Usanmayan eşq yolçuları - Resenziya

BƏXTİYAR ASLANIN "ÜÇ ƏQRƏB ZAMANI" KİTABI HAQQINDA DÜŞÜNCƏLƏR

Zamanla "izm"lər bir-birini əvəz etdikcə bəzilərinin davamlı olduğu (realizm), digərlərinin isə müəyyən zaman kəsiyi çərçivəsində tamamlanaraq (klassisizm, sentementalizm, romantizm, postmodernizm) meyllər olaraq davam etməkdə olduğu görünür. Marağın səngimədiyi cərəyanlardan biri də modernizmdir.

Avropada formalaşan ədəbi cərəyanlar çox zaman Şərq ədəbiyyatında fərqli şəkildə təzahür edir. Bu fərqliliyə köklənmək yazıçının güclü tərəfidir. Qərb və Şərqin müxtəlifliyi haqqında bir çox tanınmışlar bəhs etsələr də, zənnimizcə, ədəbiyyatşünas alim Yaşaq Qarayev bu fərqliliyi çox qısa və konkret şəkildə, məsələnin mahiyyətinə vararaq ifadə edib: "İnsanın meymun mənşəyini Batıda, insanın tanrı mənşəyini Doğuda kəşf ediblər. "Mənəm meymun! - yox, "Mənəm Allah!" imperativini ilk dəfə dünyaya ürfan, təsəvvüf, Nəsimi elan edib".

Şərqdə qədim zamanlardan başlayaraq insana mənəvi-ruhsal yanaşma yer almışdır. Müasir yazıçılar bu məqamlara diqqət etməlidirlər. Əks halda qərb yazıçılarının imitasiyası, motivlərin, düşüncə tərzinin təqlidi müsbət nəticə vermir. Azərbaycan ədəbiyyatında XX əsrin 90-cı illərində müşahidə olunan bu çür yanaşma 2000-ci illərdə tədricən aradan qalxaraq yaradıcı münasibətlə əvəzlənmişdir. Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndəsi, yaradıcılığında klassik formalarla yanaşı, postmodern romanlar müəllifi, yazıçı-şair İlqar Fəhmi "müasir Qərb nəsr formalarını götürüb, içini bizim Şərq təfəkkürü" ilə işlədiyini qeyd edir.

Bəxtiyar Aslanın modern hekayələri də, bu baxımdan maraq doğurur. Hər bir hekayədə ilk olaraq situasiya-hadisədən bəhs olunur, sonradan bu hadisənin doğurduğu hisslərin, emosiyaların əksi yer alır. Baş verənlər personajın daxili dünyasına baş vurmasına, həyatının mühüm anlarını, hisslərini yenidən yaşamasına səbəb olur. Hadisələrin yaşandığı an və əbədiyyət müstəvisində təsvir edildiyi hekayələrdə zaman və məkan münasibətləri emosional ahəng hesabına dolğunlaşır, genişlənir.

Emosiyaların fabulanı üstələdiyi hekayələrdə mürəkkəb mənəvi-psixoloji durumu canlandırmağa çalışan müəllif dəqiqliklə, monoton tərzdə, uzun-uzadı personajın düşüncələrini əks etdirməkdən çəkinmir. Gözlənilməz assosiasiyaların (ölümün "üzün sahilindən qanad açan mavi bir quş" olaraq ifadə olunması), antitezaların ("Hər şeyin başlandığı zaman o pis, o qaranlıq bitmə düşüncəsi də üzə çxımış oldu" ("Lacivərd"), "Eşqin öldürməklə bir əlaqəsi olmalıdır..." ("Üç əqrəb zamanı") yer aldığı hekayələrdə fikrin tez-tez qırılması müşahidə olunsa da, mətndəki detallar, refren olaraq işlənən cümlələr ("Lakin mən böyüyərək aşiq oldum" ("Mirzənin dərəsi"), "Ölüm mənə bir güllə surəti ilə gələcəyini söylədi" ("Ölüm və mavi quş"), "O zamanlar şair idim mən" ("Kül") əsərlərdə ümumi ahəngin qorunmasına zəmin yarada bilir.

