525.Az

Pandemiyanın ətraf mühitə təsiri - Kəmalə Xəlilqızının yazısı


 

Pandemiyanın ətraf mühitə təsiri - <b style="color:red">Kəmalə Xəlilqızının yazısı </b>

Bu ilin mart ayında Avropada havanın orta istiliyi 1981-ci ildən 2010-cu ilə nisbətdə təxminən 2 dərəcə yüksək idi. Ukrayna və Rusiyanın bəzi bölgələrində daha da ekstremal göstəricilər müşahidə edirik. Ukraynada mart ayında havanın temperaturu bu ayın orta göstəricisindən 6 dərəcə yüksək idi; Rusiyada isə 8 dərəcəyə qədər.

Mart ayı Arktika buzlaqlarının vəziyyətini qiymətləndirmək üçün əlverişli bir vaxtdır. Çünki bu dövrdə dənizin buz örtüyü ən yüksək səviyyədə olur. Son dövrlər isə burada buz örtüyünün aşağı düşməsi müşahidə olunur. Hazırda Arktikada buz örtüyü gözləniləndən 6 faiz azdır.

Deməli, bütün dünyada müxtəlif sahələrdə ekoloji böhranlar baş verir. İndi isə mövzumuzun əsas sualı: Bəs, COVID-19 pandemiyası ətraf mühitə necə təsir edir?

COVID-19 koronavirus epidemiyası bir neçə ay ərzində dünyanın qlobal vəziyyətini dəyişib. Koronavirusun yayılmasının qarşısını almaq üçün özünütəcrid və karantin tədbirləri ətraf mühitə müxtəlif təsir göstərib. Bir tərəfdən istehlakın və müvafiq olaraq çirkləndirici tullantıların azalması, həm də koronavirusun yayılmasının qarşısını almaq üçün dünyada hava, dəmir yolu və avtomobil nəqliyyatının məhdudlaşdırılması baş verib. Digər tərəfdən maskalar, rezin əlcəklər və hətta plastik torbalar kimi birdəfəlik polimer məhsulların istehlakı artıb. Beləliklə, koronavirus epidemiyasının təsirinə müxtəlif səmtdən baxmaq olar. Buna görə dünya virusla ətraf mühit problemləri arasında paralellər axtarmağa başladı.

Koronavirus pandemiyası ilkin ehtimallara görə son illərdə ətraf mühitin ekoloji aktivləşməsindən daha çox təsir göstərə bilər. Özünü təcridetmə rejimi, nəqliyyat və sənaye tullantılarının azalması, iri şəhərlərdə atmosfer havası və su hövzələri nəzərəçarpacaq dərəcədə təmizlənib. Bu təsirin uzun müddət davam edəcəyi ehtimalı çox azdır. Lakin kortəbii dəyişikliklər ətraf mühitin qorunması üzrə bütün beynəlxalq strategiyanın yenidən nəzərdən keçirilməsinə səbəb ola bilər.

Eramızın əvvəlindən epidemiyaların ətraf mühitə təsiri məlumdur. Məsələn, VI əsrdə geniş yayılmış "Justinian taunu" əvvəlcə Efiopiyada, Misirdə, Bizansda, sonra isə Avropada, təxminən 125 milyon insanın ölməsi ilə deyil, həm də flora və faunaya müsbət təsiri ilə məşhurdur. Həmçinin, epidemiya illərində İtaliyanın səhralaşmış əraziləri bərpa edildi və meşə sahələri böyüdü.

2020-ci ildə koronavirus pandemiyası artıq havanın və suyun təmizliyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərib. Özünü təcridetmə rejimi, demək olar ki, nəsli kəsilən heyvanların, quşların və balıqların böyük şəhərlərə qayıtmasına səbəb oldu.

