Burada ilk dəfə epik şeirdə Nəsiminin bədii surətini yaradan və Azərbaycanda çap etdirən istedadlı rus şairi və tərcüməçisi Sergey İvanovun "İmadəddin Nəsimi" poemasının tarixi rolundan söz açmaq istərdik. Şair poemanı Böyük Vətən müharibəsi dövründə yazmış və ilk olaraq qüdrətli şairimizi rusdilli oxuculara təqdim etmişdir.
Sevimli şairimiz Səməd Vurğun hələ Vətən müharibəsinin davam etdiyi 1943-cü ildə Sergey İvanovun Bakıda rusca çap olunan "Seçilmiş şeirləri"nə yazdığı müqəddimədə şairin Nəsimi haqqında poemasını yüksək qiymətləndirmişdir: "İvanovu XIV əsrin sonunda və XV əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairi Nəsiminin facianə taleyi cəlb etmiş və həyəcana gətirmişdir... Sergey İvanov Nəsiminin taleyini düzgün başa düşmüş və lazımi boyalar tapa bilmişdir. İvanov buna Azərbaycan şeirini və tarixini yorulmaq bilmədən, böyük səylə öyrənmək sayəsində nail olmuşdur. Poemada istifadə olunan dil vasitələri, strofika tərkibləri və sairlər tamamilə yerindədir. Bütün poema böyük bədii təsir qüvvəsinə malikdir".
Beləliklə, deyə bilərik ki, Nəsimini elmi cəhətdən rusdilli oxuculara ilk təqdim edən Səməd Vurğun olmuşdur.
Nəsimi obrazı Azərbaycan musiqisində, incəsənətdə və bədii ədəbiyyatda XX əsrin 70-ci illərindən yaradılmağa başlanmışdır. Bəstəkarlarımızdan: Fikrət Əmirovun "Nəsimi dastanı" baleti, Cahangir Cahangirovun "Nəsimi" kantatası, Azər Rzayevin "Nəsimi" simfonik poeması, Firəngiz Əlizadənin "Nəsimiyə ithaf" balet konserti, Tofiq Quliyevin, Süleyman Ələsgərovun, Ədilə Hüseynzadənin, Ağabacı Rzayevanın, Ramiz Mustafayevin, Emin Sabitoğlunun, Əfrasiyab Bədəlbəylinin, Səid Rüstəmovun, Nazim Əliverdibəyovun, Ramiz Mirişlinin müxtəlif janrlarda yazılmış əsərləri həmin dövrdə yaranmışdır.
Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayev möhtəşəm "Nəsimi" portretini yaratmışdır. Bakının mərkəzində şairin heykəli ucaldılmışdır (heykəltaraşlar: T.Məmmədov, İ.Zeynalov). Bədii ədəbiyyatda isə Nəsiminin obrazının mükəmməl nümunələrini Rəsul Rza "Son gecə" poemasında, İsa Hüseynov "Məhşər" romanında, Bəxtiyar Vahabzadə "Fəryad" pyesində, Qabil ikicildlik "Nəsimi" poemasında yaratmışlar.
Rəsul Rza yığcam "Son gecə" poemasında Nəsiminin şəxsiyyətini və əqidəsindən dönməzliyini zindan gözətçisi ilə qısa söhbətində parlaq şəkildə ifadə edə bilmiş və şairin obrazını oxucunun gözləri önündə canlandırmışdır:
"Məşhər" romanı və "Fəryad" mənzum dramı haqqında çox yazılıb. Burada bir onu deyə bilərik ki, "Fəryad" Əvhədi və Nəsiminin güclü təsiri altında yazılıb.
Əvhədi yazırdı:
Allahı öz nəfsinlə tanımaq gərək,
Öz nəfsin nədir, pərvərdigar kimdir?
Nəsimi yazırdı:
Fələyin əsli nədəndir, mələyin nəsli nədən?
"Fəryad"da oxuyuruq:
Allah! Bilirik, cisim deyil, bəs nədir allah?
Fəlsəfi-psixoloji "Fəryad" pyesindən hasil olan qənaət odur ki, Nəsimilik bir təlim kimi günümüzdə də yaşayır.
Bu münasibətlə Çingiz Aytmatov yazırdı: "Tarixi də müasirlik qədər yaşada bilmək, "keçmişə görə əzab çəkmək" prinsipi Bəxtiyar Vahabzadənin bu şərti-bədii üslubunda özünün qabarıq əksini
tapıb" (Bu sitatı tanınmış alimimiz Vaqif Yusiflinin "Şəhidliyin zirvəsi" məqaləsindən götürmüşük).Nəsimi obrazı şairlərimizin şeirlərində də canlandırılmışdır. Əliağa Kürçaylının "Nəsimi", Əli Kərimin "Şəhidliyin zirvəsi" Nəsimiyə həsr olunan ən yaxşı nümunələrdir.
Aşıq-şair Mikayıl Azaflı da "Dünya" adlı müxəmməsində və "Getdi" adlı cahannaməsində Nəsimidən və başqa böyük şəxsiyyətlərdən söz açır:
Dahilər, şairlər, böyük ustadlar
Bir-bir tərk eylədi cahanı, getdi.
Nəsimi soyuldu, çəkildi dara
Şekspir dolandı dünyanı, getdi.
Azərbaycanda ilk dəfə Nəsimiyə poema həsr edən, şairin mükəmməl obrazını yaradan Xalq şairi Qabil olmuşdur. Şair "Nəsimi" poeması üzərində 10 (on) ilə yaxın işləyərək ortaya fundamental bir əsər qoymuşdur. O, şairin həyat və yaradıcılığına dair çoxlu kitablar oxumuş, bir çox məxəzləri araşdırmışdır.
Şairin "Nəsimi" poeması haqqında İraqda işləyəndə geniş məqalə yazaraq soydaşlarımızı - İraq türkmanlarını əsərlə tanış etmişdim (bax: "Qardaşlıq", sayı 1-2, Bağdad, 1973, s.34-35). Həmin məqalədən bir hissəni burada verməyi münasib bildik:
Qabil əsərini Nəsimiyə müraciətlə başlayır:
Ulu əcdadımın yanar nəfəsi!
Sənsiz boğularam, havasız ollam.
Əsilsiz etməsin tarix heç kəsi,
Sənsiz - zəminəsiz, mənasız ollam.
Ana dilimizin axar-baxarı,
Şerində bir daha aşikar oldu.
Böyük Füzulinin şah misraları,
Sənin bünövrəndə bərqərar oldu.
Qabil Nəsiminin dilinin saflığına, büllurluğuna, axıcılığına, şirinliyinə heyranlığını gizlədə bilmir:
O uzaq, o qədim lisana bir bax,
Büllur bulaq kimi süzülər, çağlar.
Əsər var yazılıb otuz il qabaq,
Otuz cür lüğətə ehtiyacı var.
Qabilin əsərində heca və əruz vəznindən eyni dərəcədə məharətlə istifadə olunmuşdur. Onun qəlblərə axan şeir parçalarını oxuduqca oxuyur və sevirsən. Aşağıdakı gəraylılar deyilənləri təsdiqləyir:
Bu dünyada nəyim qaldı?
Varisim də, varım da siz.
Aydan arı, sudan duru,
Namusum da, arım da siz.
və s.
