İdris ABBASOV
Həzrəti Musaya Sina dağında vəhy edilən on əmr Tövratın iki ayrı-ayrı bölümündə keçmişdir. Həmin on əmr aşağıdakı kimi sıralanır: Səni Misir diyarından, əsirlik evindən çıxaran Allah Mənəm; Məndən başqa tanrın olmayacaq. Boşluqda, yerin üstündə, yaxud altında, dənizlərin dərinliklərində var olan varlıqların rəsmlərini düzəltmə, onlara heç bir şəkildə tapınma; Allahın adını boş yerə ağzına alma; Səbt (şənbə) gününü daim xatırlayıb onu müqəddəs sayacaqsan. Həftənin altı gününü çalışıb yeddinci gününü dincəl. Şənbə günü Allah üçün ayrılmış ümumi dincəlmə günüdür. O gün nə sən, nə oğlun, nə qızın, nə uşağın, nə də heyvanın, qısaca heç kəs çalışmasın; Ana-atana hörmət et; Öldürmə; Zina etmə; Oğurluq etmə; Yalançı şahid olma; Heç kəsin evinə, arvadına, xidmətçisinə, öküzünə, eşşəyinə, bir sözlə, sənə aid olmayan bir şeyə göz tikməyə.
Bu on əmr yəhudilərin təməl prinsiplərini özündə ehtiva edir. Hz.Musa Sina dağından dönərkən bu əmrləri iki daş lövhə üzərində yazılı şəkildə gətirmişdir.
Qurana görə Hz.Musa. Hz.Musa Uca Allahın İsrail oğullarına göndərdiyi və kitab verdiyi böyük peyğəmbərlərdən biridir. İsrail oğulları Misirdə mal-dövlət sahibi olduqda Firon bunun qarşısını almaq üçün onların mallarını əllərindən alaraq yeni doğulan oğlan uşaqlarının öldürülməsini əmr etdi1. Musa doğulduqda anası onu bir müddət saxlayıb sonra Allahın ilhamı ilə sandığa qoyaraq suya buraxdı. Fironun adamları onu tapdılar və Fironun arvadının istəyi ilə uşağı öldürmədilər. Musanın anası onun süd anası oldu. O, yetkinlik çağına çatdıqda Allah tərəfindən ona hikmət və elm verildi. Bir gün Hz.Musa öz soyundan olan bir nəfərlə digərinin savaşdığını görür. Soydaşı ondan yardım istəyir. Musa onun köməyinə yetişir, zülmə məruz qalanı qorumaq üçün rəqibi bir yumruqla vuraraq öldürür və gizlincə Mədinəyə gedir. Orada ailə quraraq bir müddət qayınatası ilə birlikdə yaşadıqdan sonra öz ailəsi ilə yoluna davam edib Sina dağına doğru yönəlir. “(Musa Şüeybi Mədinədə qoyub anasına və qardaşına baş çəkmək üçün zövcəsi ilə birlikdə Misirə gedərkən Tur dağının qərbində yerləşən Tuva vadisində gecə vaxtı bir uşağı dünyaya gəlmişdir. Onlar zil qaranlıq gecədə işıqsız qalıb yolu itirmişdirlər). O zaman (Musa qarşıda) bir od görüb ailəsinə belə demişdir: “Siz (yerinizdə) durun. Mənim gözümə bir od sataşdı. Bəlkə, ondan sizə bir köz gətirdim, yaxud odun yanında bir bələdçi tapdım!” Musa odun yanına yetişdikdə belə bir nida gəldi: “Ya Musa! Mən, həqiqətən, sənin Rəbbinəm. Nəleynini çıxart, çünki sən müqəddəs vadidə-Tuvadasan!”. Həmin yerdə Musaya Allahdan başqa tanrı olmadığı, Ona ibadət etməsi, dosdoğru namaz qılması bildirildi. Əsası ilə bağlı möcüzə verilərək Fironun yanına getməsi əmr edildi. Qardaşı Harun isə ona yardımçı təyin olundu. Hz.Musa və Hz.Harun Allahın əmrini Firona təbliğ edərək İsrail oğullarının sərbəst buraxılmasını tələb etdilər. Firon Hz. Musanın peyğəmbərliyini boş saydı və onunla Allahın “aləmlərin rəbbi” olması mövzusunu mübahisə etdi. Hz.Musa Fironun bütün sehrbazlarını ilahi qüdrətlə ram etdi. Əjdahaya çevrilən əsası (dəyənək) onların bütün sehrlərini uddu. Belə bir vəziyyətdə bütün sehrbazlar səcdəyə qapanaraq “aləmlərin Rəbbinə, Musa və Harunun Rəbbinə iman etdik” dedilər. Firon onların hamısını əl və ayaqlarını çarpazvari