Prof. Zəkəriyyə ƏLİZADƏ
Prof. Ədalət TAHİRZADƏ
Biz – AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzinin direktoru, professor Zəkəriyyə Əlizadə və ŞREM-in əməkdaşı, professor Ədalət Tahirzadə ötən ilin 26 avqustundan 16 sentyabrınadək Ukraynada – Krımda olduq. Məqsədimiz bu əski Türk yurdunda qədim qan qardaşlarımızın yaratdığı mədəniyyətlə tanış olmaq və onların bugünkü varislərinin durumunu öz gözlərimizlə görmək idi.
Tarixdən bəllidir ki, bizim 2700 yaşlı Şəkimizin özülünü qoyanlar əski saklar (iskitlər/skiflər) olub. Krım da, əsasən, sakların məskəni olub və orada da Saki şəhəri var. “Şəki” də, “Saki” də öz adlarında sakları yaşadır.
Bunlardan başqa, Şəkinin Krımla, özəlliklə onun əski baş şəhəri Bağçasaray və Ağməscidlə (Simferopolla) mədəni-ticarət əlaqələri olub. Bizi Krıma çəkib aparan daha çox bu amillər idi.
Səfər əsnasında Krımın Ağməscid (Simferopol), Bağçasaray, Yalta, Livadiya, Saki, Gözləv (Yevpatoriya), Aluşta və b. şəhərlərində olduq, bu yerlərdə Türklərin yüzillər boyunca yaratdığı tarixi abidərlə tanış olduq, yerli əhali ilə görüşüb söhbətlər etdik. “Yerli əhali” dedikdə, əlbəttə, hamıdan öncə, özlərini “Krım tatarları” adlandıran, ancaq böyük mütəfəkkir İsmayıl bəy Qaspıaralının (1851-1914) “Krım Türkləri” dediyi qan qohumlarımız nəzərdə tutulur. Qədim çağlarda bu torpaqda ən müxtəlif etnoslar bir-birini əvəzləsə də orta əsrlərdə buranın şəksiz ağası həmin Türklər olub, bütün Krım Bağçasaraydan – möhtəşəm Krım xanlarının sarayından idarə edilib. Krım xanlarının hakimiyyəti yüzillər boyunca davam edib. Onlar Osmanlı dövləti, Azərbaycan, Rusiya və Avropa ilə geniş əlaqə saxlayıblar. Bu gün Azərbaycanda mövcud olan “Gəray” adı, “Gəraybəyli” soyadı, heç şübhəsiz, Krımdakı Gəray xanlarının adı ilə bağlıdır.
Qızıl Orda dövləti parçalandıqdan sonra XV yüzildən müstəqil xanlıq kimi tarix səhnəsinə çıxan Krım xanlığı XVI yüzildən Bağçasarayı özünə paytaxt edib. XVIII yüzildə buradakı xan sarayı öz gözəlliyi ilə hətta İstanbul və Bağdadın bəzi dəbdəbəli sarayları ilə yarışa girib. Ancaq 1736-cı ildə rus ordusu Bağçasarayı tutduqdan sonra Krımda Türk-müsəlman mədəniyyəti zəifləməyə, burada ciddi demoqrafik dəyişiklik getməyə başlanıb. II dünya savaşında Stalinin əmri ilə Krım Türklərdən, demək olar ki, tamamilə təmizlənib. Bu yerli xalq Orta Asiyaya və Sibirə sürgün edilib. 1980-ci illərin sonu – 1990-cı illərin başlanğıcından Krım Türkləri yavaş-yavaş ana yurdlarına dönməyə başlayıblar. Ötənilki səfərimizdə biz yuxarıda sadaladığımız şəhərlərdə artıq onların ata-baba ocaqlarını tüstüləndirməyə başladıqlarını gördük. Bu gün onların Krımın paytaxtı Simferopolda Mustafa Kırımoğlunun başçılıq etdiyi Kırım Tatar Milli Məclisi var.
BAĞÇASARAYDA
Bu şəhərdə iki dəfə olduq. Hər şeydən öncə, Türk dünyasının böyük oğlu İsmayıl bəy Qaspıralının ev muzeyini görmək istəyirdik. Şəhərə ilk gəlişimizdə bu muzey bağlı oldu, biz də yaxınlıqdakı Xan sarayına getdik.
Bu başdan qeyd edək ki, vaxtilə olduqca geniş ərazini tutan və möhtəşəm tikililəri ilə Asiyanı və Avropanı heyrətdə qoyan sarayı rus ordusu 1736-cı ildə yandırıb. Onun cənnətə bənzər bağlarındakı ağaclar da şəhərin əhalisi ilə bərabər qırılaraq məhv edilib. 10-15 il öncə TİKA-nın yardımı ilə burada Türkiyədən gələn mütəxəssislərin apardığı ciddi bərpa işlərindən sonra həm Xan sarayının bütün kompleksi, həm də ümumən Bağçasaray ərazisindəki bir çox abidələr ilkin görkəminə qaytarılıb və onlar indi həvəskar turistləri cəlb etməkdədir. Ancaq çox təəssüf ki, Bağçasaray şəhəri Krımın turizm xəritəsinə salınmayıb.
