İdris ABBASOV
Xristian təriqətləri
haqqında qısa
məlumat
Xristian təriqətləri mənsub olduqları məzhəblərin bütün ehkamlarını qəbul etməklə yanaşı müəyyən fərqliliklər də kəsb edirlər. Bu təriqətlərin ortodoks olanları Orta əsr Avropasında təşəkkül edən təriqətlərdən fərqli olaraq daha çox monastr təşkilatlanması şəklində mövcud olmuşdur. Həqiqi mənada təriqətlər XIII əsrdən sonra Avropanın böhranlı dövrlərində mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxma nəticəsində meydana gələn heterodoks (başqa cür düşünən) təşkilatlanmalar şəklində ortaya çıxmışdır. Kilsə tərəfindən heretik elan edilən hərəkatların səbəb olduğu qarışıqlığın qarşısını almaq üçün XIII əsrdən etibarən katolik təlimi ətrafında formalaşan müxtəlif təriqətlərin ortaya çıxdığı aydın olur. Bunlardan biri kastilyalı piskopos Dominikin 1216-cı ildə qurduğu Dominikan təriqətidir. Avqustinçi görüşləri qəbul edən bu təriqət monastr həyatını təklif edən bir təşkilatlanma tərzinə sahib idi. Missionerlikdə bir sıra uğurlar qazanan Dominikan təriqəti indi də varlığını sürdürür. Katolik Fransisken təriqəti 1209-cu ildə Assisili Fransis tərəfindən quruldu. Yoxsulluğu və inziva həyatını qəbul edən, monastrlar ətrafında təşkilatlanan Fransisken təriqəti də günümüzdə yaşamaqdadır. Hər iki təriqət Reformasiyaya qarşı katolik ənənəsini mühafizə etmək üçün İqnatyus Loyola tərəfindən qurulan Cizvit təriqətinə də zəmin hazırlamışdır. Bu təriqət 1534-cü ildə Parisdə Loyolalı İqnas (İgnace de Loyola) tərəfindən qurulmuş, Roma katolikliyinə bağlı və “İsanın dostları” adı ilə tanınan bir xristian təriqətidir. 1540-cı ildə Papa II Paul tərəfindən təriqətin quruluşu təsdiq edilmişdir. Bu təriqət üzvləri sərtliyi, əsgəri xarakteri və intellektual səviyyələri ilə digərlərindən fərqlənir. Loyolalı İqnasın təsbit etdiyi qaydalar günümüzdə də davam etməkdədir. Hər bir cizvit iffətli olmalı, kasıb yaşamalı və istənilən yerə missioner kimi getməyə and içməlidir. Cizvitlərin sayı 30-40 min civarındadır. Eyni məqsədlə qurulan digər bir təriqət isə kökü XII əsrə gedib çıxan, fəqət 1539-cu ildən sonra islah edilən Karmeli təriqətidir. Bunlardan başqa 1533-cü ildə Kremonalı doktor Antonio Maria Zaccaria və dostları tərəfindən Milanda missionerlik məqsədi ilə qurulan və bu gün də varlığını sürdürən Barnabi təriqəti, Covanni Boskonun 1841-ci ildə Turində qurduğu və hazırda mövcudluğunu davam etdirən Salesialılar katolik təriqətləri arasında ən böyüklərindəndir. XIX və XX əsrlərdən etibarən protestant ölkələrində də bəzi təriqətlərin qurulmağa başladığı görünür. Riçard Benson tərəfindən 1865-ci ildə qurulan monastik xarakterli “Müqəddəs Yevangelist Con Cəmiyyəti” (Society of Saint John the Evangelist) bu tip təriqətlər arasında ən diqqətəlayiq olanıdır. Təriqət bu gün ABŞ, Kanada və Avstraliya kimi ölkələrdə fəaliyyətini davam etdirməkdədir.