 Hekayələrdə başqa əsərlərdən, müəlliflərdən xatırlatmalar da yer alır. Qərb ədəbiyyatından Qreqor Zamza (F.Kafka "Çevrilmə"), ekzistensialistlərlə yanaşı, Şərq təfəkkürünə xas obrazlar ("Leyli və Məcnun") nağıl, mifologiya (hal arvadı), hürufi və sufiliklə bağlı motivlərə müraciət olunur, Həzrət Əlinin ("Elm bir nöqtəydi, onu alimlər çoxaltdı") fikri verilir. Uğurlu məqam ondadır ki, müəllif Şərq fəlsəfəsini hazır qəliblərə işləməyə çalışmır, sadəcə sufizmin, hürufiliyin məlum atributlarından istifadə etmir, bu fəlsəfəni özünün hiss etdiyi, anladığı şəkildə təsvir edərək mətnə "hopdurmağa" nail olur.

Əksər hekayələrin strukturunda qarşıdurma yer alır, əsərlər yaşam və ölüm, yaxşı və pis, düz və əyri, tam və natamam əksiklər üzərində qurulur. Əsasən eşq, ölüm, qorxu kimi əbədi mövzulardan bəhs edən müəllif, "Eşq nədir?" sualını hər dəfə fərqli şəkildə cavablandırır: "İnsanı aşiq edən suallardır, övladım, suallar eşqin tələləridir. Bir qadın özünə çəkmək istəyirsə, suallardan istifadə eləyir. Bir xeyli sual buraxar gedərkən sənin üçün. Soruşa-soruşa aşiq olarsan. Suallar tükənincə, eşq də bitər" ("Leyla və güzgüdəki kiçik fuque"). "Eşq də belə bir şeydir. İnsan bir sevgilidən çox öz içində yaşatdığı, meydana gətirdiyi, böyütdüyü sevimli obrazına aşiqdir. Çox vaxt sevgili, onun obrazını doldura bilməz. Hətta heç bir zaman doldura bilməz. Buna görə bütün sevgililər o obrazın gerçək sahiblərinin adıyla xatırlanır. Hamısının adı ya Leyla, ya Züleyxadı..." ("Ölüm və mavi quş"). Və ya "Eşq də bir şeydir, eləmi? Susduqca yaşayan, amma söz olmaq üçün çırpınan, qarşısında dayanılmaz bir sel kimi çağlayan? İçimdə o seli, dünyanı qabağına qatıb bir top kimi yumalayan seli necə həbs edə bilərəm?" ("Mirzənin dərəsi"). Yazar getdikcə eşqin də əvvəlkindən fərqli olduğunu, əzəli yanaşmanın zamanla səthiləşdiyini qeyd edir. "Məcnun" deyə bilərsiniz. Amma ilk hərfi daima kiçik olsun. Çünki mənim bir adım var, eyni ilə Leylanın adı olduğu kimi. Amma onun ilk hərfi həmişə böyükdür", "Leyla adı ertələnə bir şey oldu, niyə?" ("Leyla və güzgüdəki kiçik fuque") kimi fikirlərdə mövzudan fərqli aspektdə bəhs edilir.

Hisslərin bütün çalarlarını, müxtəlif şəkillərini canlandırmağa çalışan yazar hər əsərində mövzunu yeni yanaşma, yeni duyğularla zənginləşdirir. "Ölüm mənə bir güllə sürətiylə gələcəyini söylədi.

Bunun bir həyatı soyunmaq mənası verdiyini bilirdim. Köhnələrin təcridi dedikləri şey... Hər təcridin bir yenilənmə olduğunu da bilirdim. Yenilənmə, yenilərin yenilənmə dedikləri şey... Elə isə ölüm mənə, məni yeniləmək üçün gələcəkdi" ("Ölüm və mavi quş").

"Ölüm və mavi quş", "Köpük" hekayələrində ölüm gözləntisi, "Aramızda danışan" əsərində irfani bir eşq, "Qorxunun aynasında" üstələdiyi qorxunu "küçə küçə axtaran" insan, tənhalıq haqqında hekayə- pritçalarda ("Qüllə", Quyu", "Kül") müxtəlif psixoloji durumlar əks olunur. Daxili monoloq şəklində nəql edilən hekayələrdə xəstə, tənha insanın şüurunu saran qorxular, iki insan arasında yaşanan münasibətlər və s. süjetin üst qatı olaraq əks edilir, alt qatda isə ciddi fəlsəfi məzmun ehtiva edilir. Hisslərdən səmimi və intuitiv şəkildə bəhs olunur. Ekspressiv təhkiyə elementlərindən istifadə (rənglərlə ifadə), sürrüalist təsvir, əhval dəyişikliklərini izləməyə, hiss və düşüncələri dəqiqliklə əks etdirərək psixoloji təsviri dolğunlaşdırmağa imkan verir. 

