"Azərbaycanın bədii nəsri ədəbi tənqiddə" adlı namizədlik və "Ədəbiyyatda tarix və müasirlik problemi" mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını müdafiə etmişdir.
(ixtisarla)
Avrasiya Yazarlar Birliyinin nüfuzlu "Kardeş kalemlər" adlı ədəbiyyat jurnalı Xalq Yazıçısı Elçinin həyat və yaradıcılığı, xüsusi ilə Türkiyə türkcəsinə çevrilmiş əsərləri haqqında iri həcmli məqalə dərc edib. Müəllif Balıkəsir Universitetinin dosenti Səlim Çonoğlu Xalq yazıçısı Elçinin 70 illik yubileyinə həsr etdiyi məqalədə onun Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafındakı xidmətlərindən, hekayə, povest, roman və pyeslərinin mövzusundan, ideya-istiqamətindən, aktuallığı və sənətkarlıq məziyyətlərindən bəhs edir, Elçinin Türkiyədə nəşr olunmuş əsərlərinin qısa məzmunundan söz açır və bədii nümunələri təhlil edir, dəyərləndirir. Maraqlı və diqqətçəkicidir ki, tədqiqatçı Elçinşünaslığın yalnız Türkiyə materiallarına, mənbələrinə istinad edir, mülahizə və mühakimələrində həmin məxəzlərlə əsaslanır. Bu cür materiallar isə kifayət qədərdir: Elçinin hekayə, povest və romanlarından elmi-tədqiqat əsərləri, dissertasiyalar yazılmış, Türkiyə səhnələrində böyük uğurla oynanılmış dram əsərlərinə dair sanballı resenziyalar qələmə alınmışdır. Bu baxımdan tanınmış tədqiqatçılardan Ege Universitetinin professoru dr. Əli Yavuz Akpinar, Balıkesir Universitetinin professoru dr. Əli Duymaz, Atatürk Universitetinin dosenti dr. Sedat Adıgözəl, Kocaeli Universitetinin professoru dr. Kaya Güvən kimi müəlliflərin araşdırmaları mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Yeri gəlmişkən, müəllifin nəzərindən qaçmış kiçik bir məqama da toxunmaq lazımdır. O, Sovet dövründə Azərbaycan-Türkiyə ədəbi-mədəni əlaqələrinin 1990-cı illərdən başladığını yazır, halbuki hələ 1979-cu ildə Elçin məşhur "Yaxın, uzaq Türkiyə" adlı əsərini qələmə alıb. Bununla yanaşı, məqalənin maraqlı qarşılanacağını nəzərə alıb onu ixtisarla oxucuların diqqətinə təqdim edirik.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının yaşayan ən böyük ustalarından biri Elçin 1943-cü il may ayının 13-də Bakıda anadan olmuşdur. Ədəbi mühitin əhatəsində böyüyən Elçinin atası şöhrətli nasir, dramaturq, Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevdir. Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsində təhsil alan Elçin bir müddət AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda, sonralar Yazıçılar Birliyində və Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə Azərbaycan Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətində - "Vətən" Cəmiyyətində çalışmışdır. 1993-cü ildən Azərbaycan hökumətində Baş nazirin müavini vəzifəsində işləyir.
"Azərbaycanın bədii nəsri ədəbi tənqiddə" adlı namizədlik və "Ədəbiyyatda tarix və müasirlik problemi" mövzusunda doktorluq dissertasiyalarını müdafiə etmişdir.
Ədəbi fəaliyyətə 1959-cu ildə hekayə ilə başlayan Elçinin 1966-cı ildə ilk hekayələr kitabı "Min gecədən biri" nəşr olunur. 1975-ci ildə "Baladadaşın ilk məhəbbəti" adlı kitabı ruscaya tərcümə edilir. 1977-ci ildə "Talvar" əsəri "İlin ən yaxşı hekayəsi" adına layiq görülür. 1982-ci ildə ədəbi uğurlarına görə Sovet İttifaqının Lenin Komsomolu mükafatını alır. Elə həmin il "Baladadaşın toy hamamı" adlı hekayəsi Sovet İttifaqı Yazıçılar Birliyinin "Ən yaxşı hekayə"si adına layiq görülür. 1983-cü ildə "Mahmud və Məryəm", 1985-ci ildə "Ağ dəvə" romanları işıq üzü görür. 1989-cu ildə isə sovet sisteminin qəddarlığını əks etdirən "Ölüm hökmü" romanı nəşr olunur.