XRİSTİANLIĞIN BAŞQA DİNLƏRƏ MÜNASİBƏTİ
Xristianlıq və qurtuluş qavramı. Xristianlığın təməl təlimində insanlığın xilası üçün özünü fəda edən İsanın qurtuluşun mərkəzi hesab edilməsi dayanır. Ənənəvi təlimə görə insanlar qurtuluşa çatmaq üçün ona inanmalı və bu gün onun bədənini təmsil edən kilsəyə daxil olmalıdır. Kilsə ataları bunu “Kilsənin xaricində qurtuluş yoxdur” (Extra ecclesiam nulla salus) ifadəsi ilə xülasə edib bir ehkam halına gətirmişdirlər. Bu ehkama görə katolik kilsəsi istisna olmaqla, heç bir din, hətta ortodoks və protestant kilsələri kimi digər xristian kilsələri belə insanı qurtuluşa çatdıra bilməz. II Vatikan Məclisinə qədər bu cür yanaşma katolik kilsəsinin digər din və məzhəblərə qarşı sərt davranışını ifadə etmişdir. Sözügedən məclisdən sonra katolik kilsəsi dialoqdan söhbət açmağa başlamışdır. Yalnız Aralıq dənizi hövzəsindəki ölkələrdən ibarət bir dünyadan xəbərdar olan kilsə bu dünya insanlarının İncili tanımaması üçün heç bir səbəbin olmadığına inanmış, kilsədən kənarda qalanların əbədi cəhənnəm odunda yanacaqlarını elan etmişdir. XV əsrdən etibarən reallaşan coğrafi kəşflər nəticəsində dünyanın daha böyük olduğu məlum olduqda İncilin müjdəsinin yetişmədiyi saysız-hesabsız bütpərəst cəmiyyətlərlə qarşılaşan xristian teoloqların vicdanları bütün bu insanları cəhənnəmlik elan etməkdən narahat olmuş, İncillə tanışlığı olmayan topluluqların vəziyyəti xristian ilahiyyatçıları arasında ciddi mübahisələrə səbəb olmuşdur. Ancaq bu mübahisələr heç də bütün xristianlara təsir etməmiş və bir gün bütün dünyanın xristianlaşacağı inancı davam etmişdir. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən xristian dünyasının güclənməsi və hərbi-siyasi uğurların qazanılması bu inancın yaxın vaxtlarda gerçəkləşəcəyi ümidini artırmışdır. Amma II.Dünya Savaşından sonra vəziyyət dəyişmişdir. 1949-cu ildə Çindəki oyanış və 1947-ci ildə müstəqilliyini qazanan Hindistan bütün xristian dünyasını mədəni cəhətdən əhəmiyyətli dərəcədə təsirə məruz qoydu. 1948-ci ildə yəhudilər katoliklərin inancının tam əksini gerçəkləşdirərək müqəddəs torpaqlarda müstəqil İsrail dövlətini qurdular. İslam dünyasında da baş verən irəliləyişlər Qərbin marağına səbəb oldu. Nəticə olaraq müstəmləkə sisteminin çöküşü, plüralist toplumun meydana gəlməsi kimi irəliləyişər xristianlıqdan başqa dinlərin də tarixdə yeri olduğunu və xristianları bu dinlər barəsində düşünməyə sövq etdi.
Xristian ilahiyyatçılar xristianlıqdan kənar dinlər mövzusunda üç fərqli yanaşma irəli sürmüşdürlər: a) kənarlaşdırıcı yanaşma. Tanrı haqqındakı həqiqi bilgi və təcrübəni xristianlıqla məhdudlaşdırır. Digər dinlərlə bağlı dəyərləndirmənin təməl ölçüsü kilsə hesab olunur. Dinlər haqqındakı bu qatı anlayışın müasir dövrdə ideya atası protestant ilahiyyatçı Karl Bartdır. Onun fikrincə insan Tanrını yalnız Onun vəhyi ilə bildirməsi nəticəsində tanıya bilər. Vəhy yalnız Yeni Əhddən ibarət olduğu üçün xristianlıqdan kənar həqiqi Tanrı bilgisi yoxdur. “Kilsədən kənar qurtuluş yoxdur” ifadəsi ilə xülasə edilən bu yanaşma 2000 il boyunca rəsmi inancı təşkil etmişdir. Bu gün ortodoks və protestant kilsələri bu yanaşmanı davam etdirirlər; b) plüralist yanaşma. Xristianlığı da Allaha aparan