“Millətçilikdən çox-çox uzaq olsam da, mədəniyyət məsələsində millətçiyəm”

Müsahibəyə ötən həftə qaldığımız yerdən davam edək.

Həmsöhbətimiz, bilirsiniz, Zülfü Livanelidir - musiqiçi, ssenarist, rejissor, siyasətçi və yazıçı - hamısı birində böyük bir insan...

...Söhbət öz axarı ilə gedir. Birdən, “Gəl gör sənə nə göstərəcəm” -  deyir. Ayağa qalxıb ardınca gedirəm. Böyük bir futlyarı götürüb açır. Və içərisindən yaraşıqlı, gözəl bir tar çıxarır. “Bu tarı mənə Azərbaycandan göndəriblər”. - deyir, - “Çox dəyərli və qiymətlidir. Bunu mənə hədiyyə etməklə azərbaycanlılar öz köklərinə nə qədər bağlı olduqlarını göstərdilər. Azərbaycan müharibə şəraitində olsa da, özünə, keçmişinə bu qədər sahib çıxa bilir. Xocalıda insanlara yaşadılan vəhşəti bilirik. Ermənilərin oradakı günahsız insanların başına gətirdikləri müsibətlər çox ağırdır, acı hadisələrdir. Tarix boyu çətin ki, unudula!”

Siyasətdən danışmaq fikrimiz yox idi - nə onun, nə də mənim. Amma Xocalısız olmazdı...

İkimiz də ədəbiyyatdan danışmaq istəyirdik. Elə belə də oldu. Söhbət əsnasında məndən Telman İsmayılovu soruşdu. Dedi ki, onunla “Mardan Palace”da, bir ziyafətdə tanış olublar. Bir az xatirələrindən danışdı, onu da əlavə etdi ki, Telman İsmayılov maraqlı, eyni zamanda, qəribə insan idi. Söhbət əsnasında o da məlum oldu ki, Livanelinin “Konstantiniyyə oteli”i Telman İsmayılovdan bəhs edir. Dərhal obrazları gözümün önünə gətirdim. Gülmək məni tutdu. Niyəsini deməyəcəm. Bu, Livaneli ilə aramızda qalacaq...

“SEVGİ KƏLMƏSİNİ SON VAXTLAR DƏYƏRDƏN ÇOX SALDILAR”

- Romanlarınızda sevgiyə fərqli pəncərədən baxış var. Oxuduqca adama elə gəlir ki, zərər görməsin deyə hər kəlmənin üzərində əsə-əsə işləmisiniz.

- Mübaliğəni sevmirəm. İnsanların üstünə gedib onları təhrik etmirəm. Əski dildə, bizim Osmanlı ədəbiyyatında buna “sehli mümteni” (ədəbiyyatda sadə görünən, fəqət bənzəri asanlıqla yazılmayan beyitlərə belə deyirlər) deyilirdi. Yəni bu, bir üslubdur. Bilirsən, amma bildiyinin yalnız bir qismini oxucuya verirsən, üstüörtülü çatdırırsan. Oxucuya imkan yaradırsan ki, fantaziyasını işə salıb qalanını öz beynində tamamlasın. Ümumiyyətlə, “eşq” kəlməsini çox işlətməməyə çalışıram. Çünki son zamanlar bu söz dəyərini çox itirib. Yəqin qəzetlərdən, televiziyalardan bizdə necə eybəcər hadisələr baş verməsindən xəbərin var. Əslində, Anadoluda “eşq” sözü yoxdur, “sevda” deyirlər. “Eşq” ərəbcə “sarmaşığın bir yerə sarılması” deməkdir. Bilirdin?

- Hə, ərəb dilindən tərcümədə “eşq” sözü “şiddətli, ifrat sevgi” mənası verir. “Sarmaşıq” mənası verən “aşeqa” sözünün bu kökdən olduğunu bilirəm. İzahı isə belədir: Sarmaşıq ağaca dolanıb gövdəsinə, köklərinə sarılır və onu məhv etməyincə əl çəkmir. Eşq də belədir.

- Elədir. Amma sevda çox ağırdır. Xüsusilə də “qara sevda”. Sizdə “qara sevda” var?

- Hə, var!            

- Hə, bax, ən dərin və faciəvi eşq budur.

- Sonu torpağa bağlanır.

- Eynən. Leyla ilə Məcnun, Əsli ilə Kərəm,  Zöhrə ilə Tahir kimi yandırıb-yaxan eşq!.. Azərbaycanda hansı sözdən daha çox istifadə edirsiniz?

