Azərbaycan romantizminin estetik prinsipləri
Azərbaycan romantizminin estetik prinsipləri onun inkişafının ən parlaq dövründə yaranır və formalaşır. Bu estetik prinsiplər, hər şeydən əvvəl, onların yaradıcılıqlarındakı mövzu və problematikasında, yazı üslubunda, təsvir müxtəlifliyində, poetik sistemində özünü göstərir. Uzun müddət romantizmin nəzəri estetik prinsipi kimi, "sənət sənət üçündür" fikri əsas götürülümüş və bu ədəbi cərəyan sənət üçün zərərli hesab olunmuşdur. Lakin romantizmin dünya ədəbiyyatındakı yeri və mövqeyini qiymətləndirərkən heç də hər zaman bu estetik prinsipdən çıxış edilmir. "Sənət sənət üçündür" fikrinin təkcə romantizmin deyil, ümumiyyətlə, ədəbiyyatın əsas problemlərindən biri olduğunu nəzərə almış olsaq, o zaman romantizmin hansı estetik prinsipə əsaslandığını müəyyən etmək lazım gəlir. Məlumdur ki, həyatın, gerçəkliyin təsviri hər hansı bir "izm"də müxtəlif şəkildə təzahür edir. Dünya ədəbiyyatında V.Hüqonun "Kromvel" dramına ön söz" əsəri romantizmin manifesti hesab edilir. Onun 1827-ci ildə yazdığı "Kromvel" əsəri və ona yazdığı ön söz yeni ədəbiyyatın gəlişindən xəbər verirdi. Məhz bu estetik bədii düşüncə ilə romantizmin klassizm üzərindəki üstünlüyünə nail olunmuşdur. V.Hüqo burada xristian melanxolik ruhlu ədəbiyyatın istiqamətini dəyişəcək yeni estetik prinsiplər irəli sürürdü. Onun estetik mesajlarında ədəbiyyatın gerçəkliyə yanaşması, dili, poeziyanın baxış bucağı müəyyənləşdirilir. Avropada klassizmə qarşı yeni estetik prinsipin əsaslarının qoyulması getdikcə şaxələnmiş, maarifçiliklə birgə ədəbiyyatın müxtəlif janr və formalarında təzahür etməyə başlamışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatında yeni ədəbiyyatın anonsları hələ XIX əsrin ortalarından verilməyə başlamışdı. M.F.Axundzadənin həm bədii yaradıcılığında, həm də estetik görüşlərində yeni ədəbiyyatın prinsipləri müəyyənləşdirilirdi. Azərbaycan mətbuatının yaranması ilə yeni estetik prinsiplər formalaşmağa başladı. H.Zərdabi dövrün poeziyasının ağır durumundan narazı qalaraq "bülbülü və gülü tərif və bir-birlərini həcv etməkdən əl çəkib, elm, təhsil etməyin mənfəətlərindən" şeir yazmağı məsləhət görərkən köhnəlmiş bədii estetika ilə razılaşmadığını bildirməklə yanaşı, həm də yeni poetik prinsiplər irəli sürürdü. XX əsrin əvvəllərində yeni şeir şəkilləri (sonet, marş, mənsur şeir, himn, romantik dialoqlar, lirik-romantik məktublar və s.) poetik hissin təsvirini zənginləşdirdi. Nəsr və dramaturgiyada da eyni proseslər baş verdi.
Ədəbiyyat həyatın təsvirində sənət prinsiplərini zənginləşdirməyə üstünlük verdi. Siyasi proseslərin gedişi, ictimai proseslərdə cəbhələşmə ədəbiyyatın, bədii düşüncənin də müxtəlifliyinə imkan verdi. Bu ictimai proseslərdə artıq bir neçə onillik yol gələn romantik düşüncə yeni estetik prinsiplərini müəyyənləşdirməyə çalışdı. Yeni ədəbiyyat müstəvisində romantizmin baxış bucağı getdikcə özünə yer tutdu.