ABŞ-ın Kolumbiya Universitetinin məlumatına görə, 2020-ci ilin mart ayında Nyu-Yorkda nəqliyyatın hərəkəti səviyyəsi keçənilki məlumatlarla müqayisədə 35, karbonmonoksit tullantıları 50 faiz azalıb. Peyk görüntüləri Şimali İtaliya, İspaniya və İngiltərə üzərində azot dioksid tullantılarının (40 faizə qədər) azalmasını göstərir.

Fevral ayında Çində CO2 qaz tullantıları əvvəlki ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 25 fazi azalıb. NO2 səviyyəsi isə 37 faiz aşağı düşüb. Bu azalma, sənaye istehsalının dayandırılması, elektrik istehlakının azalması və nəqliyyatdan az istifadə ilə əlaqələndirilir. Dünyada bu azalma (əsasən istehsalda kömür istehlakı) bir il davam edərsə, o zaman alimlər havanın keyfiyyətinə görə ölənlərin sayının 50-100 min nəfərə qədər azalacağını proqnozlaşdırır (bu rəqəmlər COVID-19-dan indiki ölüm ilə müqayisə olunur).

Beləliklə, koronavirus pandemiyasının həyatımızın ekoloji aspektlərinə ümumi təsiri birmənalı deyil. Çox şey koronavirusla əlaqəli məhdudlaşdırıcı tədbirlərin qaldırılmasından sonra ətraf mühitə münasibətimizin necə dəyişəcəyindən asılı olacaq.

Pandemiya iqtisadiyyat və ekologiya arasında insanlara qayğı ilə təbiətə qayğı arasında seçim etməyə məcbur edir. Son illərdə iqlim dəyişikliyi mövzusu beynəlxalq gündəmdə önəmli yer tutdu və pandemiya belə bir narahatlığın doğruluğunu göstərə bilər. Çünki fərqli versiyalara görə bunun səbəblərindən biri də qlobal istiləşmə (virus üçün daha rahat bir mühit), həmçinin, vəhşi heyvanların istismarı və öldürülməsi idi. Bu isə virusun mənşəyinin əsas versiyası kimi qəbul olunur.

Təcrübə göstərir ki, pandemiya dövründə plastik məhsullara tələbat artır. Birdəfəlik əşyalardan imtina etməyin mümkünsüzlüyü özünü qabarıq şəkildə göstərir. Maskalardan, əlcəklərdən, salfetlərdən və digər sanitariya vasitələrindən istifadədə insanların gündəlik həyatına daxil olur. Plastik məhsulların istifadəsi istehsal və istehlak səviyyəsini də yüksəldir. Lakin bu məhsulların təkrar istifadəsi yoluxma riskini əhəmiyyətli dərəcədə artırır. Epidemiyanın şərtləri tullantıların ayrıca toplanmasına imkan vermir və ən sıx qablaşdırma tələb edir. Bununla da ətraf mühitə mənfi təsir göstərir.

Bir sıra qərb ölkələrində bu il plastik istifadəsinə dair yeni məhdudiyyətlərin qüvvəyə minməsi nəzərdə tutulurdu. Avropa İttifaqı polimerlərdən hazırlanan qabların istifadəsini azaltmağı, Fransa və İngiltərə birdəfəlik plastik qabların qadağan edilməsini planlaşdırırdı. ABŞ-ın 20-dən çox ştatı isə birdəfəlik plastik çantaların pulsuz paylanmasına qadağa qoydu. Çox güman ki, mövcud pandemiyanın miqyası bizi bu qanunverici qərarlara yenidən baxmağa məcbur edəcək.

Özünü təcrid dövründə qida çatdırılmasının yayılması kontekstində plastikdən istifadənin alternativi yoxdur. Bu cür qabların istehsalı dayandırılarsa, böyük şəhərlərdə pandemiyanın miqyası və nəticələrinin nə olacağını təsəvvür etmək belə çətindir.