- “Sevgi”, “eşq”, “məhəbbət”...

- Sevgi ümumidir. Uşaqla, əziz bildiyin insanlarla bağlı da istifadə olunur bu sözdən. Bizim XVII əsrdə yaşamış böyük şairimiz var - Qaracaoğlan adında. Deyir ki:

Sevda sevda derler behey yarenler,
Görmeyene bir acaip hal olur.

Yəni sevdanın dadını bilməyənlər çoxdur, amma bilmədən buna yaxalananlar bir başqa cür olurlar.

- Niyə israrla eşqi məhv etməyə çalışırlar, adamlar bu duyğu ilə qarşılaşanda xoflanırlar?

- Bu gün eşqin aşınması gedir. Kapitalizm hər şeyi surətlə ələ alır. Duyğuları məhsula çevirir və tükəndirir, insani hissləri öldürür. Gənclərə fikir verirəm, nə sevgi var, nə də sirr. Bizim Neşat Ertaş adlı böyük musiqiçimiz var idi, dünyasını dəyişib. Dostum idi. O, bir türküsündə deyir ki, “sevda sırnan olur”. Yəni insanlar arasında sirr lazımdır, onları bir-birinə bağlayan hekayə olmalıdır. İndi hər şey o qədər ortadadır ki, hər kəs bir-biri ilə hər an, gecə-gündüz bərabərdir. Bütün tabular aradan qalxıb, qadağalar itib. Ona görə də keçmişdəki dərin eşqlər artıq yaşanmır. Sevdiyinin uğrunda həyatını fəda etmək, onun xəyalını qurmaq, yuxularında görmək daha yoxdur. Heç buna fürsət də qalmır (gülür).

- Yəni deyirsiniz ki, duyğular da “fastfood”a çevrildi? Telefonla, mesajla istehlak edilir?

- “Fastfood” kimi bir şeydir. Bəzən telefona da gərək qalmır. Yanyana olarkən də sonlana bilir. Bir də adına eşq deyirlər. Amma deyil.

- Türkiyənin ən çətin dönəmlərində yaşadınız, ağır günlərdən keçdiniz. Heç nə sizi dayandıra bilmədi: yazdınız, çəkdiniz, bəstələdiniz…

- Türkiyə belədir. Qarışıq məmləkətdir. Dostum, İsmet İnönünün damadı Metin Toker deyirdi ki: “Burda türklər yaşar, onlar da böylə yaşar”. Bizim hər dönəmimiz problemlidir. Osmanlı tarixinə fikir verin, o zamandan belədir. Biz elə bir torpaqdayıq ki, bütün mədəniyyətlərin gəlib keçdiyi, çeynədiyi yerlərdir, Monqol işğalları, Xaç yürüşləri - bütün dünyada nə varsa, buralardan gəlib keçib və buraları talan ediblər, öldürüblər, asıb-kəsiblər… Səlcuqların vaxtında da, Osmanlı dönəmində də belə qarışıqlıq olub. Təsəvvür elə, körpüdür: körpünün üstündə mədəniyyət qura bilməzsən, ev tikmək mümkün deyil, ağac əkmək olmaz. Sadəcə, körpüdən keçib gedə bilərsən. Bura da elədir, gəliş-gediş yeri. Buna görə, bu qarmaqarışıqlıq bizdən əskik olmur və bundan sonra da davam edəcək. Bunun acısını isə ən çox ölkəsini, vətənini sevən, onun üçün qayğılanan, həqiqətləri dilə gətirən insanlar çəkirlər. Niyə edirik bunu? Çünki istəyirik ki, ölkəmizin insanları daha xoş günlər görsünlər, özlərini rahat hiss etsinlər, demokratik cəmiyyətdə yaşasınlar, Atatürkün yolunda olsunlar. Və bunları istədiyimiz zamanlar həmişə sıxıntılar yaşamışıq...

“BÖYÜK TOLSTOYUN TÜRK DİLİNİ MƏNİMSƏMƏKDƏ ÇƏTİNLİK ÇƏKDİYİNƏ GÖRƏ BİRİNCİ KURSU BİTİRƏ BİLMƏDİYİNİ EŞİDƏNDƏ ÇOX GÜLDÜM”

- Fyodor Dostoyevski, Lev Tolstoy, Nikolay Qoqol... Adlarını böyük sevgi və ehtirasla çəkirsiniz. Rusiya ədəbiyyatı deyəsən, sizi çox həyəcanlandırır?