Azərbaycan romantik ədəbiyyatın bəzi nümunələri yaranırdısa, onun estetik prinsipləri ilə bağlı nəzəri, konseptual fikirlər səslənmirdi. Realist ədəbiyyatın estetik prinsipləri müəyyənləşsə də, romantik ədəbiyyatın nəzəri hüdudları öz həllini tapmamışdı. Romantik sənətkar hər hansı bir mövzunu qələmə alarkən nələrə üstünlük verməli, nələrə əsaslanmalıdır. "Molla Nəsrəddin"in nəşri ilə realist ədəbiyyat öz yolunu tapdı. Lakin gerçəkliyin təsviri təkcə realizm vasitəsilə olmurdu, həm də romantizm vasitəsilə olurdu. Elə bu zaman səhnəyə "Həyat" və "Füyuzat" çıxdı. Fikrimizcə, romantik ədəbiyyatın manifestini də məhz burada axtarmaq lazımdır. Hərçənd, "Kromvel" dramına ön söz" kimi burada Azərbaycan romantizminin estetik konsepsiyası hesab olunan ayrıca bir manifest elan olunmamışdır. Ancaq bu manifestin ayrı-ayrı prinsiplərinin burada öz əksini tapması, məhz bu jurnalın dərcindən sonra romantizm nümayəndələrinin özünə meydan tapması da göstərir ki, bu ədəbi cərəyanın estetik prinsipləri burada formalaşmağa başlamışdır. Bunu o adam edə bilərdi ki, çağdaş dünya ədəbiyyatı ilə tanış olsun, ədəbi prosesi və cərəyanları yaxşı bilsin. Bu mənada Əli bəy Hüseynzadə yaradıcılığını və fəaliyyətini romantizmin nəzəri-estetik konsepsiyasının formalaşması ilə əlaqələndirmək daha doğru olardı. Azərbaycan ədəbi prosesində Şərq və Qərb ədəbiyyatını dərindən bilən və yaradıcılığında onlara istinad edən Ə.Hüseynzadə "Həyat" və "Füyuzat"da yeni ədəbiyyatın istiqamətini də müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Bu mənada "Həyat"ın ilk sayında baş məqalə kimi dərc etdirdiyi "Qəzetəmizin məsləki" məqaləsində toxunduğu fikirlər romantizmin sonrakı mərhələsi üçün də əsas olur: "Məsləkimiz qəzetəmizin adından da istidlal oluna biləcəyi vəchlə həyatın mənayi-həiqiqsinə xidmətdir. Həyat isə mənən, fikrən və maddətən daimi bir hərəkətdən, bir fəaliyyətdən, cismani və ruhani bir nəşvü-nümadan, bizi bir dövr kimi kamala yaxınlaşdıran mütəmadi bir nəşvü-nümadan ibarətdir. Bir fərd üçün belə olduğu kimi, bir cəmiyyət, bir millət, hətta bütün bəşəriyyət üçün də böylədir" (Ə.H. Qəzetəmizin məsləki. "Həyat", 1905, №1). Maraqlıdır ki, Ə.Hüseynzadə "Füyuzat"ın birinci sayında yazdığı baş məqaləsində də yuxarıda gətirdiyimiz məqaləsini xatırladır və məhz həmin fikrin üzərində dayanır, yuxarıda gətirdiyim sitatı yenidən gətirərək yazır: "Sözümüzə diqqət buyurulsun: "Həyat füyuzatdır" demiyoruz, "Həyat meyli-füyuzatdır" diyoruz!.. Təbiri-axərlə həyat, füyuzati-vicdaniyyəyə meyl arzusudur. Həyatın övsafından olan, bütün mücahidat və mübarizatımız bu şövqi-mənəvinin sövqü ilə vüqua gəlməkdədir. Bir fərddə, bir cəmaətdə, bir millətdə, bütün bəşəriyyətdə şövqi-füyuzat yox isə, o fərdi, o cəmaəti, o milləti, o bəşəriyyəti ölü sayılmalıdır. Hərəkət və fəaliyyət göstərsə dəxi ölü sayılmalıdır" ("Füyuzat", №1, s. 2).