Əsərlər müxtəlif yozumlar ehtiva edir. Ayrılıq anının əks olunduğu "Aynadakı yolçuluq" əsərində vidalaşmağa gələn, lakin bu addımdan çəkinməyə çalışan əks tərəf, qadını güzgüyə baxdığı an yaxalayır. İlk olaraq onları ayıran ayna sonradan onları birləşdirən məhfuma çevrilir. Aynadakı əks təhrifdir, insanın özü deyil. "... aynada görünən heç bir şeyin gerçəkdə dəyərinin olmadığını bilirəm". "Gözəldin və yalnız özünü deyil, hər şeyi aynanın işində görürdün. Həyatı da öz gerçəkliyinin içində deyil, aynanın içindəki gerçəklikdə yaşayırdın". Əks tərəf aynaya daxil olaraq vəziyyəti dəyişməyə çalışır, öncə özü dəyişir: "Aynanın içində əvvəlcə bədənimin dağılaraq, əriyərək, çözülərək... işığa döndüyünü gördüm". İstədiyinə çatmaq üçün insan manelər dəf etməli, öncə özü dəyişə bilməlidir. Bunu üçün o, nağıl qəhrəmanları kimi sədlər aşmalı, düşmənlərə (öz daxili düşmənlərinə) qalib gəlməli olur: "Atdığım hər addım cəhənnəmin də, cənnətin də iki qatlanaraq böyüməsinə səbəb olurdu. İçimdə bir-birini bəsləyən iki əjdaha var deyə düşündüm. Onlardan biri digərini yox etmək istəyir, müxtəlif soyuq silahlarla onun başını kəsirdi. Amma hər dəfəsində kəsilən başın yerində iki yeni baş peyda olur, baş kəsən bununla rəqibini böyütməkdən, çoxaltmaqdan başqa bir şeyə yaramadığını anlayır; intəhası yenə eyni şeyi təkrarlayırdı". Yolçuluğunun sonunda öz uşaqlığı ilə görüşü baş tutur: "Uşaqlığımla görüşməyimin səbəbini anlamağım uzun çəkmədi. Sən aynanın içində yol başlayan zaman geriyə doğru gedən hər bir şey kimi bayırdakı "mən" də üzün sürən yolçuluqdan sonra içində daşıdığı cövhərlə qovuşmuşdu... Sənə yaxınlaşıb qarşında dayandım. Sənə baxdıqda əvvəlcə özümü, sonra mənim içimdəki "sən"i, daha sonra isə mənim içimdəki "sən"in içindəki "mən"i gördüm. Sona qədər bir-birimizin içində çoxalan görüntülərlə bir-birimizə baxmağa başladıq. Həmin anda aynanın içindəki yolçuluğumun məni də aynaya döndərdiyini anladım. Səsimi qısaraq səndən: "İndi biz sonadək iki ayna kimi qarşı-qarşıya oturaqmı?" - deyə soruşdum. Sən də səsini qısaraq "Bəli" dedin". Beləliklə, ayanın transformasiyası - ayırıcıdan qovuşdurucu obraza çevrilməsi, uzun bir yolçuluq, "mən"in dəf edilməsi ilə mümkün olur.

İrfani bir sevgidən bəhs olunan "Aramızda danışan" əsərində Eşq haqqında variasiyalar, fərqli zaman konsepsiyaları yer alır. "Üçüncü dil", qeyri-müəyyən, yuxu və ya gerçək olduğu bilinməyən gerçəklik, "görülən deyil, qurulan yuxu", "yuxu kimi axıb keçən" zaman əks olunur. "Sənə belə bir yuxunun, gerçəkdən yuxu olan bir yuxunun içindən çıxaraq gəlməliyəm. Çünki gerçək yavaşıdan, dayandıran bir şeydir". Özünü simvolik şəkildə ifadə etməyə çalışan personaj fərqli assosiasiyalara üz tutur: "... oturdum sənin kölgəndə. Əriyərək, torpağa sızaraq bir damla su kimi... Çölə atsaydın məni...o sapsarı yanan çölə, gözlərində sərinliyi tapan çölə...