- Rusiya, ümumiyyətlə, həyəcanlar ölkəsidir (gülür). Rusiya mənim üçün ədəbiyyatın beşiyidir. Orada olanda bunu daha da dərindən hiss etdim. Moskvadan sonra Kazana getdik. Şəhərdən çox təsirləndim. Olduqca maraqlı yerdir. Kazan Universitetinin tələbələri ilə görüşdük. Orada olduğumuz müddətdə xeyli reportajlar, çəkilişlər, müsahibələr oldu. Tolstoy da bu universitetdə oxuyub. Onun dərs keçdiyi auditoruyada oldum, oturduğu stulda oturdum, dedim, bəlkə mənə də nəsə keçər (gülür). Universitetdə Tolstoyun qiymət cədvəlini saxlamışdılar. Tərcüməçim Polinadan orada nə yazıldığını soruşdum. Dedi ki, şərq dilləri fakültəsində oxuyan Tolstoy türk dilini mənimsəyə bilmədiyinə görə birinci kursu bitirə bilmir və növbəti il fakültəsini dəyişməyə məcbur olur. Təsəvvür edirsiniz, böyük Lev Tolstoy türk dilini mənimsəməkdə çətinlik çəkib. Bunu eşidəndə çox güldüm. Yeri gəlmişkən, Lenin də orada oxuyub, heykəli də var idi. Onu da deyim ki, Kazanda Universitetində türkologiya çox yüksək səviyyədə tədris olunur.

Sonra Sankt-Peterburqa getdik. Orada mənə görüşlərin, ziyarətlərin, gediləcək yerlərin proqramını verdilər. Götürdüm, amma diqqətlə baxmadım. Axşam oteldə ötəri göz gəzdirirdim, birdən gözüm təqdimata qatılacağım “Book White” kitab evinin yerləşdiyi Nevski küçəsinə sataşdı. Gözüm heyrətdən genişləndi, öz-özümə “Nevskimi?”, Dostoyevskinin, Qoqolun danışdığı küçəmi? Bu məni çox həyəcanlandırdı. Biz rus ədəbiyyatı ilə böyümüşük, bu ədəbiyyatın bizə böyük təsiri olub. Təsəvvür elə, Dostoyevskinin, Qoqolun təsvir etdiyi o yerlər gözlərin önündədir. Bax onda öz-özünə düşünürsən ki, hə, bura ədəbiyyatdır.

Elə həmin səfər vaxtı üzləşdiyim maraqlı bir hadisəni danışım sizə. Yerli radioların birinə qonaq getmişdim. Peterburqun mərkəzində yerləşən həmin radio qədim tikilidə fəaliyyət göstərir. Dörd tərəfi qapalı, amma ortası açıq bir məkan idi, orada müsahibə verəcəkdim. Yağışlı gün idi. Yanımdakılara dedim ki, bura mənə “Cinayət və cəza”nı çox xatırladır. Elə bil indicə Raskolnikov hardansa çıxacaq. Gördüm, ətrafdakılar təəccüblə üzümə baxırlar. Dedilər ki, Raskolnikov qarını qarşıda yerləşən evdə öldürüb. Bax, necə hiss eləmişdim. Halbuki Dostoyevski əsərdə bu yeri təsvir etmir, əsasən insanlardan danışır. Evlərin divarı sarı, nəmli idi. Görünür, bu atmosfer məndə elə duyğular oyatdı ki, bunları hiss eləyə bildim.

“HƏYATIN İÇİNDƏ ÖLÜM DƏ VAR, ONU GÖRMƏZDƏN GƏLMƏK OLMAZ”

- Romanlarınızda adətən qəhrəmanlardan birini mütləq öldürürsünüz. Əsərdə insan öldürmək necə hissdir?

- “Hüzursuzluq”da Nərgizin özünü qayanın üstündən atıb öldürməyinə çox üzülmüşdüm. Amma bəzən buna məcbur oluram. Həyatın içində ölüm də var, onu görməzdən gəlmək olmaz.

- Öldürməyə qıymadıqlarınız olub heç?