Göründüyü kimi, romantiklər də üzünü həmişə cəmiyyətə, millətə və bəşəriyyətə tuturdular. Ə.Hüseynzadə bununla bədii düşüncənin üfüqlərini genişləndirməyi, cəmiyyəti, insanlığı təsvir etməyi nəzərdə tuturdu. Ə.Hüseynzadə dünya ədəbiyyatını yaxşı bilirdi, başlatdığı ədəbi cərəyanın xüsusiyyətlərinə də vaqif idi. Buna görə də, tərcümə etdiyi və yaxud haqqında yazdığı əksər yazarlar romantizmin nümayəndələri idi. Gete, Şiller, Bayron kimi şairlərin yaradıcılığına geniş yer verirdi. "İngilis əşarı türk dilində və "Şilyon məhbusu" adlı məqaləsində əsəri istibdadın ifşası və azadlığın tərənnümü baxımından qiymətləndirirdi. Məlumdur ki, Bayronun "Şilyon məhbusu" əsərində hadisələr İsveç xalqının milli azadlıq mübarizəsindən bəhs olunur. Şair İsveç xalqının milli qəhrəmanı Bonivarın dililə söylədiyi "...insanlar zəncirlər içində zəbun olmaq üçün doğulmamışdır" fikirlərini əsarətə qarşı üsyana çağırış kimi dəyərləndirir. Əsəri türkcəyə Ə.Hüseynzadənin türkiyəli dostu A.Cövdət tərcümə etmişdi. Ə.Hüseynzadə bu əsəri əvvəlcə "rus və Avropa dillərində mütaliə" etdiyindən tərcümənin keyfiyyətindən razılığını belə ifadə edirdi: "Lakin heç vaxt o əşari büləndamal məzkur dillərdə mənə öz dilimizdə olduğu qədər zövq və ləzzət verməmiş idi. Mən bu andakı zövq və məmnuniyyətimi tərif edəməm!.." ("Həyat" qəzeti, 1906, №68).
Bu irihəcmli məqalədə Ə.Hüseynzadə təkcə A.Cövdətin tərcüməsi haqqında danışmamış, həm də romantik şair Bayronun yaradıcılığının mahiyyətini açmağa çalışmışdır. Bayronun romantik qəhrəmanları və onların həqiqətpərəstliyi, hürriyyət aşiqi olması təqdir edilir, poeziyasının ruhu, təsir vasitələri açılır. Ən maraqlı cəhət isə Bayron haqqında V.Hüqonun yazısından sitat gətirilir. Bu sitatda romantizmin estetik prinsiplərinə istinadlar edilir. Ə.Hüseynzadənin gətirdiyi sitat böyükdür, görünür ki, müəllif yeni "izm"in mahiyyətini açmaq üçün bu qədər geniş sitata ehtiyac duymuşdur. Həmin sitatın bir hissəsindən gətirdiyimiz nümunə də milli romantizmin estetik prinsiplərinin haradan qaynaqlandığının ən yaxşı sübutudur: "Zəka və dühasındakı hüzn, təbiət və səciyyəsindəki vüqar, həyatındakı fırtınalar ilə Bayron bir növ şeirin ümumsəsidir.? Onun hər mənzuməsində qare adətən bir ridayi-matəm arxasından müzlüm və məğrur bir çöhrənin keçdiyini görər... Zənn olunur ki, onun qəlbi hər fikrə açılır və yıldırımlar saçan bir vulkan, bir yanar dağ kimi dərunundan atəşin fikirlər fışqırır. Zəkayi-xarüqüladəsi, ələləksər heç bir nöqteyi-məqsudəyə mütəvəcceh olmaqsızın yürüyən, yürürkən düşünən bir pəhrova bənzər ki, mülahizati-dərununa müstəqpər bulunduğu üçün keçdiyi məhəllərdən xatirində ancaq məşkuk və namüəyyən bir xəyal qalır. Lakin daima bir xəyal qanadsız vüsuslu mümkün olmayan yüksəkliklərə vasil olur. Qartal nəzərin zəmin üzərinə rəks etsə də, aftabgir olan nigahi-ülvisini qayib etməz (Seçmələr mənimdir-T.Ə.)" ("Həyat" qəzeti, 1906, №68).