Hekayə, povest və romanları ilə Azərbaycan ədəbiyyatında sözün tam mənasında yeni yol açan, ona ziyalılıq gətirən, ocaq olan Elçinin əsərləri ingilis, fransız, ispan, ərəb, fars, macar, alman, çex, slovak, bolqar, rus və digər dillərə tərcümə edilmiş, Türkiyə türkcəsinə də uyğunlaşdırılmışdır. Elçinin başlıca kitabları bunlardır: "Min gecədən biri" (hekayələr), "Açıq pəncərə" (povest), "SOS" (povest), "Gümüşü, narıncı, məxməri" (hekayələr), "Bu dünyadan qatarlar gedər" (hekayələr), "Bir görüşün tarixçəsi" (hekayələr və povestlər), "Tənqid və ədəbiyyatımızın problemləri" (tədqiqat və tənqid), "Bülbülün nağılı" (hekayələr və povestlər), "Mahmud və Məryəm" (roman), "Beş dəqiqə və ədəbiyyat" (hekayə və povestlər), "Ağ dəvə" (roman), "Ölüm hökmü" (roman). Bu əsərlərdən başqa Elçinin çoxşaxəli ədəbi fəaliyyətinə dəlalət edən teatr əsərləri, tərcümələri, ssenariləri, tənqidi əsərləri də var...
XX əsrin 60-cı illərindən etibarən sovet yazıçıları rejimin qadağalarından xilas olmağa və bir qədər sərbəst hərəkət etməyə başladılar. Beləliklə, ədəbiyyatın inkişafında yeni mərhələyə qədəm qoyuldu.
Tanınmış ədəbiyyatşünas alim Əli Yavuz Akpinar 1994-cü ildə İstanbulda nəşr olunan "Azərbaycan ədəbiyyatı araşdırmaları" kitabında yazırdı: "1960-cı illər Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir dövrün başlanğıcıdır. Çağdaş Azərbaycan həyatı və ya çağdaş insan bədii ədəbiyyata gətirilmiş, ideoloji asılılıqlardan nisbətən uzaq, fərqli üsullarla realist əsərlər meydana çıxmışdır". Bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında Elçin, Anar, Yusif Səmədoğlu, Mövlud Süleymanlı kimi yeni ədəbi nəsil formalaşmışdır. Artıq ədəbiyyatda real insanı, onu ruhi durumu, iç dünyası ilə təqdim və təsvir etmək kimi məsələlər ön plana keçmişdir.
Bu, bir yandan da insanı anlamaq, anlatmaq, ədəbiyyatı ideologiyanın hökmranlığından qurtarmaq, ədəbiyyata itirdiyi canlılığı yenidən qaytarmaq, ədəbiyyat vasitəsi ilə keçmişi və bu günü birləşdirmək məqsədi də daşıyır. Bu ədəbi nəslin xidməti insanı ön plana çıxararaq ədəbiyyatı ideologiyanın çərçivəsindən xilas etmələrində, fərdin özünə, öz insanına və öz xalqına dönməsi, öz mənliyinə qayıtması üçün ədəbiyyatı yenidən qurmalarındadır. Bir sözlə, 60-cılar, sovet sisteminin ədəbiyyatdan çıxardığı "insan"ı, başqa sözlə, "insanın iç dünyasını" yenidən ədəbiyyatın gündəminə daşıyan bir ədəbi nəsildir.
Azərbaycan ədəbiyyatında "60-cılar" adı ilə tanınan ədəbi nəslin güclü qələmlərindən və ən ürəkdən yazarlarından biri də Elçindir. Yaşadığı və yaratdığı dövrün özünəməxsus ictimai, siyasi və iqtisadi mühitində, o dönəm insanının iç dünyasını və ruh halını roman, hekayə, teatr əsərlərində böyük bir uğurla işləyən, 60-cı illərdən sonra formalaşan yeni nəsrin öndə gələn yazarlardan biri olan Elçin, əsərlərinin böyük bir qismini sovet ideologiyasının zirvədə olduğu bir dönəmdə yazsa da, sistemə əsir olmaq yerinə Azərbaycan ədəbiyyatına xidmət etməyi üstün tutmuş və əsərlərini də bu niyyətlə qələmə almışdır.