- “Mutluluq” romanımın qəhrəmanı Məryəm qıya bilmədiklərimdəndir. Kitab “Allah qadınları niyə sevmir” cümləsi ilə başlayır, Məryəmin azadlığa qovuşub dəniz kənarında “Artıq Allah da məni sevir” cümləsi ilə bitir. Onda da oxucular gileyləndilər. “Kitabın davamını yazın, o insanların axırı nə oldu” deyə çox soruşdular. Romanı qəti, birmənalı sonluqla bitirməyi sevmirəm.

- Mənə elə gəlir ki, Zülfü Livaneli ilə görüşüb, Yaşar Kamaldan danışmamaq olmaz. Yəqin o qədər xatirələriniz var ki... Amma fikirləşdim ki, bunu növbəti görüşümüzdə ayrıca danışarıq.

- Mütləq danışarıq. Doğrudur, Yaşar Kamal ilə bağlı xatirələrim çoxdur. Düzdür, aramızda yaş, nəsil fərqi vardı. Amma bu, bizim dostluğumuza mane olmurdu. Demək olar, hər gün görüşürdük. Görüşmədiyimiz günlərdə isə mütləq zəngləşdirdik. Düz 44 il iki yaxın dost kimi yaşadıq. Bu, az müddət deyil.

“QADINLAR DƏRİNDİR, SONU GÖRÜNMƏYƏN BİR YARADILIŞDIR, LABİRİNTDİR”

- “O gözəl insanlar o gözəl atlara minib, çıxıb getdilər”. Yaşar Kamalın dillər əzbəri olan bu misraları adamı incidir. Doğrudanmı, o gözəl insanlardan bir daha olmayacaq?

- Mütləq olacaq. Mən dünyanın ancaq pis insanlardan ibarət olduğuna inanmıram. “Serenad”da bir yer var, nənəsi Mayaya deyir ki, qızım, dünyanın pislərlə dolu olduğunu düşünüb küsmə, hər kəsin yaxşı olduğunu da düşünmə ki, xəyal qırıqlığı yaşamayasan. İnsanlara qarşı özünü qoru. Yəni, pislər qədər yaxşılar da var.

- Maya demişkən, oteldən çıxıb bura gələnə qədər elə hey onun “bu yağış içimi isladır” cümləsini düşündüm. Belə qənaətə gəlmək olarmı ki, kişi üçün yağış təbiət hadisəsi, qadın üçün isə qucaqlamaq, darıxmaq, isinməkdir?

- Duyğu çox vacibdir. Qadınlar qat-qat olur. Hər qatın altından bir an əvvəlkinə bənzəməyən tam başqa qadın qarşına çıxır, fərqli ruh halına bürünür. Qadınlar dərindir, sonu görünməyən bir yaradılışdır, labirintdir. Kişilər isə yalın qatlı, səthi olurlar, gözlə görünənlərlə daha çox maraqlanırlar - pul qazanmaq, idmanla məşğul olmaq, oyun oynamaq və s. İstisnalar əlbəttə ki, var. Amma ümumilikdə götürsək, həqiqət belədir. Modern dünyada hər adam  başqasını düşünməyə, münasibətlərdə həssas davranmağa vaxt ayırmır. İnsanlar daima hərəkətdədir, çox kobud və sərt həyat yaşayırlar. Çexov bunu “Qağayı” pyesində “həyat çox qəddardır” deyə ifadə etmişdi. Hələ Çexova o vaxt belə görünüb, görün indi vəziyyət nə yerdədir? Bu qəddarlıqdır qadınları incidən. Qadınlar diqqət, qayğı gözləyirlər, dillə demək istəmirlər, hiss etdirmək istəyirlər. Bir qadın “Yağış içimi isladır” deyirsə, əslində, gəl məni qucaqla, isit deyir, sənə ehtiyacı olduğunu bildirir. Kişi də buna, “Yağış? Eybi yox, bir azdan kəsər” deyib cavab verir. Bu zaman qadının qəlbi qırılır. Bütün böyük romanların ilham mənbəyi həmişə qadınlar olub. Ən maraqlı kitablarda həmişə qadınlardan bəhs edilib. Elə o kitabları oxuyanlar da qadınlardır. Mənim oxucularımın səksən faizini qadınlar təşkil edir. Ümumən götürsək, düşünürəm ki, bugünkü dünyada qadın həssaslığı lazımi qədər qarşılıq ala bilmir. Daha böyük ölkələrə getsək, görərik ki, orada vəziyyət daha kritikdir. Məsələn, Nyu-Yorkda iş çoxdan cığırından çıxmış vəziyyətdədir. Buna görə də heç kim xoşbəxt ola bilmir.

