525.Az
“Bir həsirəm, bir Məmmədnəsir...”
Yaddaşımın küncündən...
Gününü uzun illər əminliklə sentyabrın 2-si söyləmişəm və belə də keçib gedib. Ancaq indi bu tarixə şübhə eləyirəm: doğrudanmı məhz həmin gün?! Axı indi həmin tarix çox böyük əhəmiyyət kəsb edir – ən azı ona görə ki, söhbət adi vətəndaşdan deyil, tarixi şəxsiyyətdən gedəcək.
Dəqiqləşdirirəm: həmin il – 1968-ci ildə sentyabrın 1-i bazar gününə təsadüf eləmişdi, biz – Azərbaycan Dövlət Universitetinin digər kurs tələbələri kimi 1-ci kurs tələbələri də dərs ilinə ertəsi gün – sentyabrın 2-də başlamışdıq. Həmin günün də tanışlıq-filana həsr olunduğunu nəzərə alsaq, deməli, mən indi müəyyən əminliklə ayın 3-dən bəhs etməliyəm...
lll
Dərslərimiz 2-ci növbədə olduğundan burası dəqiqdir ki, ilk dərsimiz artıq arxada qalmışdı və biz Asiya və Afrika ölkələrinin tarixi fənnindən mühazirə üçün hamılıqla birinci, əslində yarımzirzəmi mərtəbəyə enib fizika fakültəsinin rus sektoru tələbələrinin dərs keçdikləri auditoriyanın boşaldılmasını gözləyirdik.
Qapı açıldı və çölə çıxanlarla içəri doluşanların eyni vaxtda hərəkəti başlandı. İçəri doluşanları, yəni bizi başa düşmək olardı: BU BOYDA universitetdə ilk sanballı dərs günümüzdür və heç kim müəllimdən sonra auditoriyaya girməklə həm qoyulmuş daxili qaydanı pozmaq, həm də özü barədə konkret müəllimdə pis fikrin (“...intizamsızdır”) yaranmasına bais olmaq istəmirdi.
Hər nəsə, ümumi axında sonuncudan axırıncılar sırasında auditoriyaya daxil olan qarayanız cavan oldu. Həmin o uzaq illərdə İSTİSNASIZ OLARAQ HƏR ŞEY indikindən fərqləndiyi kimi hava da bir ayrı cür idi: mənim yaddaşımda həmin qarayanız, qıvrım şəvə saçlı müəllim məhz yaxası açıq dəri pencək-gödəkcədə qalıb, indi həmin pencək-gödəkcəni ən yaxşı halda yəqin ki, 15-20 gündən sonra geyinərlər.
Auditoriya eləydi ki, sonuncu partalar giriş qapısının ağzına düşürdü, təbii ki, yazı taxtası, kafedra (müəllimin mühazirə oxuması üçün nəzərdə tutulmuş xitabət kürsüsü) və üzərində sinif (qrup) jurnalı qoyulan stol yuxarı başda idi. Dəri pencək-gödəkcəli hündürboy müəllim tələbə yoldaşlarımın yerbəyer olmasını cəmi bir dəqiqə, əllərini sinəsi bərabərliyində ovuclamış halda gözlədi, sonra sifətinə mənalı bir təbəssüm verərək özünü təqdim elədi:
– Şərqşünaslığı bitirmişəm. İnşallah, sizdə ilin sonunacan bu kursu aparacam... Maraqlandığınız qalan şeyləri də ordan-burdan öyrənə bilərsiniz...
Sonuncu kəlmələri lap mənalı-mənalı, burnunu bir az da yuxarıya dartmaqla söylədi və... qapı döyüldü. Müəllim: “Buyurun” söyləyəndə, demək olar, hamımız geriyə, qapıya tərəf boylandıq. İçəri arıq-arğaz, indiki meyarlarla baxanda kəndçifason bir rus qızı girdi, təbii bir utancaqlıqla: “Vı izvinite menya, veşşi moi ostalis zdes...” deyə üzrxahlıq elədi.
