiylə məşğul olmuşam, ona görə də məlumatın səhv olduğunu bir daha təkrar edirəm. Mən səfir Dubininin üzünə baxdıqda gördüm ki, onun sifətinin rəngi dəyişmişdir. Yəni fikirləşir ki, Azərbaycanın naziri olan bir adam niyə İspaniyaya aid olan bir məsələyə qarışır və diletantlığına baxmayaraq, öz dediyində israr edir. Mən prezidentə bildirdim ki, yalnız dəqiq bildiyimi deyirəm və öldkənin adını da çəkə bilərəm və fasilə verməmiş “Anqola” sözünü tələffüz etdim. Prezident ucadan güldü və dedi ki, axı Anqolanı ərzaqla bizim holdinq təchiz edir, mən isə mübahisəyə girişib, bunu tamam yaddan çıxarmışdım.
Əlbəttə, bəlkə də, mən düzgün hərəkət etməmişdim, ancaq heç bir pis niyyətim də yox idi. Biz prezidentdən və onun silahdaşlarından böyük hörmət görmüşdük. Mən səfirin üzünə baxdım, gülümsəyir, deyəsən, özünü çox xoşbəxt hiss edirdi.
Prezident bizim bazar günü proqramımızla maraqlananda mən bildirdim ki, Prado muzeyinə getmək istəyirəm, axşamüstü saat 5-də isə artıq bileti alınmış korridaya baxmağa gedcəyəm. O, maraqlandı ki, Toledoda olmusunuzmu, mən “yox” cavabı verəndə bildirdi ki, İspaniyada belə zərb-məsəl vardır: “Kim Toledoda olmayıbsa, o, İspaniyanı görməmişdir” və əlavə etdi ki, sabah hökmən Toledoya gedin. Mən təşəkkür etdim və əlavə etdim ki, Toledoya da gedərik, sonra Pradoda olarıq, daha sonra isə korridaya tamaşa edərik. O razılaşmadı, bildirdi ki Toledonu yaxşı gəzmək lazımdır və siz ancaq korridaya getməyə çatdıra bilərsiniz. Beləliklə, Prado muzeyi ixtisara düşdü. Biz çox səmimi surətdə prezidentlə vidalaşdıq. Səfir Yuri Vladimirovis xudahafizləşəndə əlimi sıxıb, razılığını bildirdi və əlavə etdi ki, bizim bir ayda görə bilmədiyimizi, siz bir neçə saatda həll etdiniz. Mən də səfirə bizə göstərdiyi diqqətə görə minnətdarlığımı bəyan etdim.
Bazar günü Madriddən 75 km məsafədə, cənubda yerləşən Toledoya yollandıq və bu muzey- şəhərlə tanışlığa görə holdinq prrezidentinə, qiyabi də olsa, öz minnətdarlıq hisslərimizi ifadə etdik. Bu şəhər İspaniyanın köhnə paytaxtı olmaqla, yarımadanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Onu bizim eradan əvvəl iberlər salmışlar. Şəhər Taxo çayının sağ sahilində qranit təpədə yerləşir. Toledo, elə bil ki, ispan tarixinin antologiyasıdır. Romalılar onu tutanda, şəhəri Toletum adlandırmışdılar. Vestqotlar dövründə o vestqot İspaniyasının paytaxtı olur, 711-ci ildə isə onu ərəblər işğal edir və müstəqil müsəlman dövlətinin paytaxtına çevirirlər. 1085-ci ildə isə Kastiliya kralı VI Alfonso onu öz krallığının paytaxtına çevirir. XVI əsrdə paytaxt Madridə keçirildikdə Toledo öz inkişafını dayandırdı və şəhərin əhalisi xeyli azaldı.