- Deyəsən, bir az ümidsizsiniz...

- Dünyanın bütün sirri, sehri aradan qalxıb. İnsan isə mifsiz yaşaya bilməyən varlıqdır, beynində mütləq bir əsatir yaratmaq məcburiyyətindədir, fərqi yoxdur, istər yunan mifologiyası olsun, istərsə də dini kitablar. Yəni insanlar dayanmadan özünə nağıl danışır və buna inanaraq yaşayır. Həmin nağılların içərisində bir sehir var. Hələ o vaxt mən uşaq idim, filmlər mənə fərqli təsir bağışlayırdı. Gedib izləyirdim, özümü başqa dünyadan mesaj almış kimi hiss edirdim. Sonra filmlərin aktyorları həyatın içinə qarışdılar. Rejissor işi, işıq, geniş plan, rakurs yanlışlığı deyib tənqid edilə-edilə bu işin də sehri qalmadı. Film kimi ədəbiyyatın da sehri qalmayıb. Elə münasibətlərdə də vəziyyət eynidir. Hər şey o qədər açıq yaşanır ki, üzr istəyirəm, amma bunu deyəcəm, həyat pornoqrafiyaya dönüb.

“BÖYÜK RUS ƏDƏBİYYATINDAN SONRA AXI, BU POSTMODERNİZM NƏDİR?”

- O gün tədbirdə belə bir fikir işlətdiniz: “Çətin kitab yoxdur, özünü oxuda bilməyən yazıçı var”.

- Doğrudur. Bu gün postmodern ədəbiyyat modeli var və təəssüf ki, illərdir, dəbdən düşmür. Bu haqda Rusiyada danışdım. Böyük rus ədəbiyyatından sonra axı, bu postmodernizm nədir? Həyat hekayəsi olmayan, insanların qəlbinə toxunmayan bir sürü söz yığını... Bunlar nəyə yarayır ki? Kapitalizm hər şeyi satdığı kimi kitabı da bu yollarla satır. Haruki Murakaminin kitabını aldım, düz 850 səhifə yazıb. Yaxşı, bu 850 səhifə nə üçün yazılıb, Allah eşqinə? Bu qədər təkrarçılıq, aşağı-yuxarı gedib-gəlmək nəyə lazımdır? Bu dünyada vaxtımız azdır və həm keçmişdə, həm də günümüzdə yazılan çox gözəl kitablar var. Bax o kitabları oxuyaq. Görürsən, “Mən bu kitabı niyə anlaya bilmirəm, görəsən, çox dərindir, dərk etmirəm?” deyirlər. Belə deyil. Yazıçı özünü oxuda bilmir, vəssalam. Yaxşı ədəbiyyat həm də ən böyük bestsellerdir.

- Kimləri oxusunlar?

- Türkiyədəki oxucular bizim yerli ədəbiyyatı oxumalıdırlar. Türkiyə Azərbaycandan fərqlidir. Bura Avropanın təsirinə daha çox məruz qalmış məmləkətdir. Volterə, Bernard Şouya, Marsel Prusta səhifə-səhifə yazılar həsr edirlər. Bu torpaqların Yaşar Kamalı, Orhan Kamalı, Nazim Hikməti var. Hansını deyim, kürd ədəbiyyatı, “Min bir gecə” nağılları, şərq ədəbiyyatı var. Bunların heç birini oxumurlar, gedib Kafka haqqında qalaq-qalaq yazılar yazırlar. Onsuz da onların bu yazılara ehtiyacı yoxdur, avropalılar özləri bunu ən yaxşı formada edirlər. Sən bir az özünə dön. Əlbəttə, mən də Qərb, Latın Amerikası ədəbiyyatının, dünya ədəbiyyatı klassiklərinin oxunmasının tərəfdarıyam. Onlardan böyük yazıçılar çıxıb. Məsələn, Markes mənim ən sevdiyim yazıçıdır. Qərb, Latın Amerikası ədəbiyyatı, Uliyam Folkner mütləq oxunmalıdır. Amma öz dilində oxumamaq, öz ədəbiyyatını oxumamaq qəbahətdir. Bu sarıdan Türkiyədən çox narahatam. Gənc nəsil tamamilə Qərbə yönlənib. Amma deyək ki, İran ədəbiyyatından heç kimin xəbəri yoxdur. Mənim bütün kitablarım İranda çıxır, amma onların burada kitabı çap edilmir. Əvvəllər Sadiq Hidayətin, Səməd Behrənginin kitabları çıxırdı. İndi modern İran ədəbiyyatında kim nə yazır, bilinmir. Halbuki dilimizə keçən sözlərin çoxu elə fars sözləridir. Özünə bu qədər arxa çevirmək olmaz, axı. İnsanlar özləri üçün qəribə bir aura yaradırlar, sonra da deyirlər ki, mən fransız, ingilis, alman kimiyəm. Deyilsən, qardaşım! Neyləsən də, oralara gedəndə onlar sənə özlərininki kimi yox, türk kimi baxırlar. Mən millətçilikdən çox-çox uzaq adamam, amma mədəniyyət məsələsində millətçiyəm. Qəti fikrim budur ki, hər kəs öz mədəniyyətinə sahib çıxmalıdır. Buna görə Azərbaycana heyranam. Öz mədəniyyətinə, musiqisinə, muğamına, dəyərlərinə sahib çıxır və bununla öyünür.