Yadımdadır, üç sıralı partaların orta sırasında, lap öndə, müəllimlə üzbəüz oturmuşdum, qız da unutduğu şeyləri dili və əli ilə məhz bizim partadan götürmək istədiyinə işarə eləyirdi. Müəllim, heç nə olmayıbmış kimi, sakitcə: “Buyurun” deyincə biz – ön partada oturanlar kəndçi (kəndçimi?) ağlı-düşüncəsiylə yer-yerdən: “Zdes”, “Zdes”, “Von zdes” deyə bağırışdıq. Qız əl çantasını, onunla yanaşı bir kitabını və daha nəyisə yığıb: “Blaqodaryu” deyərək auditoriyadan çıxanacan baxışlarımızla onu müşayiət elədik. Qapının örtülməyi ilə müəllimin ağzının açılmağı bir oldu (aradan 44 il keçib, indi də düşünürəm ki, o, həmin təhqiramiz sözləri məhz bizə, içi mən qarışıq, ön orta partada oturub canfəşanlıq edənlərə yox, hamıya ünvanladı):
– Tüpürüm sizin kişiliyinizə!.. Nə olub, ə? Nə matah iş olub? Bir rus “matişka”sı 20 nəfərlik, – (o vaxt qrupumuz tam formalaşmasa da, hər halda daha çox idik), – azərbaycanlının olduğu auditoriyaya, özü də Azərbaycan Dövlət Universitetinin auditoriyasına girir, azərbaycanca danışmaq əvəzinə öz dilində nəsə qırıldadır və həmin bu 20 nəfər də xornan ona “Zdes”, “Zdes” deyə cavab verir. Ayıb deyilmi sizə? Siz bu ağılnan, düşüncəynən oxuyub Azərbaycanı ağ günə çıxarmaq istəyirsiniz?..
Mənimlə yanaşı oturmuş, özünü tarixdən hamıdan ağıllı bilən qubadlılı Oruc ayağa qalxıb üzrxahlıq eləməyə başladı, amma onun da üzrxahlığı guya müəllimin sözünün üstünə söz gətirməyimizə görə idi, müəllim isə tamam ayrı, lap ayrı şeylərdən danışırdı, dediyindən ən azı bunu anlamaq çətin deyildi ki, biz – Azərbaycan oğulları (məhz oğulları!) gərək dəstəynən bir rus “matişka”sının qabağında özümüzü sındırmayaydıq, çünki həmin “matişka” mahiyyət, “vid-fason” etibarilə buna layiq deyildi...
Müəllim isə sanki danışmağa mövzu tapmışdı:
– Azərbaycan Dövlət Universiteti dedim, üzr istəyirəm ifadəmə görə... Azərbaycan Dövlətsiz Universiteti! Dövlət universitetinin auditoriyası bu kökdə olmaz!.. – Sonra o, çoxumuzun adını ilk dəfə eşitdiyimiz bir neçə nəfərin adını çəkdi: – Vəzifələrini saxlamaq üçün Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə könüllü daxil olmasının 150 illiyini bayram elətdirdilər, halbuki bu, başdan-ayağa işğal faktıdır. İngiltərədəki dostlarımız bu məsələni BMT-də qaldırmağa hazırlaşdıqları vaxt bunlar burda bunu bayrama çevirdilər...
Müəllim alov püskürürdü, uşaqların hamısı bu qeyri-adi mühazirənin harda və necə bitəcəyini gözlədikləri məqamda müəllim stolun üstündəki jurnala işarə ilə:
– Kimdir “sinifkom”?
O, məhz “sinifkom” dedi, bizim bildiyimizsə “starosta” idi. Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi sədrinin müavini Növruzəli Zeynalovun oğlu, yaşına görə babat çəkiyə malik olan Namiq ayağa durdu, yəni ki, mən.
– Jurnalı həmişə özün doldurarsan, verərsən mən qollayaram. Sizə Asiya-Afrika ölkələrinin yox, lap əvvəl Azərbaycanın tarixini bilmək lazımdır. Hərçənd həmin ölkələrin tarixində də Azərbaycanla bağlı məqamlar yox deyil. Elə Misir tarixini götürək. “Barbarossa planı” deyirlər... Buna Avropa Barbarossa deyir, bunlar əslində iki qardaşdır – Baba Oruc və Xeyrəddin Barbarossa. XVI əsrdə bunlar bütün Şimali Afrikada nəhəng imperiya yaradıblar. Bunlar xalis türkdürlər!.. Hələ Tulunilər var, bunların dövləti var...