Elçinin roman və hekayələrində xalq həyatı, mədəniyyəti parlaq şəkildə öz əksini tapmış və təzahür etmişdir. Azərbaycan türklərinin mədəniyyətinin və Sovet dövründə milli-mənəvi irsin qarşılaşdığı problemlərin ön planda verilməsi, tarixi dəyərlərin itib-batmaması, dünənlə bu gün arasında qırılmaz tellərlə əlaqə yaradılması Elçin yaradıcılığının başlıca məziyyətlərindəndir.
Sovetlər Birliyindən əvvəl şifahi və yazılı mədəni yollarla davamlı bir əlaqədə olan Türk dünyası, Sovet rejimi dövründə bu əlaqələrdən tamamilə məhrum edilmişdir. Lakin uzun müddət kəsilmiş ədəbi və mədəni əlaqələr Sovetlər Birliyinin çökməsi ilə yenidən təkrar bərpa olunmuşdur. Türk şivələrindəki əsərlər yenidən Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırılaraq çap olunmağa başlamışdır. 1990-cı illərə qədər Türkiyə-Azərbaycan ədəbi-mədəni əlaqələri demək olar ki, yox səviyyəsində idi, mövcud olmamışdır. Lakin həmin vaxtdan bu sahədə əlaqələr yaranmağa, möhkəmlənməyə, Azərbaycan ədiblərinin əsərlərinin Türkiyədə nəşrinə başlanılmışdır.
Bu baxımdan Elçinin yaradıcılığı Türkiyədə daha böyük maraq doğurmuşdur. Təsadüfi deyil ki, az vaxt ərzində Elçinin "Mahmud və Məryəm", "Şuşa dağlarını duman bürüdü", "Ağ dəvə", "Ölüm hökmü" kimi əsərləri Türkiyə türkcəsində nəşr olunmuşdur. Bu əsərlər bir tərəfdən çağdaş Türk dünyası ədəbiyyatının bizim keçmiş və bugünkü ədəbiyyatımızı özündə ehtiva edən böyük bir ortaq miras olduğunu, digər tərəfdən də Azərbaycan türk ədəbiyyatının ədəbi və mədəni baxımından böyük bir zənginliyə və dərinliyə sahib olduğunu göstərməkdədir. Yeri gəlmişkən, qeyd edilməlidir ki, yuxarıda deyilən ortaqlıq, zənginlik və dərinlik mənasında adları fərqli olsa da, eyni kökdən doğulan və eyni qaynaqdan bəslənən, lakin dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan türk xalqlarının ədəbi xəzinəsinə nəzər saldıqda, bu gün belə bir ortaqlığın izləri aydın görülməkdədir. Əgər türk dünyası ədəbiyyatlarının ortaq təməllərindən bəhs edəcəyiksə, o zaman prof.dr. Əli Duymazın təbirincə desək, ortaq və bütöv bir türk ədəbiyyatı anlayışı siyasi və coğrafi sərhədləri aşaraq mədəni sərhədlər içində birləşə bilər. Bunun yolu da Elçin kimi ədəbi təcrübələrin öyrənilməsindən keçir.
60-cı illər Azərbaycan nəsrinin, əgər belə demək mümkündürsə, çiçəkləndiyi açdığı zamandır. Stalinin ölümündən sonra yazıçıların əvvəlki dövrlərə nisbətən daha sərbəst davranma imkanına qovuşmaları Elçin, Anar, Yusif Səmədoğlu, Əkrəm Əylisli, Sabir Azəri, Mövlud Süleymanlı kimi yeni nəsil yazarlarının sayəsində Azərbaycanda milli şüur, özünə qayıdış, itirilən insanı yenidən kəşf etmə və azadlıq kimi önəmli düşüncələrin oyanmasında böyük təsiri olmuşdur. Açığını desək, bir millətin keçmişindəki inkişafı dərk etməsi və onlara yenidən sahib çıxaraq ucalması da buna bağlıdır.
Elçinin 60-cılar nəsli sırasındakı yeri və rolunu dəyərləndirən dos.dr. Sədat Adıgözəl "Elçinin romanları" adlı doktorluq dissertasiyasında Elçini xüsusi ilə azadlıq mövzusunda yazan ən güclü yazıçılardan biri hesab edir və 60-cı illəri Azərbaycan ədəbiyyatında bir mərhələ kimi qiymətləndirir. Elçin nəsrinə nəzər saldıqda sovet rejiminin bütün məngənələrinə rəğmən, öz oxucusuna azadlıq ideallarının məharətlə çatdırıldığı aydın olur.