“BİZİM ÖLKƏDƏKİ HADİSƏLƏRİN ƏKSƏRİYYƏTİ EHTİRAS CİNAYƏTİDİR”

- Sevginin təhlükəyə yol açdığını deyirsiniz.

- Xəbərlərə baxın, törədilən cinayətlərin 80-90 faizi qadınla, sevgi ilə əlaqəlidir. Təəssüf ki, Türkiyədə öldürülən qadınların sayı çoxdur. Hər il 400-500 qadının öldürülməsi adamı hürküdən rəqəmdir, hələ yaralananları, canını salamat qurtara bilənləri demirəm. Açın qəzeti, bir polis işçisi silahını götürüb əvvəlcə sevgilisini, sonra da özünü vurur. Yaxud da gedib aşiq olur, qız bunu istəmir, sonra onu başqası ilə görür, hər ikisini öldürür. Bizim ölkədəki hadisələrin əksəriyyəti ehtiras cinayətidir. Bundan təhlükəli nə ola bilər? Niyə təhlükəlidir? Çünki insanın ağlı başında olmur. Sevgidə ağıl olmur ki. Ağıl ilə eşqin bir yerdə olması mümkün deyil. Mənim bir yazım var, hər şeyi bildiyinə görə, yəqin onu da oxumusan.

- Xatırladın, lütfən!        

- Dünyada hər kəsin eqosu var və...

- ... hamını bu duyğu idarə edir, amma eqonu məğlub edən tək hiss var, o da sevgidir.

- Eynən (gülür). Az və çox, ölənə qədər insanın içində eqo olmalıdır. Amma həqiqi eşq eqonu məhv edir. Başqasına təslim olmaqdan zövq alırsan. Çox qəribə duyğudur.

- Yəqin buna görə kitablarınıza sığınıram. Həssas olduğuma görə.

- Onsuz da mənim kitablarımı həssas insanlar oxuyur. Çünki buna ehtiyacları var. Eşqin öz mənasını itirdiyi zamanda yaşayırıq. Ona görə də, həssas insanlar buna dözə bilmirlər, kitablara sığınırlar. Son dönəmlərdə Türkiyədə bu qədər kitabların satılması və mənim kitablarımın tirajının milyonlara çatmasının səbəbi də budur.

- Qadınları anlamaq çətindirmi?

- Bütün dünya ədəbiyyatında həmişə belə yazılıb ki, qadın dəniz kimidir, fırtınalıdır, anlamaq olmur və s. Həqiqət isə budur ki, qadın daha dərindir. Onu dərk etmək üçün çox əmək sərf etməlisən, cəhd göstərməlisən. “Bu yağış içimi isladır” deyəndə, onun nə istədiyini anlayan bir kişi olsa, onda məsələ kökündən dəyişər. Bu, materialist dünyada “Qalx, mənim evimə gedək” deməkdən fərqlidir. Qadın çox qarışıqdır. Kişi dayaz su kimidir, baxanda dibi görünür. Amma , təbii ki, həmişə istisnalar da var.

- Problem də ondadır ki,  hamı hazıra nazir olmaq istəyir.

- Hə... Keçmişdə qadına qovuşmağın yolu nişanlanmaq, evlənmək idi. Bir gün Aşıq Veysəldən soruşurlar ki, eşq nədir? Cavab verib ki, “sevərsən, qovuşmazsan, eşq olar”. İndi belə deyil ki... Hamının hamıya dərhal əli çatır. Aradakı pərdə qalxıb.