digər dinlərlə eyni statusda dəyərləndirir. Amma xristianlıq daha əmin sayılır. Xristian teoloqlar arasında plüralist yanaşmanın tərəfdarları azlıq təşkil edirlər; c) əhatəli yanaşma. Tanrının ümumbəşəri qurtuluş iradəsi aksiomasını, qurtuluşun İsa Məsih və onun kilsəsinin vasitəsilə təmin oluna biləcəyi aksioması ilə uzlaşdırmağa çalışmaqdadır. “Tamamlayıcı teologiya” da deyilən bu yanaşmaya görə xristianlıqdan kənar dinlərdə Tanrıya götürən işarələr və mənəvi zənginliklər vardır. Amma bunlar insanlığı tam qurtuluşa çatdırma baxımından naqisdir. İsa Məsih bunları tamamlayaraq mükəmməl hala gətirir. Hz.İsanın “Zənn etməyin ki, mən şəriəti, yaxud peyğəmbərləri yıxmağa gəldim, yıxmağa yox, tamamlamağa gəldim” deyiminin mənası yalnız İsrail dini ilə məhdud deyildir. İsa Tövrat və Əski Əhd peyğəmbərlərinin sözləri ilə birlikdə ari irqin (Hind-Avropa dillərində danışan xalqlara verilən qeyri-elmi şərti ad) kitablarını, peyğəmbərlərini də tamamlamaq üçün gəlmişdir. Əhatəli yanaşmanın ən önəmli nümayəndələrindən biri olan Karl Rahner bu yanaşmanı daha müxtəlif bir nəzəriyyə ilə açıqlamışdır. Onun fikrincə, xristianlıqdan kənar dinlərə mənsub olanların qurtuluşu İsa Məsihə bağlıdır. İsa Məsih bu anda gizli olaraq onların arasındadır və onlar hiss etmədən İsa Məsihin nəzarəti altında Tanrıya yönəlməkdədirlər. Beləliklə, Rahner bütün insanların həqiqətdə xristian olduğunu iddia edir.
Xristianlığın digər dinlərə baxışı mövzusunda fikir açıqlayan kilsə atası Əziz Justindir (ö.163-cü il). Justin İsadan qabaqkı yəhudilərin qurtuluşunun mümkün olduğunu bildirmiş və bu görüşünü “hikmət, kəlam, ağıl” anlamlarında işlətdiyi “loqos” qavramı ilə əsaslandırmışdır. Kilsə xaricində qalanların xilas olmayacaqlarını bir təlim halına gətirən kəs Kartaca piskoposu Əziz Kipyanus (ö.258-ci il) olmuş, “Kilsədən kənar qurtuluş yoxdur” ehkamını xülasə etmişdir. Azlıq təşkil etdikləri və təzyiq altında olduqları üçün bu dönəmdəki kilsə ataları yəhudilərlə bütpərəstlər haqqında fikir açıqlamaqdan çəkinmişdirlər. Ancaq IV əsrdə xristianlıq Romanın rəsmi dini olub güc qazandıqda “Kilsədən kənar qurtuluş yoxdur” təliminin şamil olduğu sahəyə bütpərəstlər və yəhudilər də daxil edilmişdir.
Katolik kilsəsində bir dönüş nöqtəsi sayılan II Vatikan Məclisində digər dinlərə daha açıq və müsbət bir yanaşma nümayiş etdirilmişdir. Məclisdə dinlərin “ümumbəşəri qurtuluş planı”na dair bir sıra sənədlər qəbul edilmişdir. “Tanrının qurtuluş planı yaradıcını qəbul edənləri də əhatə edir. Bunların başında müsəlmanlar gəlir. Müsəlmanlar İbrahimin imanını paylaşırlar. Bizimlə birlikdə tək və bağışlayan, qiyamət günündə insanları mühakimə edən Tanrıya ibadət edirlər. Heç bir günahı olmadan İsa Məsihin İncilini, yaxud onun kilsəsini tanımayan, fəqət səmimiyyətlə Tanrını arayan və Onun lütfü ilə içlərindən gəldiyi kimi Onun buyurduqlarını yerinə yetirməyə çalışan kimsələr qurtuluşa çata bilərlər”. Məclisdə dünyanın böyük dinlərindən Hinduizm, Buddizm, İslamiyyət və Yəhudilik adbaad xatırlanaraq onlar haqqında sayğı ilə danışılmış, mənsublarına da sayğı ilə yanaşılması tövsiyə edilmişdir. Xristianlıqdan kənar dinlərdə də mənəvi doğruluğun mövcudluğuna görə bu dinlərlə dialoqa girilməsi qəbul edilir.