Dərsin ilk 45 dəqiqəsinin nə vaxt bitdiyini, zəngin nə vaxt çalındığını bizdən heç kim hiss eləməsə də müəllim ayıq imiş:
– Çıxın, siqaretimizi çəkək, sonra dərsimizi davam edərik...
Biz, 4-5 qatı siqaretçəkən həmin yarımzirzəmidən daha yuxarı mərtəbələrə qalxan pilləkənin altında yığışıb olanımızdan tüstülətməyə başlamağa girişəndə kimsə dirsəyimə toxundu. Çevriləndə müəllimi gördüm: “Nə çəkirsən?”. O dövrün ən populyar, ucuzdan-ucuz siqaretinin – ”Prima”nın adını çəkdim. “Birini ver” dedi müəllim. Bu, həmin gün 17 yaşlı bir kənd uşağının ikinci dəfə şoka düşməsi demək oldu: müəllim tələbəsindən (şagirdindən) siqaret istəyirdi! (Dünyada, görünür, heç nə izsiz ötüşmür, heç nə itmirmiş: düz 25 il sonra o, Azərbaycan Respublikası prezidentinin iqamətgahındakı balaca qəbul otağında “Marlboro” siqaretiylə “Prima”nın əvəzini çıxdı...)
Mən vəziyyətin məhrəmliyindən istifadə edərək canıyananlıq göstərmək istədim:
– Dediklərinizin hamısıynan şərikik, mahiyyətini dəqiq anlamasaq da, ürəyimizdən xəbər verir. Ancaq nəzərə alın ki, 20-25 nəfərlik bir dəstədə dostlarla yanaşı ürəyi istəməyənlər, çuğullar, satqınlar da ola bilər...
O, siqaretə dərin bir qullab vuraraq altdan-altdan gülümsədi:
– Boş şeydir. Mən Nil üstündəki Əsvanda, yəni sizin dillə Asuanda tərcüməçi işləyəndə Xruşşov ora gəlmişdi. Tikintidə olduğu bir neçə saat ərzində sovetlərdən gələnlər onun ayaqqabılarını yalayırdılar – hərə bir şey diləyirdi, o da əshabələrinə göstəriş verirdi ki, vətəndə bu xahişlər dərhal yerinə yetirilsin. Tək mən ehramlardan birinin kölgəsinə sığınıb özüm barədə, imperiya dövləti başçısının təbəələrinə verə biləcəyi sədəqənin mahiyyəti barədə düşünürdüm.
Yerli iş icraçısının gözü mənə sataşdı, dedi ki, bəs sən niyə bir şey xahiş eləmirsən? O vaxt dövlətin başçısından istənilməli iki şey vardı: ev və minik maşını. Mənimsə bunların heç birinə ehtiyacım yoxdu... Təxminən on beş il qabaq kənddən çıxıb Bakıya gələndə anamdan halallıq almışam, demişəm ki, ana, mən bu yola düşürəm – bunun tutulmağı var, şikəst edilməyi var, öldürülməyi var. Mənə südünü halal elə və hesab et ki, mən adda oğul dünyaya gətirməyibsən, o vaxt mənimlə bağlı ən ağır xəbəri də göz yaşı axıtmadan, mərdi-mərdanə qarşılaya bilərsən...
Bax, bu mənada bir həsir, bir Məmmədnəsir olanın nəyinə lazımdır ev, maşın?! Xruşşov oturduğum yerə yaxınlaşanda müşayiətçilər qımıldanmadığımı görüb “xatası bizdən uzaq” prinsipi ilə, məni uzaqdan-uzağa bir yerli kimi qələmə verdilər... Bəli, mən həmin adamam; bir də qorxan gözə çöp düşər, mənə heç nə olmaz. Siz özünüzü qoruyun ki, gələcəkdə sıralarımız boş qalmasın...
...Otuz yaşlı o müəllim Əbülfəz Qədirqulu oğlu Əliyev idi – 24 ildən sonra müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olacaq Əbülfəz Elçibəy!..
Sentyabr 1968 – oktyabr 2012
11.10.2012 
çap et