“SƏN MƏNİM ÜÇÜN YENİ ROMANSAN...”

- Roman yazmaq üçün Tailanda qədər gedib çıxmısınız...

- Türkiyədəki hadisələrdən çox təsirləndim. Millət vəkili olduğum üçün siyasətin içində idim. Bütün siyasətçilər hamısı tanıdığım adamlardır. Ərdoğana, Kılıçdaroğluna qədər hamısı ilə dostuq. Buna görə də ölkədə baş verən hadisələr məndən yan keçmirdi, özümü roman yazmağa səfərbər edə bilmirdim. Bunu üçün romanın içində yaşamağım lazım idi. Avropaya getsəm olmazdı. Orada da türklər yaşayır, həm Türkiyəyə də maraq çoxdur, buna görə də müsahibə almaq, söhbət etmək istəyirlər. Almaniyada küçə ilə gedəndə tanıyırlar. Oranın da az qala, yarısını türklər təşkil edir. Ona görə, Tailandı seçdim. İqlimi gözəldir. İnsanları da olduqca kübardır. Qədim mədəniyyəti var. Yeməklərini sevirəm. Ora gedirəm, ilk üç-beş gün sonra yenə Türkiyədə baş verənlərə internetdən baxıram. O nə dedi, bu nə dedi, amma bir həftə sonra artıq Türkiyə silinir. Çünki adını belə bilən yoxdur Türkiyənin. Türkiyənin adının da bilinmədiyi, məni heç kəsin tanımadığı ölkələrə gedirəm. İndi Tailandda da çıxır kitabım.

- Onda artıq başqa yer axtarmalı olacaqsınız...

- Deyəsən, elə olacaq. “Hüzursuzluq” çıxacaq. Onunla bağlı təqdimata gedəcəm.

- Hər şeyə roman kimi baxdığınızı deyirsiniz...

- Hə, hər şeyə, hər kəsə, elə sənə də. Sən mənim üçün yeni romansan (gülür).

- Deməli, yazılarınızda özümü də oxuyacam? Bunu heç gözləmirdim. Sürpriz oldu.

- Oxuyacaqsan, gözlə. Hər kəsin bir hekayəsi var. Roman yazmağın sirri həm də insanları dinləmək bacarığının olmasındadır. Adamlar bir-birini dinləmirlər. İnsanlar qarşı-qarşıya gələn kimi hər kəs özündən danışmağa başlayır. İnsan çox zəngin varlıqdır. Roman yazmağın əsas şərtləri arasında dinləmək, müşahidə etmək, görməyi bacarmaq qabiliyyəti də var. Bizim bu görüşümüz də mənim romanlarıma təsir edəcək.

- Nə gözəl.

- Əlbəttə.

YENİ ROMAN GƏLİR...

- Hazırda hansısa əsər üzərində çalışırsınız?

- İki ildir, bir kitab üzərində işləyirəm. Çətin romandır. Hər halda 2019-cu ildə işıq üzü görəcək. 1908-ci ilə qədər Osmanlı sultanı olub - Əbdülhəmid. Nikolay və Aleksandr dönəmlərində 33 il padşah olub. Sonra onu devirdilər, ailəsi ilə birlikdə Selanikdə bomboş evə aparıb atdılar. Olduqca maraqlı hadisədir. 33 il boyu Qafqazdan Şimal Afrikaya, Adriatikdən Basra körfəzinə qədər içərisində 38 millət olan bir yerin sahibi olasan, sonra bütün bu səltənət bitə və səni götürüb atalar kənara. Roman onun taxtdan salınmasından sonrakı dövrdən başlayır. İqtidar, hakimiyyət həmişə məni maraqlandıran mövzu olub. Həmin dövr həm də Türkiyənin Əbdülhəmidçilər-Atatürkçülər qarşıdurması yaşadığı bir dönəmdir. Sanki ayrı millətlər olublar, mənasız toqquşmalar baş verib. Əbüdlhəmid dönəminin saray həyatını araşdırarkan maraqlı faktlar tapdım. Leninin Əbdülhəmid barədə məqalələrini tapdım. Çevrilişdən əvvəl yazılıb. Deyirlər ki, Əbdülhəmid Nikolaydan daha yaxşıdır. İqtidardan bəhs edən, amma insanı anladan romandır. Bir az sürrealist tərəfləri var.

- Romanın adı məlumdurmu?

