Şah və şair mövzusu- Kamal Abdullanın səhnə yozumunda

Son illər ərzində bir sıra filmlərin və teatr tamaşalarının premyerasında iştirak etmişəm. Xüsusən də müharibə (yəni Qarabağ müharibəsi) mövzusunda tamaşa və filmlər marağıma səbəb olub. Akademik Milli Dram teatrı və “Yuğ” teatrının səhnəsində gördüyüm əksər tamaşaları müasir dünya teatr və səhnə sənəti texnologiyalarına yaxınlaşma və onları həzmetmə meylləri kimi qavramışam. Sənətşünas və teatrşünas olmasam da, hər halda, söz adamı kimi hər premyera və ya tamaşadan sonra ürəyimdən nə isə demək, təəssüratlarımı bölüşdürmək istəyi keçib. Mən yaradıcılıq axtarışları ilə seçilən yuğçulara və öz rolları ilə daim məni bura çəkib gətirən istedadlı və təvazökar aktyorumuz Məmməd Səfaya xüsusi minnətdarlığımı bildirirəm. Məndə belə bir fikir formalaşıb ki, məhz “Yuğ” teatrı dünya modern teatr sənətinə, virtual səhnə ssenarilərinə və aktyor oyununa keçid missiyasını üzərinə götürüb. Bu günlərdə gördüyüm “Sərhəddə” tamaşası məndə dərin sosial-psixoloji və tarixi dram təəssüratı yaratmaqla yanaşı, həm də müasir səhnə tərtibatı və təqdimatı cəhətdən uğurlu təsir bağışladı. Səhv etmirəmsə, mənim bu teatrla ilk tanışlığım görkəmli rejissor, mərhum Vaqif İbrahimoğlunun qoyuluşunda K.Abdullanın “Ruh” tamaşası ilə başlamışdı...

Bir sözlə, fikirimi onunla tamamlamaq istəyirəm ki, imkan yarandıqca mən teatrlarımızın yaradıcılıq axtarışlarını və maraqlı tapıntılarını müşahidə edirəm. Teatrın əsas vəzifəsi tamaşaçını qoyulan mövzu ətrafında düşünməyə, problemin həlli yollarını tapmağa və kiminləsə mükalimədə olmağa sövq etmək, düşünən və axtaran kəsə daxili rahatlıq hissi yaşatmaqdır. Tamaşaçı katarsis məqamını yaşayırsa, deməli, dramaturq, rejissor və aktyor  hədəfi düzgün nişan alıb.

Açığı, “Şah və şair” əsərinə mən bir oxucu və tamaşaçı kimi çoxdan köklənmişdim. Tamaşanın fabulası, məzmun və ideyası da mənə ən azı “Casus” pyesi, “Yarımçıq əlyazma” romanı və təbii ki, “Şah İsmayıl” pyesindən tanış idi. Nəyə görə “Casus” pyesi və “Yarımçıq əlyazma” romanı? Mən bu iki əsər arasında xüsusi bağlar sezirəm. Və düşünürəm ki, Boğazca qadının əlində gülünc vəziyyətə düşmüş oğuz bəyləri və sakrallıq simvolumuz Dədə Qorqud, ata və ilk mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövlətinin qurucusu, klassik poeziyamızın banilərindən olan Şah İsmayıl Xətai obrazları “Yarımçıq əlyazma”da daha sərt və ciddi imtahanla üzləşirlər. Burada mifik təfəkkürün real hadisə və həyata əsaslandığı fikrində israrlı olsaq və “Kitabi-Dədə Qorqud” qəhrəmanlarını da milli-tarixi varlığımızın bir hissəsi hesab etsək,“Yarımçıq əlyazma” ilə körpünü də izləyə bilərik.

Tarixi və ədəbi reallıqlar bir yana, “Şah və şair” tamaşası “Hamı səni sevənlər buradadı” iki hissəli xəyali oyun əsasında səhnələşdirilsə belə, hazırlıqsız tamaşaçı qavrayışı üçün ağır mətndir. Son müsahibələrinin birində K.Abdulla müxbirin “Bəzi tənqidçilər Sizin dilinizi, üslubunuzu qəbul etmir. Həqiqətənmi bizim tənqidçilər orijinal yazı üslubunu dəyərləndirməyə hazır deyillər?” sualına “...mən Azərbaycan dilində yazmıram, mən Azərbaycan dilinin potensialında yazıram” deyə cavab verir. Əslində bu sualı yazıçı-dramaturq K.Abdullanın təxəyyül və təfəkkür tərzinə, onun təsvir və təhkiyə üslubuna da aid etmək olar. O, mifik təsəvvürlərimizin, mənəviyyatımızın və tarixi reallıqlarımızın mümkün “potensialında”, necə deyərlər, fakt və hadisələrin astar üzündə gəzişməyi də öz dəst xəttinin leytmotivinə çevirməyi bacarır. Buradaca vurğulayaq ki, əsərin dili arxaikliyi, tarixizmi, dialektliyi və koloritliyi ilə təəccübləndirir. Yazıçı-dramaturq digər əsərlərində olduğu kimi, burada da oxucu və tamaşaçını öz üslubunun orijinallığı ilə təəccübləndirir.