Bəlkə, ən çoxu bir saniyə yaşaya bilərdim. Varlığımı bir su damlası olaraq bir saniyə duya bilərdim. Sonra dağılan, sovrulan bir buxar olardım, bəlkə. Bir buxar olaraq varlığımı hiss edə bilərdinmi?" Eyni zamanda, fərqli yaşam kredosu əks olunur: "Yoxluğa nə qədər yaxınlaşa bilərəmsə, o qədər yaxınlaşmaq və tam orda var olmaq istədim". Kiçik bir hekayədə aldanışlar, həyatda öz yerini, "mən"ini axtaran insanın çabaları, xəyanət, ümidsizlik kimi anlar, bütöv bir insan ömrü metaforik şəkildə əks olunur. Sonda isə insan yeni qüvvə ilə həyata sarılır: "Gecəylə barış, ey ruhum. Gecədə gecənin gizlətdiyindən daha çox şey gizlənir. Fəqət axtarılmaz, axtarılsa da, tapılmaz. Gecəylə barış və gözlə. Səssizliyi gözlədiyin kimi. ...Ölümü gözlədiyin kimi... Ölümü gözləyən hər kəsi və hər şeyi salamlayaraq.... Sonra vaxtı salamla... Səssizcə gələni səssizcə qarşıla.... Yalnızca eşqi anlat. Yalnızca eşqi, sevgilidən belə təmizlənmiş eşqi... O, səni ondan təmizləmək üçün vardır. Sonra səni o türbənin içindən keçirəni düşün...".

"Üç əqrəb zamanı" əsərində isə ölümü, qorxunu simvolizə edən əqrəblə qarşılaşma əks olunur. Personaj onu öldürmək və ya başqa yolla canını qurtarmaq haqqında düşünsə də, "... ölümlə burun-buruna yaşamağın həyəcanını" öldürmək istəmir. Dəhşət saçan əqrəb sevgi xətti ilə birləşir: "Əqrəb... pis bir qara. Qara bir ləkə... Yaxada olsa... Silib atsan... Silərkən barmaqlarını qoxulasam... barmaqlarının arasından bir qoxu yayılsa... Uçucu... Bihuş... bayıldacaq hətta... İçimə çəksəm... Yuxum gəlsə... İçimdə bir ləkə kimi, böyüyən, dağılan... Bir ur... Bir yara... Vücudumu bürüyəcək zamanla... Eşq... Sən... Boşluq... Kainatın mənası olmalıdır..."

Müəllifin "Kül" hekayəsində "kül"dən dönüb "küll" olmağa can atma əks olunur, insanın can atdığı konkret, eyni zamanda, qeyri-müəyyən bir obyektir: "... o gedir saçlarını küllə boyadır, nədənsə mənə eskimosları xatırladan bir çantanı yelləyərək qapıdan girir. Sonra çiyinləri açılır, sol qolundakı peyvənd izini barmağımla yoxlayıram, başını arxaya atıb züm-züməyə başlayır, beləcə bir səs, bir ritm, bir nəğmə içində dağılıb yox olur. Hər şey küldür. "Küll" deyirəm, bir hərfi çoxaldaraq. Hər şey küldür, küll hər şeydir..." 

Modernist nəsrdə təhkiyəçi mühüm rol oynayır, hadisələr onun tərəfindən nəql edilir, müəllif obrazı isə nisbi xarakter daşıyır. Bəxtiyar Aslanın hekayələri birinci şəxsin dilindən nəql olunsa da, bəzən yazıçı mətndən kənarlaşaraq kursivlə fərqləndirilən parçalarda oxucusuna müəyyən ipucları verərək fərqli istiqamətə yönəltməyə çalışır ("Leyla və güzgüdəki kiçik fuque") "Mənim müəllimlərim var, bir hekayəçiyəm mən. Tanıdığınız hekayəçi. Bir də "nöqtələri çölə qoy" deyən biri. Onun kim olduğunu deyə bilmərəm. Amma içinizdə mütləq sezənlər olacaq". Əsasən natamam sonluqla bitən hekayələrdə mövzular öz həllini tapmır, bəzən müəllif alternativ sonluqlar haqqında fikirlərini bölüşür. Sonuc yeni-yeni düşüncələr doğurduğundan. çoxlu suallar yaranır. 

Bəxtiyar Aslanın "Üç əqrəb zamanı" kitabında cəmlənən əsərlərinin poetik cəhətdən zənginliyi, daxili monoloqdan şüur axınına keçid, assosiasiyaların, metaforik-simvolik qatın mürəkkəbləşməsi onun yaradıcılıq təkamülünü izləməyə imkan verir. 

Lalə HƏSƏNOVA