Əhatəli yanaşma çərçivəsində xristianlıqdan kənar dinlərin mənəvi zənginliyini tanıyan və onların da bir funksiyasının olduğunu qəbul edən kilsə bu dinlərin xristian mesajı ilə tamamlanmasının zəruriliyini qeyd etmişdir. Bununla bağlı olaraq kilsənin missionerlik anlayışında mühüm dəyişikliklər baş vermişdir. Yeni missioner metodların başlıcaları bunlardır: a) inancı açıqlama. İnancın açıqlanacaq mövzusu İsanın əsrarəngiz xüsusiyyətləridir. Onun bir xilaskar kimi enkarnasyonu (təcəssüm etmə), xaçda ölümü, dirilməsi və s. kimi xüsusiyyətlər açıqlandıqdan sonra insanlar İsa Məsihə inanmağa dəvət edilirlər; b) dialoq. Papa VI.Paulun 6 avqust 1964-cü ildə məclisin iclaslarında elan etdiyi “Ecclesiam Suam” adlı bəyannaməsində dialoqdan bəhs etdiyinə görə bu qavram məclis sənədlərində öz əksini tapmışdır. Katolik kilsəsi digər dinlərin mənsubları ilə bir-birini tanımaq və inancı paylaşmaq üçün dialoqa girməlidir. Çünki kilsə bütün insanlıq üçündür. Katolik kilsəsi dinlərarası dialoqdan xristianlaşdırma missiyasının bir aləti kimi istifadə etdiyini açıq surətdə bildirməkdən çəkinməmiş, bu davranışı ilə missionerlərdəki əhatəli yanaşma ətrafında yaranan tərəddüdlərə son qoymağa çalışmışdır; c) inkültürasyon. Bu termini katolik kilsəsinin yeni missiya anlayışına ilk dəfə Masson gətirmişdir. Teoloji sözlüklərdə inkültürasyon “İncilin müjdəsini dünyanın müxtəlif bölgələrində yaşayan xalqların sahib olduqları mədəniyyətlərə uyğun hala gətirmə” şəklində tərif edilir. Bu termin “inanc-mədəniyyət dialoqu və uzlaşması” anlamına gəlir. Bu metod sistemli bir şəkildə ilk dəfə II.Vatikan məclisində gündəmə gəlmişdir. “Ad Gentes” adlı sənəddə bu mövzuda qısaca belə deyilir: “Məhəlli kilsələr xalqların sahib olduqları bütün zənginlikləri təsbit etmək və bunlara sahib çıxmaq durumundadır. Çünki bu zənginliklər xristian olmayan xalqlara Tanrı tərəfindən borc verilmişdir”. İstismarçı yanaşmanı əks etdirən digər bir tərif aşağıdakı kimidir: “İnkültürasyon otantik mədəni dəyərlərin xristianlıqla bütünləşməklə əsl bir dəyişməyə uğraması və xristianlığın müxtəlif bəşəri mədəniyyətlərə daxil olmasıdır”. Bəyannamənin sahibi Papa II.Jan Pol missionerlərin sahib olduqları mədəni hüdudları aşaraq özlərini göndərildikləri mühitə yaxşıca alışdırmaları, çalışdıqları bölgənin dilini, yerli mədəniyyətin ən önəmli xüsusiyyətlərini öyrənmələri və həmin bölgənin dəyərlərini kəşf etmələrinin zəruriliyini ifadə etmişdir. Bu metod bu gün Hinditanda və ənənəvi dinlərin geniş yayıldığı Afrika və Okean ölkələrində tətbiq olunur; ç) qurtuluş və müstəqillik hərəkatlarında iştirak etmə. Katoliklər II.Vatikan Məclisindən sonra müəyyən etdikləri missiya strategiyaları çərçivəsində marksist ideologiyaları kilsə təliminə və missionerliyə uyğunlaşdırmağa çalışmışdırlar. Bununla əlaqədar olaraq kilsə xristianlıq təlimini insanlara çatdırmağın yolu kimi qiymətləndirdiyi marksist ideologiya və metodları tətbiq etməkdə bir əngəl görməmişdir.
(Ardı var)
çap et