Tamaşa ərəfəsində oxuduğum K.Abdullanın “Açar söz” hekayəsındə isə fərqli dilə və üsluba malik müəlliflə qarşılaşırdım... Bununla belə, haşiyəni çıxmaqda məqsədim var. Kamal Abdulla mətnləri sanki kodlaşdırılıb və obrazlaşdırılıb. Onun ayrı-ayrı mətnləri arasında güclü assosiasiyalar var. Hekayət, tarixçə və problematika müxtəlif olsa da, bu yazıçıda paralel mətnlər yaratmaq vərdişi var. Bu, intellektual mətnlərdir. Bu hekayədə də ömür deyilən həyat-epizodlara ekran-pəncərədən baxılır, burada da “təkcənəliyin”, “sirr içində dastanın”, “hamı səni sevənlər burdadır”ın möhürü var. Burada da tale-labirint oyunu və bu oyundan başçıxarma resepti var: Labirintə girməzdən əvvəl oradan çıxmaq barədə düşünməlisən... Bu bir.

Xəyanətin ödənci var. Hətta yenilməz güc qarşısında belə sevdiyin adama xəyanət etmə. Çünki xəyanət səni əvvəlcə unutqanlığa gətirəcək, sarsıntı və faciələrə yol açacaq. Bu iki.

Və nəhayət. Uca sıldırım qaya başında arxanı heç kəsə çevirmə. Bu da üç.” (“Azərbaycan” jurnalı, 2012, №2, s. 140).

“Şah və şair”in ideya və məzmunu, üslub özünəməxsusluğu  yazıçı-dramaturq  K.Abdullanı yaxşı tanıyan oxucu və tamaşaçını ciddi təəccübləndirməsə də, buradakı polifonizm və çoxplanlılıq, dramaturq və rejissor işbirliyinin ahəngdarlığı, televiziya və İnternetin teatra inteqrasiyası imkanlarından yararlanma bacarığı, müasir tarixi əsərlərə məxsus elmilik və publisistik çalar, müəllif mövqeyində və yanaşmasındakı modernizm və postmodernist həmdə göz önündədir.

K.Abdulla tariximizin ən müəmmalı və mübahisəli məqamlarından birinə müraciət etdiyini yaxşı anlayır. Müasirlərin səhnəni tarixi şəxslərlə asanca bölüşdürməsi, tədqiqatçıların sanki özlərini tədqiqat obyektinin içində hiss etmələri və onlara aksiom kimi məlum olan tarixi reallıqlar üzərində axtarışdan çox düşüncələrə qapanmaları tamaşadakı psixologizmi və fəlsəfi yükü artırır. Sanki hər şey əvvəlcədən məlumdur və mənbələrlə təsdiqlənib. Hacı Mir Həsən ağa Səyyahın “Sirlərin sərgüzəşti” əsəri tədqiqatçıların (Professor, onun Qızı və  aspirantları, Həkim və s.) istinad etdikləri əsas mənbədir, “qalanlar isə təfərrüatlardır”. Lakin mənbə ilə təmas tez-tez itir, işıq sönür, xətdə qırıqlıq müşahidə edilir. Elə təsəvvür yaranır kı, ön plandakı tədqiqatçılar (sadaladıqlarımız, üstəgəl Usta və Qonşu) həqiqətə çatmaqdan ötrü paltarlarını və qiyafələrini dəyişib tarixi rollara baş vurmalı olurlar. Nə Usta qırılmış xəttin bərpasının, nə də Həkim sarsılmış ruhun sağalmasının əlacını bilir. Xətt qırılıb, batinlə zahir arasında kəsiklik yaranıb. Artıq Həkim də Professorun versiyasına inanır və onu təsdiqləyir: “Sultan Səlimlə Çaldıran savaşından sonra Şah həyatında ilk dəfə məğlubiyyətin acı şərbətini daddı. Ruhən sındı. Şahi-Mərdanının himayəsində olduğunu zənn edərkən, yanıldığı ortaya çıxdı. Acılar çəkdi. Tərki-dünyaya çevrildi. Şeirlər yazdı. Kitabxanasını qaydasına saldı. Şah-şair! Ya Şah olur adam, ya da şair. İkisi bir yerdə necə ola bilər?! Ya zalımsan, ya məzlum, ya zənginsən, ya fəqir”. Professorun araşdırmaları və  aşağıdakı qənaəti də mətn müəllifinin mövqeyini motivləşdirir: “Amma Şahın sirri vardı. Hüseyn bəy isə bu sirri bilmirdi. Bizim hamımızın bir məqama xüsusi diqqət yetirməmiz vacibdir. Çaldıran döyüşündən sonra Şah İsmayıl adı altında tanıdığımız Şah bir daha heç bir hərbi səfərə çıxmır. Ruhən sınmışdı. Hərbi səfərlər olurdusa da, onlar isə olurdu, Şahsız olurdu. Düşkün idi. Çünki heç unuda bilmədiyi bir məsələ vardı. Taxtı-tacı, xəzinəsi və bir də sevimli arvadları Taclı xanım və Bəhruzə xanım düşmən tərəfindən əsir edilib aparılmışdılar”.