"Ağ dəvə" romanı II Dünya müharibəsi illərində Bakıda ənənəvi həyatın bütün canlılığı ilə yaşandığı bir məhəllədə baş verən dramatik olayların kiçik bir uşaq olan Ələkbərin dünyagörüşü ilə nəql edilən önəmli bir romandır. Romanın əhəmiyyəti sadəcə tarixi və siyasi keçmişi yaşatmasında deyil, ənənəvi həyata aid bir çox məlumatları da özündə əks etdirməsindədir. Xalq arasında hələ canlılığını qoruyan nağıllar, əfsanələr, rəvayətlər romanın zəngin və sanballılığını təmin etmişdir.
"Ağ dəvə" romanında ana məkan önəmli bir həyat meydanı olan məhəllədir. Mədəniyyəti yaradan, daşıyan və davam etdirən insanlar bu məhəllədə yaşayırlar. Bu mənada məhəllə, yazıçının keçmişlə əlaqə yaradarkən yararlandığı, burada yaşayanların keçmişini, mədəniyyətini və tarix içərisində varlığını təmsil edən bir yaddaş məkanıdır. Elçin bu məkan içərisində yaşanan insani münasibətlərlə ortaya qoyduğu ortaq dəyərlər vasitəsi ilə, millətinə aid yaradıcı gücü və ata-babalarının səsini bu günə çatdırmışdır. Məhəllənin bu ənənəvi mühiti və bütünlüyü tam şəkildə ifadə edən bir amil olması kollektiv şüura da təsir göstərmişdir. Bu şüur elə güclüdür ki, məhəllənin yaşlı adamlarından Əliabbas kişinin uşaqları onu yanlarına almaq istədikdə "Məni öldürməkmi istəyirsiniz, məhəlləsiz bir gün yaşayammaram mən" - deyir.
Şəhərin içindəki məhəllə kənddən qoparılmış, mədəniyyəti və dini həyatı bütün varlığı ilə yaşadan bir məkandır. Elçin tarixi irsdən istifadə etməklə, eyni zamanda qarşı olduğu düşüncələri, yad ünsürləri tənqid edir, milli dəyərləri önə çəkir. Elçin milli dəyərlərə istinad edərək, "Dədə Qorqud"a, "Koroğlu"ya, Sabirə, nağıllara, xalq inanclarına əsaslanaraq, cəmiyyətin yenidən tərəqqi yoluna çıxma arzusunu ifadə edir. Dünya şöhrətli mifologiya tədqiqatçısı Mirça Eliade miflərin, əfsanələrin, dastanların, şəxsiyyətlərin tarixdəki yerini, rolunu mənəvi qida mənbəyi kimi qəbul edir. Elçin də, Azərbaycan milli-mədəni ənənələrindəki dəyərlərdən bəhrələnərək, çətin sınaqlar zamanı problemlərdən xilas yollarını göstərməyə çalışır.
Əsərdə Elçin müharibəni insanı və insana aid bütün dəyərləri məhv edən şeytani əməl kimi təsvir edir. Çünki müharibə başlayan kimi bütün məhəllə boşalır, məhəllə yetimləşir. Gənclər cəbhəyə gedir və geri qayıtmır. Bu yalnızlıq və yetimlik romanda Əliabbas kişi və Ziba xalanın evlərinin qapısına vurulan böyük qara qıfılla ifadə edilmişdir. Üstəlik bu kilidlər sadəcə iki evə yox, bütün məhəlləyə vurulmuş kimidir. Müharibə başlayandan sonra tək Əliəkbərin yox, bütün məhəllənin həyatı iki dövrə bölünür: müharibədən əvvəl və sonrakı dövr. "Müharibə başladıqdan sonra elə bil ki, dünyanın bütün toyları əbədi bir uzaqlıqda, keçmişdə qalmışdı. Bütün məhəlləmizdə evlərin qapısı ağzında təziyə çadırları qurulduğu bir vaxtda birisinin evlənmək istəməsi, elçi getməsi insanı təəccübləndirirdi, üşüdürdü" (Elçin. "Ağ dəvə", 1999, səh.172). Elçin müharibənin insanlar üzərindəki təsirini, məhəllədə kişilərin qalmamasını, yoxsulluq və səfaləti olduqca inandırıcı bir şəkildə və ürpədici bir üslubda təqdim edir.
