...ƏKSİNƏ, DİNSİZ VƏ YA DİNDƏN SUİ-İSTİFADƏ EDƏN CƏMİYYƏTLƏR POTENSİAL TƏHLÜKƏ ALTINDADIR”
Müsahibimiz – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İdris Abbasov “Ərəb dilinin funksional sintaksisi”, “Dini- elmi-əxlaqi söhbətlər”, “Ərəb dilində sintaktik kateqoriyalar və bəlağət”, “Din təhlükədir, yoxsa cəmiyyət təhlükədədir?” kitablarının, “Ərəb dili tədrisinin aktual problemləri” metodik vəsaitin, 70-dən artıq elmi, dini-elmi və onlarla tərcümə əsərinin müəllifidir. İ. Abbasov müxtəlif illərdə tərcüməçi-redaktor, Səudiyyə Ərəbistanı Krallığının Bakıdakı səfirliyində tərcüməçi-katib, Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Naxçıvan Nümayəndəliyində əvvəlcə şöbə müdiri, sonra İdarənin rəisi və başqa vəzifələrdə çalışıb, pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. Alimlə söhbətimizin mövzusunu dinlərin təsnifatı, qədim, milli və səmavi dinlər barəsində mülahizələr, din və vicdan azadlığı məsələləri, din və dövlət münasibətlərinin təhlili təşkil edir.
– Din mövzusundan söhbət düşəndə vicdan azadlığı məsələsi də ön plana gəlir. Bu anlayış ümumiyyətlə özündə nələri birləşdirir?
– Müasir anlayışa görə din və vicdan azadlığı, bir qayda olaraq, insanların istədikləri dini sərbəst seçmələri, seçdikləri dinin qaydalarını heç bir müdaxiləyə məruz qalmadan tətbiq etmələri, bu barədə malik olduqları hüquqlardan (öyrətmə, oxutma, yayma, təlqin və s.) istifadə etmələri şəklində ifadə edilib. Din sadəcə inancdan ibarət deyildir, eyni zamanda insanın dünyəvi həyatına istiqamət verən əxlaqi, hüquqi və sosial qaydaları da özündə birləşdirir. Buna görə də dini yalnız insanla onun inandığı varlıq arasında bir vicdan məsələsi kimi ortaya qoymaq yanlışdır. Dini qaydaların özünəməxsus sanksiyaları var. Dinin digər bir təməl xüsusiyyəti də eyni inancı paylaşan, eyni davranış biçimlərini mənimsəyən insanlardan meydana gələn sosial birlik əmələ gətirməsidir. Beləliklə, dinin fərdi yaşayışı aşan sosial yönü olduğu kimi, mənəvi ölçünü aşan dünyəvi yönü də vardır. Dindar kəs həm dini camaatın, həm də içərisində yaşadığı cəmiyyətin bir üzvüdür və bir tərəfdən inancının tələbatına, digər tərəfdən də içərisində yaşadığı cəmiyyətin qayda-qanunlarına tabe olmalıdır. Din və vicdan azadlığı fərdin qəbul etdiyi dinin quruluşuna, milli və ya ümumbəşəri, ilahi və ya insani, dünyəvi, yaxud uxrəvi (axirətə aid), ya da həm dünyəvi, həm də uxrəvi olmasına görə dəyişdiyi kimi, din ilə dövlətin münasibətinə görə də fərqlilik kəsb edir. Din – dövlət münasibətləri teokratiya, qallikanizm və liberalizm (dünyəvilik) kimi üç müxtəlif sistem ortaya çıxarıb. Dövlətin dini qaydalar əsasında idarə olunduğu teokratik üsul-idarədə dövlətin rəsmi dinini qəbul edənlərin din və vicdan azadlığı baxımından problemləri yoxdur. Burada problem rəsmi dindən savayı digər dinləri qəbul edənlərin problemidir. Dövlətin dinə hakim olduğu qallikanizm sistemində din və vicdan azadlığının sərhədini dövlətin fəlsəfəsi və təməl qaydaları təyin edir. Burada dövlət qaydalarına uyğun gəlməyən dini hökmlər tətbiq oluna bilmədiyinə görə, bu sistemin həqiqi mənada din və vicdan azadlığını tanıdığını söyləmək çətindir. Dövlətlə dinin bir-birindən tamamilə ayrı olduğu liberal (dünyəvi) sistemlərdə fərdlər və dini toplumlar öz dini tələbatlarını yerinə yetirməkdə sərbəst olmaqla yanaşı dövlətin təməl fəlsəfəsi və qanunlarına yüksək önəm verilir. Sözügedən sistemdə də din və vicdan azadlığı müəyyən hüdudlar daxilində mövcuddur. Bu cür sistemlərdə dinin dövlətə hakim olma və onu idarəetmə ehtimalından bəhs edilsə də, belə bir azadlığa izn verilməz, çünki azadlıqlar dövlətin mövcudluğuna zərər verməmə şərtinə bağlıdır.
İbtidai qövmlər, yaxud qruplar kollektiv şəkildə düşünür və davranırdılar. Onlar üçün maddi və mənəvi ayrı-seçkilik yox idi: həyat bir bütövdür və insanların yaşayışı dini xarakterdəki qavrayışlara görə formalaşır. Müəyyən bir millətə aid olan və digər cəmiyyətlərə yayılma məqsədi daşımayan milli dinlərdə başqa din və inanclara qarşı geniş bir tolerantlıq mövcuddur. Yunan-Roma dövrünün başlanğıcında istər din, istərsə də fikir sahəsində heç bir inhisarçı görüşün fikir azadlığını öz hegemonluğu altına salmağa səy etdiyini görmürük. Həmin dövrdə dinlər bir-birinin tanrılarına ehtiram göstərir və müxtəlif dinlər bir arada yaşaya bilirdilər.