Biz tamaşada tam başqa versiya ilə üzləşirik. Çaldıran döyüşü ərəfəsində şahın oxşarı peyda olur. Avropa səfirlərinin təhriki ilə tarixi və sonra isə hərbi-strateji xətaya yol vermiş Şah İsmayıl öz yerini oxşarı şair Xətaiyə – psevdoşaha təslim edərək, döyüşün ən qaynar nöqtəsinə cumur və adi döyüşçü kimi canını qurban verir və “onu sevənlərə qovuşur”. Dramaturq  bu versiyaya skeptik yanaşmanı Professorun dilindən verməklə tam həqiqətin harada olması barədə sualı birmənalı cavablandırmır: “Bəli, mətləblər tamamilə ağlasığmaz mətləblərdir. Amma bu ancaq ilk baxışda belədir. Dərindən baxanda isə, yəni, yenə də mən deyənə, daha doğrusu, Hacı Mir Həsən ağa Səyyah deyənə gəlsək və batinə nəzər sala bilsək, hər şey aydınlaşar. Hətta Hacı Mir Həsən ağa özü tariximizin bu kəsiyini elə bir şəkildə nəql edir ki, elə bil tarix yox, bədii rəvayət danışır”.

Mən Rəhim Əliyevin o fikri ilə tam razıyam kı, “Kamal Abdulla teatr üçün asan müəllif deyil. Onun dramlarında zahiri hərəkət az, daxili dram isə çoxdur” (“Ədəbiyyat qəzeti”, 2013, 28 iyun). Buna rəğmən, psixoloji təsvirin və daxili gərginliyin üstünlüyü şəraitində oxucu və tamaşaçı Osmanlı-Səfəvi qarşıdurmasının səbəbləri və təfərrüatları, Çaldıran ərəfəsində və məğlubiyyətdən sonra ölkədəki ab-hava, döyüş səhnələri, saray mühiti, o dövrkü tarixi reallıqlar barədə kifayət qədər informasiya ilə yüklənməyə və Kamal Abdulla mətninə və təxəyyülünə paralel versiyalar irəli sürməyə imkan qazanır. Bəli, bu yerdə müəllifin “Əsas mətndir, yerdə qalan təfərrüatdır” fikri yerinə düşür. Biz də elə düşünürük ki, nə qədər oxucu və ya tamaşaçı varsa, o qədər də paralel versiyalar, yozumlar mümkündür. Yazıçı-dramaturq Kamal Abdulla yaradıcılığında dominant təşkil edən bir motiv var – Yol motivi. Bəlkə də, onun oxucuları üçün daşlaşıb, arxetipləşib bu motiv. Yunan əsatirləri və Dədə Qorqud mətnindən, “Gümüş dövrün poeziyası”dan, “Yarımçıq əlyazma”dakı arxaik mətndən, esselərdən və s. qaynaqlanan Yol. Bu Yol onu hara aparır? O, bu yolun sonunda narahatlığımızın və natamamlığımızın səbəblərinə cavab tapa və Həqiqətin üstünə gəlib çıxa biləcəkmi? Bəli, “Çaldıran adlı kəndin yaxınlığında baş verən bu möhtəşəm və qanlı savaşın əsas məqsədi ...savaşın əsas məqsədi Osmanlı imperiyasının diqqətini qərb istiqamətindən çəkindirib... Şərqə yönəltmək... oldu. Şərqə yönəltmək oldu. İtalyan səfirləri nahaqdan o uzun... və təhlükəli yolu keçib Səfəvilərin paytaxtına... Səfəvilərin paytaxtına gəlməmişdilər”...Sultan Bəyazidlə Əmir Teymur, Sultan Səlimlə Şah İsmayıl  qarşıdurması bugünkü məğlubiyyətlərimizə, ucsuz-bucaqsız Türküstan tarixi-mədəni arealı sərhədlərinin silinməsinə yol açmadımı?.. Qarabağ cəbhəsində geriləməyimizə, soydaşlarımızın doğma yurd yerlərindən qovulmasına, Xocalı soyqırımına rəvac verənlər elə öz içimizdəki casuslar və xainlər deyildilmi? Əzəli düşmənimizin qarşısından geri çəkilənlər bunu özlərini Koroğlunun, Cavanşirin, Babək və Nəbinin övladları adlandıra-adlandıra etməmişdilərmi?..Səhvləri anlayıb, etiraf edib, Haqqa qovuşma məqamına yüksəlmiş Sufi əqidəli Şah İsmayıl nümunəsi əslində başımıza gələnlərə rəvac vermiş, çirkin oyunların iştirakçısı olmuş və hələ də geri çəkilməyə özündə güc tapmayan müasirlərimizə ünvanlanmış mesaj deyilmi?..