Yalnızlığın, kimsəsizliyin, yetimliyin, öz torpağında qəribçiliyin, ölümün insanları üşütdüyü bir romanda Ağ dəvə ölümün simvoludur. Yarı ağıllı, yarı dəli Balakərim Əliəkbərə və dostlarına Ağ dəvə və belindəki yolçu haqqında danışır. Yolçu əlbəttə, insandır və onun taleyi minlərcə illərdir ki, dəyişməmişdir. Doğumla başlayan həyat ölümə doğrusu axmaqdadır. Ağ dəvə insanı axdığı yerə - son mənzilə daşıyan həyatdır. Əliəkbər məhəllədəki heç bir insanın qapısı ağzında Ağ dəvənin yatmasını arzulamır, lakin bu Ağ dəvə (ölüm) hamının qapısını bir-bir döyəcəkdir.
Bu məhəllə bir tərəfdən ənənələri davam etdirməyə, digər tərəfdən də yeni sovet həyat tərzinə alışmağa çalışır, köhnə ilə yeninin mübarizəsi davam edir. Lakin sistemin yaratdığı bürokratikləşmə, savaş, şəhərləşmə, əşyalaşma, həyatın tədriclə puldan asılılığı, bərbəzəkli gerçəkliyin yavan gerçəklik qarşısında məğlubiyyətini qaçılmaz edir.
"Mahmud və Məryəm" romanı Kərəm ilə Əsli hekayəsinin Azərbaycan variantından yararlanılaraq ərsəyə gəlmiş bir eşq əsəridir. Romanı araşdıran Duymazın ifadəsi ilə, bu qəbildən olan əsərlər üçün romanlaşan dastan, ya da dastanlaşan roman ifadəsini istifadə etmək doğrudur. Dastanda Osmanlı Sultanı Yavuz Səlim və Səfəvi türkmən xanı Şah İsmayılın döyüşü tarixi bir zəmində qələmə alınmışdır (Duymazın adı çəkilən əsəri).
Güvən Kayaya görə, xalq dəyərlərinə əsaslanaraq, yeni əsərlərin yaradılması ənənəsi sənətdə çağdaş gerçəklik anlayışının mühüm ünsürlərindən biridir. Türk ədəbiyyatında da bir çox yazıçı və şairlərin əsərlərinin xalq motivləri əsasında yazıldığı məlumdur (Kaya Güvən. Yuqoslaviyada türk xalq ədəbiyyatı. İstanbul, 1993). Zəngin bir yazılı xəzinəyə sahib olan Azərbaycan ədəbiyyatının da bu xəzinədən nəsibini almaması, əlbəttə, düşünülə bilməz . İnsanlığın durmadan davam edən həyatı, daim gələcəyə istiqamətlənsə də, yeni nəsillərin həyat qaynağının və mirasının keçmişin təcrübəsinə əsaslandığı inkarolunmaz bir həqiqətdir. Bu mirasa sahib çıxmaq da çətindir. Ədəbi sahədə bu dəyərlərin, ənənə və milli mirasın qorunub saxlanılması və gələcək nəsillərə ötürülməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bunu da vurğulamaq yerinə düşər ki, "Manas" dastanı qırğızların milli hafizəsinin məhsulu kimi Çingiz Aytmatovun əsərlərinin təməlini təşkil edən mədəni miraslardan biri, hətta ən mühümüdür. Eləcə də, "Dədə Qorqud", "Əsli və Kərəm" Azərbaycanın milli hafizəsinin və yazarlarının əsərlərinin təməlini təşkil edən mühüm bir mirasdır. "Hər xalq öz mədəniyyətini, öz dilini, folklorunu istifadə etməklə böyük olur" ifadəsi bu düşüncənin məhsuludur.