– Bu vəziyyəti müasir anlamda din azadlığı adlandırmaq mümkündürmü?
– Bu vəziyyət müasir mənada din azadlığı şəklində dəyərləndirilə bilməz. Çünki belə bir azadlıq hər cür dini inancın sosial anlamda mütləq keyfiyyətini itirdiyi cəmiyyət quruluşlarında mümkündür. Halbuki ilk dövr cəmiyyətlərində inanc birliyi yurddaşlıq şərtlərindən birinə istinad edirdi. Bu toplumlar din mövzusunda azadlıqdan daha çox dözümlülüyə dayanırdı. Fəqət bu tolerantlıqda milli dinə hörmət başlıca şərt idi. Romalılar fəth etdikləri ölkələrin tanrılarına öz panteonlarında yer vermək və bu ölkələrin xalqlarına dini sərbəstlik verməklə onları ram etmək yollarını yaxşı düşünmüşdülər. Əski Yunan dövləti milli dinə sıx bağlı olduğu üçün bu dövlət romalılara görə başqa dinlərə qarşı daha dözümsüz davranıb. Bütpərəst ibtidai cəmiyyətlərdə fərd milli dinə inanmama azadlığına malik deyildir; yalnız milli tanrılara hörmət göstərmək şərti ilə başqa dinləri qəbul etməkdə sərbəst idi. Milli dinlərə söykənən cəmiyyətlərdə dinin özü nə qədər tolerant olursa olsun, din dövlətin sosial-siyasi birliyini təmin edən mənəvi bir qüvvə olaraq tanındığı üçün bütün toplum üzvləri milli dinə sayğı göstərmək və onun tələblərini yerinə yetirmək məcburiyyətindədir. Heç bir cəmiyyət sərhədsiz tolerantlıq, yaxud mütləq azadlıq üzərində qurula bilməz. Dində azadlıq dövlətlə dinin hüquqi baxımdan bir-birindən ayrı olduğu cəmiyyət quruluşlarında mümkündür. Romalılar, əsasən, bütün millətlərin tanrılarının gerçək tanrılar olduğu prinsipindən sapmamışdırlar, ancaq başqa millətlərin də eyni şəkildə Roma tanrılarını tanımalarını şərt kimi irəli sürmüşdülər. Antik camaata görə din kollektiv və sosial xarakterli, siyasi nüfuz isə dini və ilahi xarakterlidir. Çində əvvəlcələr insanın şəxsi düşüncələrinə qarşı bir tolerantlıq meyli mövcud ikən, konfusiçiliyin ortodoks dövlət sistemi olaraq qəbulundan sonra bu meyl yox olub. Konfusiçilər taoçuluq və buddizmi heteredoks olaraq qəbul etsələ də, rəsmən tanımaq məcburiyyətində qalmışdılar. Zaman keçdikcə konfusiçi imperatorların digər dinlərə qarşı son dərəcə sərt davrandıqları məlum olur. Şintoçuluqda dövlət və şinto dininin iç-içə girməsi, şintoçuların digər dinlərə qarşı ifrat bir dözümsüzlük göstərməsi ilə nəticələnib. XVII əsrə qədər şintoizmin və buddizmin bir-birinə sayğı göstərərək yaşadığı Yaponiyada Yedo xanədanı dönəmindən (1615-1868) sonra şinto millətçiliyi ifrat bir fanatikliyə düçar olub və bu fanatizm II Dünya Savaşına qədər davam edib. Bu gün Yaponiyada dövlətin mütləq üstünlüyünü və imperator sarayına mütləq itaəti qəbul etmək şərti ilə digər inanclar tolerantlıqla qarşılanır. İlk dəfə din ilə dövlət arasındakı qarşıdurma Hammurapi Babilistanında baş verib. Orada məbədin qarşısında saray var idi.
– Bəs yəhudilik, xristianlıq və islamda bu məsələ öz əksini necə tapıb?
– Yəhudilikdə Tanrının qövmü qəbul edilən yəhudilərlə yəhudi olmayanlar arasında kəskin bir ayrıseçkilik müşahidə olunub, israillilər digər qövmlərdən üstün tutulub. Diqqət etsək görərik ki, israillilərin yabançı xalqlarla münasibətləri Musa qanunu ilə nizamlanmış ədalət və xoş niyyətə əsaslanır. Tövratda edomilərə və misirlilərə qarşı xoş davranılması əmr edilib. Çünki Allah da qəribi sevir, ona çörək və paltar verir. İsrail qövmü tarixinin sonrakı mərhələlərində suriyalılar, assuriyalılar və kəldanilər tərəfindən pis davranışa məruz qaldıqda əcnəbi düşmənçiliyi özünü göstərməyə başladı. Fərisey məzhəbi mənsubları yabançı ədavətin daha da qızışmasına səbəb oldular. Dini tolerantlıq mövzusunda talmudik dönəmdə müxtəlif baxışlar ortaya çıxıb. Hadrian zamanında (117-138) yəhudilərə edilən zülm və işgəncələr Talmudda tolerantlıqdan kənar bir üslubun hakim olmasına səbəb olub. Həmin dövrə aid yazıları araşdırdıqda məlum olur ki, yəhudilik istisna olmaqla, bütün dinlərə qarşı sərt bir davranış nümayiş etdirilirdi. Yəhudilərin yəhudi olmayanlara qarşı davranışları yəhudilərə qarşı sərt davranışa cavab olub. Talmudik yəhudilikdə yəhudi olmayan hər kəsin, heç olmasa, “yeddi Nuh qanununa” bağlı olmasının zəruriliyi bildirilib.
(Ardı var)
S.MÜRVƏTQIZI
çap et