Biz Kamal Abdulla yaradıcılıgında Yol motivinə, Yol kultuna işarə etdik. Bu, düşünən, danışan və bunları salnamələşdirməyi ustalıqla bacaran, mesajlarını bütün dünyaya ötürən bir yazıçı və ziyalının, azərbaycanlının Yoludur. Əsas odur ki, bu Yolda bir etiraf var. Bəşəriyyətin xilası və gələcək milli-mədəni varlığımızın qorunmasına xidmət edən bir etiraf. “Hərə bir Yoldu tutub gedir. Heç kim də bilmir hara gətirib çıxaracaq onu bu yol... Gündüzlər və axşamlar havanın işıqlı vaxtında, dörd tərəfində adamlar olanda, adamlar da olmayanda, radio-televizor olanda hələ dərd yarıdır – bütün bunlar barədə düşünmürsən. Elə ki, gecənin o vaxtı gəlib çatır ki, özün özünlə təkbətək qalırsan, qulaqların cingildəyir və sən sükutun səsini eşitməyə başlayırsan, o zaman gözünün qabağından çox şey gəlib keçir... O zaman beynin başlayır içəriyə işləməyə. Sən yalnız özün üçün qalırsan. O zaman açıq-aşkar hiss edirsən ki, bəli, deyəsən, Yol səni aparıb gedir. O tərpəndikcə, sən də dönümsüzlüyün hərarətli və möhtəşəm nəfəsini duyursan. Sən yaşadığın bu vaxtdan qaçmağa çalışırsan, çalışırsan ki, özündən, öz içindən bayıra çıxasan, həyatın boyu gündüzlər özünü aldatdığın şeylər barədə düşünəsən...”(Kamal Abdulla. 300 azərbaycanlı. Ədəbi-bədii esselər.  Bakı, Mütərcim, 2007, s. 9-10). Əvvala, nə xoş ki, yazıçı yaxşı şeylər barəsində düşünür və düşünməyə vadar edir. İkincisi, “dönümsüzlüyün hərarətli və möhtəşəm nəfəsini duyan” Yolçu “həyatı boyu özünü aldatdığı şeylər barəsində” düzgün qərar verir və tamaşaçısını da eyni daxili təmizlənmədən keçməyə səsləyir. 

Son illər ədəbiyyatımızda və teatr səhnələrimizdə tarixi mövzulara müraciətlərin artdığı bir dövrdə yazıçı-dramaturq Kamal Abdullanın rejissor Mikayıl Mikayılovun quruluşunda Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində təqdim olunan “Şah və şair” əsərinin xüsusi önəmi var. Bu, təkcə keçmişimizə ünvanlanmış lirik-fəlsəfi və duyumsal əsər deyil. Buradan dediyimiz o Yolun hüdudlarna – şüurumuzun və əməllərimizin gələcək üfüqlərinə boylanma perspektivləri görünür. Spinozanın “Müdrik insan ölüm haqqında deyil, həyat haqqında düşünməlidir“ kəlamı ilə fikirlərimi tamamlamaqda məqsədim odur ki, bu cür əsərlər bizi keçmişimizə görə utanmağa yox, gələcəyimizi  müdrikcəsinə qurmağa çağırır.