Şübhəsiz ki, hər yazdığı əsərlə öz ruhunun, xalq həyatının tərcümanı olan Bayron həm də subyektiv düşüncəsini əks etdirirdi və çox zaman qəhrəmanları özünə, özü isə qəhrəmanlarına bənzəyirdi. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə də Ə.Hüseynzadə onun əsərlərinin tərcüməsini verir, haqqında yazır və yaradıcılığını təbliğ edərək romantizmin tərəfində durduğunu bəyan edirdi. Sovet ədəbiyyatşünaslığı isə onun bu fəaliyyətini sənətdə realizmin əleyhinə olmaq kimi dəyərləndirirdi: "Özünü bu nəzəriyyənin ("sənət sənət üçündür" nəzəriyyəsi nəzərdə tutulur - T.Ə.) tərəfdarı kimi göstərənlərdən biri Ə.Hüseynzadə idi. Ə.Hüseynzadə sənətdə realizmin əleyhinə idi. O yazırdı ki, biz ancaq fikir və xəyalımızı nur, məhəbbət, hüsn, ahəng, nizam aləmlərində gəzdirmək... istər idik" (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə, 2 c., B., 1960, s. 766-767). Göründüyü kimi, Ə.Hüseynzadənin V.Hüqodan gətirdiyi sitatla sovet ədəbiyyatşünaslığının onun yaradıcılığından gətirdiyi sitat arasında xeyli yaxınlıq vardır; bu yaxınlıq sənət prinsiplərinin bir-birinə yaxın olmasına söykənirdi. Sovet ədəbiyyatşünaslığı isə bunu realizmin əleyhinə olaraq qiymətləndirir. Halbuki Ə.Hüseynzadə həyatı doğru-dürüst göstərməyin əleyhinə olmayıb. Romantizm də heç zaman gerçəkliyi əks etdirmənin əleyhinə deyildir. Ə.Hüseynzadə "Qəzetəmizin məsləki" adlı məqaləsində yazdığı "Qəzetəmiz ancaq bu həyatın bir ayinədə olduğu kimi əks etdirib göstərmək istər", - fikirlərini onun bədii yaradıcılığına da aid etmək olar. Füyuzatşünas alim Şamil Vəliyev Ə.Hüseynzadə estetik prinsiplərinin romantik metoda söykəndiyini təsdiq edərək yazır: "Ə.Hüseynzadə romantik bədii metoda üstünlük verdiyindən bir sıra hallarda ictimai həyat faktı və hadisələrindən daha çox sənətin öz daxili qanunauyğunluqlarına diqqət yönəldirdi..." (Vəliyev Ş. Füyuzat ədəbi məktəbi. B., 1999, s. 106).
Ə.Hüseynzadə heç də realizmin əleyhinə getmirdi, heç bir məqaləsində realizm prinsiplərini tənqid etməmişdir. O, mütərəqqi olan bütün "izm"ləri təqdir və təbliğ etmişdir. Hətta sənətdə ən son yenilik saydığı dekadentizmi və onun görkəmli nümayəndəsi Pol Varlen (1844-1896) yaradıcılığını yüksək qiymətləndirmişdir. Bodlerin "Əzhari-fəna" əsəri və dekadentizm haqqında məqaləsi də onu göstərir ki, Ə.Hüseynzadə yeni cərəyanların tərəfdarı olmuş və yeri gəldikcə bu əsərlərdən parçalar vermiş, haqqında fikir yürütməyi lazım bilmişdir. "Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar (12 dekabr)" məqaləsində son illərdə yaranmış olan dekadentizm ədəbi cərəyanından bəhs edir. Bu ədəbi cərəyanın estetik prinsiplərini izah edən müəllif yazır: "Dekadentizma"ya "simvolizma" dəxi diyorlar. Bu kəlmələr ərəbidən alınma istilahat vasitəsilə türkcə ifadə etmək istəsək, bunlara "məsləki-inhitatuyun" və yaxud "məsləki-rəmziyun" demək lazım gəlir" ("Füyuzat", №5, s. 2).
Dekadentizmin öncə Fransada yarandığını bildirən Ə.Hüseynzadə onun görkəmli nümayəndələri Marlen, Vellarmenin adını çəkir, Bodler və onun "Flor de mal", yəni "Əzhari-fəna" əsərinə istinad edir və dekadentizmin getdikcə dünyanın müxtəlif xalqlarının ədəbiyyatında, konkret olaraq yapon və türk ədəbiyyatında təzahür etdiyinə dair fikirlər söyləyir. Ümumiyyətlə, Ə.Hüseynzadənin bu böyük məqaləsindən görünür ki, bu görkəmli fikir adamı dünya ədəbi prosesindəki ədəbi cərəyan və istiqamətləri yaxşı bilir və milli ədəbiyyatı da bu istiqamətdə inkişaf etdirməyə çalışırdı.