"Mahmud və Məryəm" romanındakı hadisələr XVI əsrin əvvəllərində və sonlarında cərəyan edir. Bu dövr Şah İsmayılın və Yavuz Sultan Səlimin zamana damğasını vurduğu bir vaxtdır. Azərbaycanda xanlıqlar dövrüdür. Yazıçı bu iki gücün mücadiləsinin nələrə səbəb ola biləcəyini bir eşq hekayəsi vasitəsi ilə anladır. Mahmudun atası Ziyad xan, Qarabağ xanlığını əldə saxlamaq üçün çox qanlar tökür. Anası Qəmər Banu da günahlar işləmişdir. Bu günahlardan sonra oğlu Mahmudun xoşbəxt olmaq şansı yoxdur. Bütün hökmranlıq səylərinə qarşı olan Mahmud heç bir zaman nə anası, nə də atası kimi asıb-kəsən olmayacaqdır. Ürəyi şüşə kimidir. Bu şüşə kimi ürək bir gün keşiş qızı Məryəmə vurulur. Lakin bu sevdanın sonu yoxdur. Məryəm xristian, Mahmud müsəlmandır. Məryəm sevsə də, atası buna razı olmaz. Məryəmin Mahmud sevdası bütün dünyanın alovlanmasıdır. Keşiş ata onu dünyaya bağlayan dininə xəyanət edə bilməz. Odur ki, keşiş boğçasını yığıb Məryəmlə birlikdə Gəncəni tərk edir. Bundan sonrakı macəra hər şeyi atıb eşqinin izinə düşən Mahmudun hekayəsidir. Keşişlə Məryəm qaçır, Mahmud qovur. Ən sonda Ərzurum hakimi Süleyman Paşanın yardımı ilə bir araya gəlirlər. Lakin keşişin qızına geydirdiyi paltar bu sevdaya son qoyur: toy libası onun bədənindən çıxmır. Ona görə də Mahmudun sinəsindən bir ah qopur, alova çevrilir və əvvəl Mahmudu, sonra Məryəmi bir ovuc külə döndərir.
Roman heç bir ənənənin, dünyaya aid heç bir bağlantının, nemətin sevgiyə qarşı çıxmaq qüdrətində olmadığı fikri üzərində qurulmuşdur. Öz ürəklərini birləşdirərək, hətta din əngəlinə qarşı tək ürəklə çıxan Mahmud və Məryəmin nəcib davranışı bütün kainatı yenidən tənzimləyəcək gücdədir. Tədqiqatçı alim Ramazan Qorxmazın təbirincə, zaman və məkan fövqündəki ruhun azad qeybi olan eşq insanı zəncirlərdən qoparır və ölməzliyə qovuşdurur.
Elçin eşqdən bəhs edərkən də milliyyətçilik, türklərin birliyi, turançılıq, din-məzhəb, tarixdəki dövlət idarəçiliyi kimi məsələlərə də geniş yer ayırır. Ərzurum hakimi Süleyman Paşanın şəxsində milliyyətçilik və Turan ideyasını, keşişin timsalında xristianlığı, Yavuz Sultan Səlimlə Osmanlı idarəçiliyini, Şah İsmayılın şəxsində şiəliyi oxucusuna tanıdır. İki böyük güc hakimiyyət uğrunda yaşadıqları zamanı cəhənnəmə çevirərkən, bu vəziyyətdən ən çox zərbə alan səfalət içində yaşayan insanlardır. Açığı, döyüşərək öz varlığına xəyanət edən insanların üzlərini bir eşq hekayəsi ilə yenidən həyatın müqəddəsliyinə çevirməsi çətindir. Bu baxımdan "Mahmud və Məryəm" bir ümid simvoludur. Romanda da Mahmudun sadəcə Məryəmin arxasınca deyil, həyatı öyrənməyə çıxması və Elçinin də onunla insan sevgisini anlatmağa çalışması dediklərimizi təsdiqləyir.
Sovet sisteminin təzyiqi altında milli dəyərlərinin itirilməsinə sürüklənən Azərbaycan türkləri sovet milləti idealına qarşı müqavimət göstərmiş, milli mənsubiyyətlərini qorumağa bacardıqları qədər səy etmişlər. Mədəniyyəti ön plana çıxarmanın milliyyətçilik damğası ilə sürgünə, ya da ölümə göndərilməyə səbəb olduğu xaosun hakim olduğu bir dövrdə mədəniyyətə sahib çıxma ruhunu yaşadan yazarlardan biri də Elçindir. O, "Ölüm hökmü" romanında rejimin təzyiqlərini və insanlığa sığmayan hərəkətlərini dilə gətirmişdir. Roman sovet dövrünə siyasi, iqtisadi və sosial baxımdan işıq tutan çoxşaxəli bir əsərdir. "Ölüm hökmü" sovet rejiminin 70 illik tarixi ərzində kağız üzərində çox cəlbedici, əslində isə ədalətsiz bir hakimiyyət olduğunu bütün çılpaqlığı ilə özündə təcəssüm etdirir. Təbiətində insanın, insan sevgisinin olmadığı bir sistemin qısa zamanda insanı robota çevirəcəyi aydındır.