- Hə, məlumdur. “Kaplanın sırtında” (“Pələngin belində”). Bu nə deməkdir? Bir hekayə var, uşaq doğulanda onu pələngin belinə qoyurlar, uşaq elə pələngin belində böyüyür. Bir gün bezir, enmək istəyir, enə bilmir. Çünki ensə, pələng o saat onu parçalayacaq. Hakimiyyət də pələng kimidir, nə qədər ki, hakimiyyətdəsən, əlinin üstündə əl yoxdur, heç kim sənə heç nə edə bilmir. Amma bezib enmək istəsən, səni parçalayarlar. Hakimiyyətdən gedim, adi vətəndaş olum, insanlara qarışım - bu, olmaz. Hakimiyyət məsələsi daima mənim maraq dairəmdə olub. Hətta eşqdə insanların bir-biri üzərindəki hakimiyyəti, hökmranlığı da məni çox maraqlandırıb. Hər romanımda buna bənzər məqamlar var.

“AŞİQ OLAN MÖHTACDIR, ƏLİ-QOLU BAĞLIDIR, QARŞIDAKINDAN ASILIDIR”

- Amma hakimiyyət deyəndə birinci növbədə siyasət ağıla gəlir.

- Hakimiyyət deyəndə yalnız siyasət anlamayaq. Ailə içindəki hakimiyyət, ərin arvad, arvadın ər, müdirin işçi üzərindəki hakimiyyətini xatırlayın. Eşqdə də belədir. Qüvvətli olan tərəf zəif tərəf üzərində öz hakimiyyətini qurur və istədiyi kimi idarə edir. Bertolt Brextin bir şeiri var, deyir ki, “Bizim münasibətlərimizdə sən güçlüsən, mən güçsüz - çünki aşiq olan mənəm”. Aşiq olan möhtacdır, əli-qolu bağlıdır, qarşıdakından asılıdır. Atilla İlhanın dili ilə desək, “Ben sana mecburum”.

- Onda izin verin bəndi tamamlayım:

Ben sana mecburum bilemezsin
Adını mıh gibi aklımda tutuyorum
Büyüdükçe büyüyor gözlerin
Ben sana mecburum bilemezsin
İçimi seninle ısıtıyorum.

- Əla şairdir, elədir?

- Çox.

- Biri də məndən gəlsin?

- Gəlsin.

- Gözlerin gözlerime değince
Felaketim olurdu, ağlardım
Beni sevmiyordun, bilirdim
Bir sevdiğin vardı, duyardım
Ne vakit karşımda görsem
Öldüreceğimden korkardım
Felaketim olurdu, ağlardım.      

“ÜÇÜNCÜ ŞƏXSİN ŞEİRİ”DİR. HƏR İKİSİNİ ATİLLA İLHAN YAZIB. MƏNALI VƏ DƏRİN KƏLMƏLƏRİ VAR.

... Görüşümüz beş saata yaxın çəkdi. Özü də etiraf elədi, ilk dəfə idi, bu qədər geniş müsahibə verirdi. Sağollaşmaq vaxtı gələndə yadıma düşdü ki, nöqtəni qoymamışıq. Diktafonu yenidən işə saldım və müsahibəni belə yekunlaşdırdıq:

- Bu gün sevimli Türkan Turanla oturub həyatdan, ədəbiyyatdan, sevdadan - hər şeydən danışdıq. Bu söhbətimiz oxuculara “525-ci qəzet” vasitəsi ilə çatacaq. Bu qəzetin rəhbərliyinə, onun ərsəyə gəlməsində zəhməti olanlara və oxucularına salamlarımı, sevgilərimi çatdırıram. Bir gün yenidən görüşmək ümidi ilə...

Söhbət bitəndən sonra ayağa qalxır, “Gözlə, gəlirəm” - deyib mətbəxə üz tutur. Bir qədər sonra üzündə günəş kimi təbəssüm, əllərində bir fincan qəhvə və bir bardaq su ilə qayıdır, “Bacardım” deyir! Gülüşürük. Şəkərsiz qəhvəni içməyə başlayıram. Mənə elə gəlir ki, bu günə qədər nə “Starbucks”da, nə “Gloria Jeans”da, nə də qəhvəsi ilə məşhur olan digər məkanlarda belə dadlı qəhvə içmişəm. Yəqin ona görə ki, o qəhvəni hazırlayan Zülfü Livaneli  idi. Özü də ikinci dəfə cəhd etdikdən sonra...