Ə.Hüseynzadənin romantizmin konsepsiyasına dair fikirləri "Füyuzat" məcmuəsində də nəinki davam edir, bir az da dərinləşir və sistemli xarakter alır. O, ədəbiyyatın saflığına çalışır, sənət prinsiplərinə üstünlük verirdi. "Füyuzat" jurnalında çıxış edən müəlliflərin yazılarında bu estetik prinsiplərdən çıxış edilirdi. Ə.Hüseynzadə, M.Hadi, Əhməd Kamal, Səbribəyzadə Xalid Xürrəm, Sənətulla Eynullayev, Əhməd Midhət Rüfətov və b. məqalə və bədii əsərlərində romantizm prinsipləri formalaşmaqda idi. Yəni ədəbiyyat siyasi-ictimai proseslərdən uzaq tutulmağa çalışılır, xalq, millət, bəşəriyyət, azadlıq mövzusu önə çəkilirdi. Bu ayrı məsələdir ki, bu müəlliflər təbliğ etdikləri estetik prinsipləri nə dərəcədə təmsil edə bilirdilər. Ə.Hüseynzadənin başlatdığı bu yanaşma sosialist realizmi ədəbiyyatşünaslığında doğru qiymətləndirilmirdi: "Ə.Hüseynzadə ədəbiyyata da belə bir istiqamət verməyə, yazıçıları ictimai-siyasi həyatdan tamamilə əlaqəni kəsməyə, yalnız qəlbin doğurduğu həyəcanlarla əlləşməyə, subyektivizmə çağırırdı. Mühafizəkar bir siyasi publisist olan Ə.Hüseynzadə siyasi görüşlərinə uyğun olaraq, demokratik realist Azərbaycan ədəbiyyatını açıqdan-açığa inqilabdan, siyasətdən uzaqlaşdırmağa çalışırdı" (Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə, 2 c., B., 1960, s. 767).
Bütün bunlar onu göstərir ki, romantizmin estetikası və nəzəri prinsipləri XX əsrin əvvəllərindən formalaşmağa başlamışdır. Elə isə, əvvəldə romantik ədəbiyyatın başlanğıcı ilə əlaqədar irəli sürdüyümüz fikirlərimizi təkzib etməli olmuruqmu? İ.Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət xanım", A.Bakıxanovun "Kitabi əsgəriyyə"sindəki romantik başlanğıcla, XIX əsrin sonlarında yaranan iki roman Z.Marağayinin "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" və N.Nərimanovun "Bahadır və Sona" əsərlərinin sırf romantik üslubda yazılmaları ilə estetik prinsiplərin üst-üstə düşməməsi heç də ziddiyyət təşkil etmir, bəlkə əksinə, bir-birini tamamlayır. Dünya ədəbiyyatında da öncə romantik ədəbiyyatın nümunələri yaranmış, daha sonra isə onun nəzəri-estetik prinsipləri formalaşmışdır. V.Hüqonun romantizmin manifesti hesab edilən "Kromvel" dramına ön söz"ünə qədər artıq Avropada romantizm əlli ildən çox yol gəlmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında da belə olmuşdur. Ə.Hüseynzadənin romantizm estetikasının prinsiplərini formalaşdırmasına qədər yuxarıda romantizm nümunələri hesab etdiyimiz əsərlər yazılmışdır. Mən burada Z.Marağayinin "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" və N.Nərimanovun "Bahadır və Sona" romanlarını nəzərdə tuturam. Hər iki əsər nəsrdə, roman janrında yazılmışdır. Bununla yanaşı, həmin illərdə poetik nümunələr də yazılmışdır. Bu şeirlərin bir çoxu romantizm estetikasını müdafiə edən Ə.Hüseynzadə tərəfindən qələmə alınmışdır. Doğrudur, bu şeirlərin bəziləri əlimizə gəlib çatmamışdır. Ancaq əlimizə gəlib çatan bir neçə poetik parçalardan da görünür ki, Ə.Hüseynzadə poeziyasının ilk nümunələri romantik üslubda qələmə alınmışdır. 1892-ci ildə Türkiyədə hərbi tibb məktəbində təhsil aldığı illərdə yazdığı "Turan" şeiri o zaman dərc olunmasa da, ziyalılar arasında çox geniş yayılmışdı. Nəzərə alsaq ki, bu zaman artıq türk romantizmi özünün ən yaxşı dövrünü yaşayırdı, o zaman Ə.Hüseynzadənin romantik üslubda şeir yazmasını tamamilə qanunauyğun hesab edə bilərik. Müəllif yalnız 1904-cü ildə Misirdə çıxan "Türk" qəzetinə göndərdiyi "Məktubi-məxsusi" məqaləsinə bu şeiri də əlavə etmişdir. Məqalənin sonunda müəllif belə yazmışdır: "...yadıma vaxtilə türklügə dair yazmış olduğum qitələr gəldi. Bunu məktubuma əlavə edərək zati-alinizə göndərirəm. İstanbulda təb və nəşri mümkün olmamışdır. Qüsurlarına baxmayıb qəzetənizə dərcini layiq görürsəniz, bəndənizi minnətdar edərsiniz" (Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, II c., Bakı, 2007, s. 83).