İndi Toledo şəhər-muzey olmaqla, milli abidə elan edilmişdir. Orta əsrlərin arxitektura irsinin rəngarəngliyinə və miqdarına görə şəhər İspaniyada birinciliyini saxlayır. Bu, tarixin bütün dövrlərinin arxitekturası və incəsənətinə məxsus üslubların unikal yadigarıdır. Burada qotik, renessans, barokko üslublarında olan monumental abidələr çoxdur. Lakin üstünlüyü Mudexar üslubu təşkil edir. XIII əsrdə tikilmiş və sonralar El Qrekonun, Titsianın, Tintorettonun divar rəsmləri ilə bəzədilmiş kafedral kilsə binası dünyanın ən gözəl tikililərindən biridir. Alkasar qala-sarayı Renessans üslubunda tikilmişdir. Mudexar üslubunda isə iki sinaqoq inşa edilmişdir. Şəhərdə köhnə körpülər (alkantara), darvazalar (XII əsrin Günəş qapısı), qədim Roma tikililərinin xarabalıqları qalır. Bütün bunlara görə Toledo-ispan və beynəlxalq turizmin iri mərkəzi hesab olunur.
Biz bir sinaqoqda olduq, müsəlman məscidləri kimi, burada da həndəsi fiqurlardan başqa heç bir bəzək və ya rəsm yoxdur. Sonra isə məşhur rəssam El Qrekonun ev-muzeyi ilə tanış olduq. Dahi rəssamın evi Amsterdamdakı Rembrandtın ev-muzeyi kimi çox sadədir, burada hansısa bir dəbdəbədən əsər-əlamət yoxdur. Mən El Qrekonu ikinci dəfə əyani olaraq kəşf edirdim. İki il əvvəl Yunanıstanda olanda Krit adasındakı İraklion şəhərinə gedirdik. Yol üstündəki nişanda “Fodele” sözü yazılmışdı. Məni müşayiət edənlər bildirdilər ki, bu, El Qrekonun anadan olduğu kənddir və ora dönməyi təklif etdilər. Biz rəssamın doğulduğu binanın xarabalığını görduk. Sonra baş küçədəki sadə muzeyə getdik, burada minnətdar yerliləri onun xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq məşhur tablolarının reproduksiyalarını nümayiş etdirirlər.
El Qreko cavanlığında vətənini tərk etmiş, İtaliyada məşhur rəssamların yanında işləməklə təcrübələrini öyrənmiş, sonra isə İspaniyaya yollanmış və ölənə qədər Toledoda yaşayıb, yaratmışdı.
Toledoda vətəndaş müharibəsi vaxtı respublikaçılar faşistlər üzərində qələbə çalıb, onların xeyli hissəsini məhv etmişdilər. Faşizm hakimiyyəti dövründə həlak olanlara burada böyük abidə qoyulmuşdur. Meridada isə faşistlər respublikaçıları qırmışdı, lakin orada bu bədbəxtliyi xatırladan heç nə yoxdur.
Toledodan qayıtdıqda Madriddəki korrida arenasına yollandıq. Öküz döyüşü gedən stadionda on minlərlə tamaşaçı var idi. Bizə bahalı bilet alındığından, toreadorların yığışdığı yerin arxasında, birinci cərgədə oturmuşduq. Doğrudan da, korrida olduqca maraqlı tamaşadır, ancaq qan tökülməsiylə getdiyindən onu qanlı tamaşa adlandırmaq daha düzgün olardı. İspanlarda öküz döyüşü ən sevimli idman və oyun növü hesab olunur, ölkədə 250 korrida stadionu vardır. İspanların həyatını korridasız təsəvvür etmək çox çətindir. Əslində, bu oyun insanla, bu məqsəd üçün xüsusi yetişdirilmiş öküzün döyüşüdür. Döyüşün nəticəsi də, əsasən, əvvəlcədən məlumdur: öküz öldürülür, hər tamaşada altı öldürülmüş öküzün cəsədini ata qoşub stadiondan çıxarırlar. Nadir hallarda öküz matadoru öldürür. Əlbəttə ki, toreador da öz həyatı ilə risk edir, hər şey onun çevikliyindən və cəsarətindən asılı olur. Adi bir səhv onun üçün faciə ilə nəticələnə bilər. Amerikanların və ispanların birgə çəkdikləri “Qumlarda məhəbbət” filmi sərxoşluğa tutulmuş məşhur toreadorun beləcə həlak olmasından bəhs edir.
(Ardı var)
çap et