Elçin 18 hissəyə ayırdığı romanında sistemin yetişdirdiyi "mexanik insan"lardan bəhs edir. Romanda leytmotiv kimi davamlı bəhs edilən Tülkü gəldi qəbiristanlığı, burada bala ikən bəslənən, lakin böyüyəndə oradan ayrılmaq məcburiyyətində qalan qəbiristanlıq köpəyi Gicbəsər, ədəbiyyat fakültəsinin tələbəsi Murad İldırımlı, qəbiristanlığın müdiri olmaq imkanlarını hər cür qanundan kənar yollarla istifadə edən Əbdül Qafarzadə, Stalinin şərəfinə qədəh qaldırmadığı üçün sürgünə göndərilən Xıdır müəllim, sistemin əlində insanın, mənəviyyatın nə hala gəldiyini göstərir. Xüsusi ilə Tülkü gəldi qəbiristanlığının müdiri tərəfindən bazara çevrilmiş, boşaldılmış məkan elə sistemin özüdür. Elçinin diqqət çəkdiyi başqa bir məqam 27 aprel 1920-ci ildə Rus ordusunun Bakının işğalı və Sovet Rusiyasına ilhaq edilməsinin ardından Azərbaycan türklərinin iki illik azad həyatının sona çatması və Azərbaycan Cümhuriyyətini quran liderlərin sistemli şəkildə məhv edilməsidir.
1920-1921-ci illərdə minlərcə insanın məhv edilməsi, sürgünə göndərilməsi, insanlığa sığmayan bu siyasətin əslində bir faciə olduğu əsərdə əksini tapmışdır. Bolşevik inqilabından sonra qısa bir müddət ərzində əsən yalançı bahar havasını tədriclə qışın dondurucu şaxtası ilə əvəz olundu və amansız "inqilab maşını" günahsız insanları sürətlə üyütməyə başladı. Minlərcə insan həyatını itirmiş, ev-eşiklərindən didərgin salınmış, sürgün edilmişlər. "Ölüm hökmü" romanı sovet hakimiyyəti dövründə məşəqqətlərə, sürgünlərə, ölümlərə, həbslərə məruz qalmış Azərbaycan türklərinin çəkdiyi acıların, tökdüyü göz yaşlarının kağız üzərində inikasıdır.
Sovet hakimiyyəti illərində ortaq köklərə və ənənəvi mühitə təsir edən əlaqələr kəsilsə də, keçmişə mənsub milli dəyərlər cəmiyyətin içində yaşamış, itib getməmişdir. Rejim toplumun öz tarixi, milli-mənəvi irsi ilə əlaqəsinin kəsilməsi üçün bütün yolları bağlamışdır. Lakin 1960-cı illərdən sonra yeni nəsil hakim ideologiyanın sənət anlayışının əksinə sistemə əsir olmuş ədəbiyyat əvəzinə yeni ədəbiyyat yaratmağa başladı. Burada insan ədəbiyyatın qəhrəmanına çevrildi, ədəbi mətnlərdə milli tarix, milli düşüncə və milli həyat işlənməyə başlandı. Elçin də 1960-cı illərdən sonra yazdığı hekayələrlə, romanlarla insanı və insanın tarixdə yaşama mücadiləsini və bu dirənişi təmin edən ənənəvi dəyərləri ön plana çıxararaq, ədəbiyyatı ideologiyanın əsarətindən, dar çərçivəsindən çıxarmağa töhfəsini vermişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ədəbiyyatın özünə, öz insanına dönərək özünə qayıdış halına gəlməsi, itirilmiş insanı və insani dəyərlərin sənətə gətirilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu mövqe, bu vəziyyət "Yürü, Eyvazım, yürü, qayıdaq öz dağlarımıza" deməkdir, yəni əslinə dönmək deməkdir.
Selim Çonoğlu
Balıkesir Universitetinin dosenti
çap et