Lakin senzura səbəbindən şeir burada da çap olunmamışdır. Ə.Hüseynzadənin böyük türkoloq Vamberiyə yazılmış "Turan" şeiri, fikrimizcə, Azərbaycan poeziyasında romantizmin ilk nümunəsi hesab edilə bilər:
Sizlərsiniz ey qövmi macar, bizlərə ixvan,
Əcdadımızın müştərək mənşəyi Turan!
Bir dindəyiz, hamımız haqpərəstan,
Mümkünmü ayırsın bizi İncil ilə Quran?
Cengizi titrətdi bu afaq sərasər,
Teymurları hökm etdi şahənşahlara yeksər
Fatehlərinə keçdi bütün kişvəri qeysər
(Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, II c., B., 2007, s. 7).
Burada diqqət doğuran başqa cəhət də var; belə ki, Ə.Hüseynzadənin yazdığından belə məlum olur ki, XIX əsrin 90-cı illərində yazdığı bu cür qitələri çox olmuşdur. Ancaq ondan bizə gəlib çatanlar azdır. Bunlardan yalnız əlimizdə "Ey ulu tanrı...", "Yalavac", "Yalavac qızı" qitələridir ki, bunları da üslub etibarilə romantizm nümunələri hesab etmək olar. Şair digər romantiklər kimi, üzünü Allaha tutaraq deyir:
Ey zatı əbədi örtüdə gizli!
Ey əzəldən bəri izləri bəlli!
Ey mamütənahi, qüdrətin eylər,
Hər yerdə, hər canda, hər an təcəlli...
Ey zatı, əbədi örtüdə gizli!
Ey əzəldən bəri izləri bəlli Sonsuz Ulu tanrı görünür göydə
Yerdə, təndə, canda ərkinin əli
(Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə, II c., B., 2007, s. 7).
1893-cü ildə yazdığı "Əski tibbiyyə" şeiri də romantik üslubda yazılmışdır:
Gəl ey Əşrəf, bu məktəbdə sən et icrayı-tədqiqat
Hesabsız anda mümkündür sana yazmaq rübaiyyat.
Neçə yıldır nəyi gördümsə bən ancaq dedim heyhat,
"Betəng əz süxtən aməd demagəm dad əz in halat"
(Tərcüməsi: Təngə gəldi yanmaqdan şüurum, fəryad etdi bu hallardan)
Ə.Hüseynzadənin "Füyuzat" dərgisinin birinci sayında dərc etdirdiyi "Heyrət, yaxud bir mələyin insanlara xitabı" şeiri isə romantizmin ən yaxşı nümunəsi hesab oluna bilər. Şeirin "Füyuzat"da dərc edilməsi heç də həmin illərdə yazılması anlamına gəlməməlidir. "Dəli şair" imzası ilə verilmiş şeir "Bir Osmanlı qəzetəsindən görülmüşdür" qeydi ilə verilmişdir. Bu da ən azından şeirin əvvəllər Türkiyədə nəşr edildiyini, ya da əvvəllər yazıldığını göstərməkdədir. Ə.Hüseynzadənin "Heyrət, yaxud bir mələyin insanlara xitabı" şeirini romantizmin bədii manifesti hesab etmək olar:
Səmadan bir mələk heyrətlə der: İnsanlar! İnsanlar!
Nədir bu, ruyi-ərzi qaplıyor al qanlar, insanlar!
Şəhid etdiyiniz ixvanınızdan almasın fəryad!
Əcəb kimdir şu xunalud olan bicanlar? İnsanlar!
Ölən kim, öldürən kim, zülm edən kim, ağlayan kimdir?