kəsməklə təhdid etsə də onların heç biri öz fikrindən dönmədi. Firon Hz.Musanı misirlilərin dinini dəyişdirəcəyindən əndişələnərək öldürmək istədi. Amma onun ailəsindən iman edənlərdən bir kəs bu işi əngəllədi. Misiri tərk edən Hz.Musanı Firon və ordusu təqib etdi. Qırmıı dənizə yetişdikdə Musa əsasını dənizə vurduqda dəniz ikiyə ayrıldı. Hz.Musa və qövmü keçdikdən sonra dənizin yenidən birləşməsi nəticəsində Firon və onunla gələnlər boğularaq məhv oldular. Hz.Musa və qövmü Sinaya çatdıqda yemək-içmək sıxıntısı başladı. Allah omlara su, qüdrət halvası və bildirçin əti ehsan etdi. Uca Allah Hz.Musaya Turi-Sinaya çıxmasını, orada oruclu olaraq otuz gün ibadət etməsini əmr etdi. Hz.Musa bu müddəti tamamladıqdan sonra ona on gün daha oruc tutması və ibadətini tamamlaması əmr edildi. Hz.Musa bütün bunlardan sonra Allahın camalını görmək istədi. Uca Allah bunun imkansız olduğunu, dağa baxmasını, təcəlli etdiyi təqdirdə dağ dayana bilərsə, onun da Allahı görəcəyini bildirdi. Hz.Musa dağa baxdıqda Allahın təcəllisi nəticəsində onun yerlə bir olduğunu gördü, bayılıb yıxıldı. Özünə gəldikdə tövbə etdi. Uca Allah Hz.Musaya əməl etmələri zəruri olan bütün qaydaları ehtiva edən lövhələri verdi. Bu lövhələri qövmünə gətirdikdə onların qızılı bir buzova tapındıqlarını görərək verdikləri sözə əməl etmədikləri üçün onlara əsəbləşdi və tövbə etmələrini tələb etdi. Onlar tövbə etdilər və Allah tövbələrini qəbul etdi.
Hz.Musanın gətirdiyi lövhələrdəki hökmlərinə qarşı şiddətli etiraz olduqda Uca Allah Sina dağını onların başlarına endirməklə təhdid etdi; onlardan namaz qılacaqları, zəkat verəcəkləri və peyğəmbərə uyacaqlarına dair söz aldı. Amma İsrail oğulları sıxıntı içərisində olduqları zaman söz verib, sıxıntı bitər-bitməz sözlərini unutdular və bunu vərdiş halına gətirdilər. Vəd edilən torpaqlara (Fələstin) qayıda bilmək üçün Hz.Musa oradakılarla mücadilə etməyi İsrail oğullarına söylədikdə onlar, Hz.Harun istisna olmaqla, bundan imtina etdilər. Buna görə də Hz.Musa Rəbbinə dua edib özləri ilə fasiqləri fərqləndirməsini dilədi. Allah isə Musaya: “Artıq ora (müqəddəs torpaq) qırx il müddətinə onlara haram edildi. Onlar olduqları yerdə (Tih səhrasında) sərgərdan gəzib dolaşacaqlar. O günahkar camaatın halına acıma!” buyurdu. Bundan sonra İsrail oğullarının bir qismi həlak oldu, bir qismi isə illərlə sərgərdan gəzib dolaşdılar. Allaha qarşı çıxma, Onun ayəsini inkar etmə, peyğəmbərləri öldürmək, onlara uymamaları üzündən İsrail oğulları qəzəbə düçar oldular.
Tövrat və Zəbur. Yəhudilərin müqəddəs kitab külliyyatı Tanah (yazılı dini ədəbiyyat) və Talmud (şifahi dini ədəbiyyat) olmaqla ikiyə bölünür. Tanaha xristianlar “Əski Əhd” (Əhdi-ətiq) deyirlər. Tanah “Tora” (Tövrat), “Neviim” (peyğəmbərlər) və “Ketuvim” (kitablar) olmaqla üç bölümdən ibarətdir. “Tanah” bu üç bölümün ibranicə baş hərflərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bəzən Tora ilə Tanah eyni anlamda işlədilir. Tanahın ehtiva etdiyi kitabların sayı barəsində təkcə yəhudilərlə xristianlar arasında deyil, xristianların öz arasında da ixtilaf vardır. Yəhudilər və protestantlara görə apokrif (qeyri-səhih) sayılan bəzi kitablar katolik və ortodokslara görə kanonik (səhih) sayılır. Yəhudilər Tanahı 24 kitab olaraq qəbul edirlər: Tora 5, peyğəmbərlər 8, kitablar isə 11-dir.