Koronavirus pandemiyası həqiqətən də ətraf mühitin vəziyyətinə müsbət təsir göstərir. Beynəlxalq hava nəqliyyatı kəskin şəkildə azaldı, birjalar iflasa uğradı, neftin qiyməti düşdü və dünya iqtisadiyyatı yeni tənəzzül ərəfəsindədir. Yanacaq istehlakının azaldılması, onun yanmasından karbon qazı tullantılarının azaldılması deməkdir. Lakin bununla belə, bu təsir qısa müddətli olacaqdır. Pandemiyadan sonra iqtisadiyyat təkrar bərpa olacaqdır və iqlim dəyişikliyinə təsir edən tullantılar ətraf mühiti çirkləndirəcək.

Bəs, nə dəyişdi?

Finlandiya Enerji və Təmiz Hava Tədqiqatları Mərkəzinin (CREA) analitikləri hesab edirlər ki, yanvar ayının sonundan bəri bir ay ərzində Çində CO2 tullantıları 2019-cu ilin eyni dövrünə nisbətən 25 faiz azalıb. Carbon Brief nəşriyyatı  qeyd edir ki, istixana qazı tullantıları üzrə dünya lideri olan Çində bir il ərzində onlar 1 faiz və ya daha çox azala bilər. Bu, iqtisadiyyatın inkişafını iqlim dəyişikliyinə nəzarət etməyə üstünlük verən və inkişaf etməkdə olan bir ölkə üçün kiçik, lakin simvolik bir enişdir (Çin beynəlxalq iqlim siyasətində iştirak etsə də, tullantıların mütləq azaldılması, yalnız onların artımını ehtiva etmək üçün heç bir əməli iş yoxdur).

Bundan əlavə, küçələrdəki hava daha təmiz hiss edilir. Koronavirusun yayılmasının bir neçə ayı ərzində elm adamları sənaye və nəqliyyat vasitələrindən zərərli azot dioksidi (NO2) və karbonmonoksit (CO) tullantılarının azalmasını qeyd etdilər. Builk növbədə Çində daha çox özünü göstərib.

Hamını bir sual maraqlandırır: bu hal insanların sağlamlığına müsbət təsir göstərəcəkmi?

Düşünmədən söyləmək olar ki, bəli.

2010-cu ildə Moskva və onun ətraf ərazilərində olan yanğın nəticəsində yaranan tüstü həmin dövrdə ölüm nisbətini kəskin artırdı. 2008-ci ildə Çində Pekin Olimpiadası üçün hava tullantıları çox kəskin şəkildə məhdudlaşdırıldı. Havanın nisbətən təmizlənməsi ilə ürək-damar və digər xəstəliklərdən vaxtından əvvəl ölüm halları kəskin azaldı. 1990-1997-ci illər arasında köhnə SSRİ ölkələri ərazisində isə istixana qazı tullantıları Sovet sənayesinin dağılması səbəbindən iki dəfə azaldılmış və nəticədə qısa dövr üçün olsa da ürək-damar xəstəliklərin sayı nisbətən aşağı həddə düşmüşdür.

Epidemiya bitdikdən sonra nə baş verəcək?

Mütəxəssislər koronavirus səbəbi ilə atmosferinin təmizlənmə müddətinin müvəqqəti olacağını söyləyir. Karantin tədbirləri zəiflədikcə və qlobal iqtisadiyyat bərpa edildikdə tullantılar da demək olar ki, normal səviyyəyə qayıdacaq. Məsələn, 2009-cu ildə dünyada ÜDM 2,2 faiz azaldıqda, istixana qazı tullantıları 1,3% azaldı. 2010-cu ildə isə bu göstəricilər sürətlə qalxdı.

Həmçinin, Çin hakimiyyəti aylardı davam edən itkilərin əvəzini əldə etmək üçün sistematik ekoloji islahatlar olmadan fəaliyyətə başlayacaqdır və nəticədə təkrar hava çirkliliyi olacaq.

Hər halda ən azı bir müddət ətraf mühitin yaxşılaşdırılmasının davam edəcəyinə ümid vardır. İnsan təbiətin bir hissəsi olub onunla sıx bağlıdır. Buna görə də onu qorumaq hər bir vətəndaşın borcudur.

 





01.07.2020    çap et  çap et