Bir az fikr eyləyin: Sizdən degilmi onlar? İnsanlar!
("Füyuzat", 1906, №1).
Təsadüfi deyil ki, Ə.Hüseynzadənin bu şeiri dərhal digər romantiklərin yaradıcılığına da öz təsiri göstərmişdir. M.Hadi "Tövsiyeyi-mürğ" şeirini eyni estetik-poetik formada yazmışdır:
Xitab eylər bizə bir mürğ, der: insanlar, insanlar!
Nədir tutmuş cahanı naləvü əfğanlar, insanlar?!
Neçin gülzari-insaniyyəti eylərsiniz ehraq?
Nəyə lazım cahan bağında bu niranlar, insanlar?!
Yanan kim, yandıran kim, nar olan kim, kül olan kimdir?
Bütün ixvanınızdır sineyi-suzanlar, insanlar!
Silinmiş lövhi-dildən sanki ixvaniyyət asarı,
Görünməz hissi-şəfqət sizdə, ey ixvanlar, insanlar!
Atılmış guşeyi-nisyanə nəssi-"təhkümu bil'ədl",
Ədalətdən uzaqdır bu əbəs üdvanlar, insanlar!
Cahanı təngna eylərsiniz vicdanı-cahil tək,
Nüfuz etməz cahana pərtövi-ürfanlar, insanlar!
Yezidin dəsti tək qanla müləmmə'dir vətən ruyi,
Səzadır ağlasa qan, çeşmi-əşkəfşanlar, insanlar!
(Hadi M. Seçilmiş əsərləri. B., 2004, s. 42).
Göründüyü kimi, Azərbaycan romantizminin estetik əsasları formalaşana qədər müəyyən bir dövr keçmişdir. Lakin vaxtilə bu nümunələr ədəbi dövriyyədə olmadığından romantizm haqqında tədqiqatlara da daxil edilməmişdir. Keçmişin təəssübkeşliyi, vətən, millət, hürriyyət ideyası bu nümunələrdə başlıca yer tutur. Onların bədii sənət estetikasında Şərq və Qərb klassiklərinin adı çəkilir, hörmət və ehtiram ifadə olunurdu. Nizami Gəncəvi, Ömər Xəyyam, Füzuli, Sabir, Gete, Şiller, Bayron, T.Fikrət, M.Ə.Yurdaqul, Ə.Hamid, Puşkin, Lermontov yaradıcılığına maraq məhz romantizm estetikasının tələblərindən doğurdu. Romantizm nümayəndələri və yazılan nümunələr çoxaldıqca sənətin estetik prinsipləri daha da dərinləşmiş və zənginləşmişdir. M.Hadi, H.Cavid, A.Səhhət, A.Şaiq və başqalarının əsərləri nəşr edildikcə romantizmin də estetik platforması bir qədər də şəkillənmişdir. Romantik poeziya onların yaradıcılığında gerçəkliyi əks etdirməyə yönəlmiş, insanı azad, parlaq gələcəyə səsləmiş və insanlığın keçmişini və gələcəyini tərənnüm etmiş, bəşəri ideyaları əks etdirməyə yönəlmişdir. Akademik M.Cəfəriin yazdığı kimi: "Onlar (romantiklər - T.Ə.) ədəbiyyatın mənbəyni də, predmetini də birinci növbədə bəşəriyyətin xeyirxahlıqları saydıqları əməlpərvər filosofların, dahilərin, kəskin qələmə malik olan mütəfəkkir yazıçıların düşünüb irəli sürdüyü "parlaq fikirlərdən" (Hadi), ümumbəşəri ideyalardan ibarət hesab edirdilər. Başqa sözlə, bədii təfəkkür, bədii ədəbiyyat onların nəzərində hər şeydən əvvəl real canlı varlığın, gerçəkliyin deyil, bəlkə böyük başlarda doğan böyük fikirlərin güzgüsü idi" (Cəfərov M.C. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm. B., 1963, s. 53). Epiqonçuluğa qarşı olan romantiklərin yeni estetik prinsiplərində ədəbiyyat və sənət canlı real həyatdan daha çox ideyalar aləmini təsvir edir, predmetini işıqlı fikirlərdən, bəşəri ideyalardan alırdı. Bütün hallarda tərəqqi və təkamül, eləcə də maarifçilik bu estetikanın əsasında dururdu.
çap et