Tövrat (Tora). Tövrat sözünün “qanun, şəriət, əmr, dərs, rəhbər” kimi mənaları vardır. Yəhudi müqəddəs kitabının birinci bölümünə ərəbcə “Tövrat”, ibranicə “Tora” deyilir. Bu ilk bölüm beş kitabdan ibarətdir. Bunları ifadə etmək üçün ibranicə “xumaş”, ərəbcə “əl-Əsfəru-l-Xəmsə” (sifr: kitab; xəmsə: beş); yunanca “pentatökos” (penta: beş, teukhos: kitab), qərb dillərində isə “pentatök” sözləri işlədilmişdir. Beş kitab Allahın Hz.Musaya 7704 kəlmə ilə verdiyi dini əsasları ehtiva edir.
Müasir alimlərin bəzisi Yeşu kitabını da beş kitaba əlavə edərək hamısını Heksatök (altı kitab) başlığı altında toplayırlar. Onlar indiki Beş Kitabın mətnlərinin üç ana qaynaq, yaxud ənənədən gəldiyi fikrindədirlər: 1.Yahvist; 2.Elohist; 3.Ruhban mətnləri. Tora mətnlərində öncə Tanrının adını Yahvə, daha sonra isə Elohim kimi zikr edən iki müxtəlif qaynaq müəyyənləşdirilmişdir. Yahvist mətnlərin m.ö. 1000-ci illərdə, daha çox teoloji məsələlər üzərində dayanan elohist mətnlərin isə m.ö. 800-cü illərdə yazıldığı təxmin edilir.
Tora yazılı və şifahi olmaqla ikiyə ayrılır. Yəhudilərə görə yazılı Tora Yahvənin Sina dağında Hz.Musaya vəhy etdiyi kitabdır. Şifahi Tora isə yazılı Toranın açıqlanmasına xidmət edir. Yazılı Toraya Hz.Musadan sonra gələn peyğəmbərlərin sözləri də əlavə olunmuş və beləliklə də xristianların “Əski Əhd”, yəhudilərin isə “Tanah” adlandırıqları müqəddəs kitab təxminən miladdan sonra I yüzildə Yavnədə (Jamnia) toplanan bir məclis tərəfindən son formaya salınmışdır. Quranda İsrail oğullarına verildiyi bildirilən Tövratla yəhudilərin beş kitab kimi qəbul etdikləri Toranın nəzərdə tutulduğu anlaşılır. Yəhudi müqəddəs kitabı Tanahın Toradan başqa Neviim (peyğəmbərlər) və Ketuvim (kitablar) bölümləri də vardır. Tora 5, Neviim 21, Ketuvim isə 13 kitab olmaqla Tanah 39 kitabdan ibarətdir. Bunlar haqqında qısa məlumat vermək məqsədəuyğun olardı:
1 – Təkvin (ibr. Bereşit: genesis: yaradılış): Bu bölümdə ilk insanın və kainatın yaradılışı, Adəmin etdiyi günah, yer üzünə enişi və uşaqlarının hekayəsindən bəhs edilir. Tufan hadisəsindən, Hz.Yusifin Misirdəki həyatından və İsrail oğullarının Misirə gəlişindən söhbət açılır. 50 babdan ibarətdir.
2 – Çıxış (Şemot, Exodus): İsrail oğullarının Fironun zülmündən cana gəlmələri, Musanın ortaya çıxması və Misirdən Sinaya köç etmələrindən danışılır.
3 – Levililər (Vayikra: Leviticus): Kahinlərlə yardımçılarının Çadır Məbədindəki (Mişkan) vəzifələri və bəzi önəmli əxlaqi qaydalar şərh olunur. Günahların kəffarəsi, haram edilən yeməklər, yasaq evliliklər, dini ayinlər, bayramlar və andlar yer alır. 27 babdır.
4 – Saylar (Bamidbar: Numeri): İsrail oğullarının çöldəki həyatından, bəzi şəriət qanunlarından, qayadan su çıxarılmasından, ölüm və ilan vasitəsilə şəfa tapmaqdan bəhs edir. 36 babdır.
5 – Təsniyə (Dvarim: ikiləmə, təkrarlama): Hz.Musanın ölümdən əvvəl din mövzusunda yəhudilərə verdiyi öyüdləri, Musanın ölümünü, gömülməsini və tutulan yası əhatə edir. Musa zamanında mövcud olmayan bir sıra adət və ənənələrə təmas edilir, bəzi şəriət qanunları təkrar edilir, insanların bir-biri ilə və Tanrıya qarşı necə davranmağın zəruriliyi açıqlanır. 34 babdan ibarətdir.
(Ardı var)
çap et