Bağçasaray sanki Allahın əli ilə yaradılmış iki möcüzəli təbii qala divarlarının arasında yerləşir. Bu təbii qalalar, demək olar ki, başdan-başa sal daşlardan ibarət alçaq, ancaq uzun dağlardır. Krımın ağaları olan Türklər bu keçilməz iki dağın arasını özləri üçün idarə mərkəzi seçiblər və buradan bütün Krıma hökm ediblər.
Xan sarayı hətta indiki durumunda da gözəlliyi ilə insanı valeh edir. Möhtəşəm darvazadan içəri girən kimi solda qədim Xan məscidi və bədii muzey, sağda isə xanların yaşayıb-çalışdığı imarətlər, hərəmxana, qarşıda isə gözəl bağça diqqəti çəkir.
Xan sarayı əski şəhərin mərkəzində, Çürüksu çayının vadisində yerləşir. Bu sarayın və paytaxtın özülünü Menqli Gəray xan (1467-1515) qoyub.
Müharibələr zamanı saray otaqlarının istər divarlarındakı, istərsə də tavan və döşəmələrindəki, qapı və pəncərələrindəki naxışların çoxu məhv olub getsə də yerdə qalan və bərpa edilən hissələr gözəlliyi ilə göz oxşayır.
1820-ci ildə bu sarayda olmuş rus şairi Puşkin buradakı Səlsəbilin (“Göz yaşı fəvvarəsi”nin) gözəlliyinə heyran olaraq özünün məşhur “Bağçasaray fontanı” poemasını yazıb. Qeyd edək ki, ağ mərmərdən hazırlanmış bu fəvvarə Krım Gəray xanın sevimli arvadı Dilarə Bikəçin xatirəsinə ucaltdığı bir məhəbbət abidəsidir.
4 hektardan artıq olan saray həyətində vaxtılə xan qoşunları paradlar keçirib.
Həyətin sol tərəfində Xan məzarlığına keçid var. Burada Krım xanlarının ailə üzvləri dəfn edilib. Doğrudur, xanların bəziləri Bağçasarayda Salacıq dərəsində, Əskiyurtda və başqa yerlərdə dəfn edilsələr də Xan məzarlığındakı qəbirlər böyük bir kompleksdir və Bursadakı sultan qəbiristanlığını xatırladır. Bu məzarlıqda 106 qəbir var. Onların böyük əksəriyyətinin üstündə mərmərdən sinə daşları (sənduqələr) və başdaşları ucaldılıb. Həm sinə daşlarında, həm də başdaşlarında oyma üsulu ulə ərəb dilində gözəl xətlə qısa tərcümeyi-hallar yazılıb və mənalı naxışlar çəkilib. Biz bunların əksərinin fotolarını çəkdik. Burada əbədi uyuyan şərəfli insanlardan – Krımın gerçək ağalarından bəzilərinin adlarını xatırladaq: Mahmud Gəray sultan, Dövlət Gəray sultan, Əzəmət Gəray sultan, Menqli Gəray sultan, Bahadır Gəray sultan, Arslan Gəray xan, Krım Gəray xan, Adil Gəray Sultan, Məhəmməd Gəray xan, Toxtamış Gəray sultan, II Menqli Gəray xan və b. Açığını deyək ki, Azərbaycanın heç bir yerində (Şəkidən başqa) xan ailəsi üzvlərinin bu qədər çox və günümüzədək qayğı ilə qorunub saxlanılmış məzarlığı yoxdur.
Biz Salacıq dərəsində də olduq. Orada qardaş Türkiyə ustalarının əli ilə yenidən həyata qaytarılmış ilk Krım xanlarının məqbərəsini, Zincirli mədrəsəni, Krım və ümumən dünya Türklərinin ən böyük şəxsiyyətlərindən olan İsmayıl bəy Qaspıralının və krımlıların böyük oğullarından Mustafa Edige Kırımelin məzarlarını ziyarət etdik.
Yeri gəlmişkən, Sankt-Peterburqdan gəlmiş köhnə dostlarımız Məhəmməd və onun yoldaşı Almira Tahircanovlar da bu səfərdə bizimlə idi. Oxuculara bildirək ki, professor Məhəmməd Tahircanovun ana babası vaxtilə Məhəmmədəmin Rəsulzadəni Peterburqdan Finlandiyaya qaçırmış məşhur tatar ilahiyyatçısı Musa Bigiyevdir. Almira xanım isə Peterburqdakı müsəlmanların həyatını öyrənir. Onun Azərbaycanla da bağlı dəyərli araşdırmaları nəşr edilib. Almira xanım yenicə çapdan çıxmış “Müsəlmanlar Peterburqun həyatında və mədəniyyətində (XVIII-XIX əsrlər)” adlı dəyərli kitabını bizə bağışladı. Burada Mirzə Cəfər Topçubaşov, Mirzə Kazım bəy, Hüseyn xan Naxçıvanski haqqında da geniş söz açılıb.
Bağçasaraya ikinci gəlişimizdə İsmayıl bəy Qaspıralının ev muzeyində olduq. Bu zaman Türkiyənin TRT kanalından da çəkilişə televiziya əməkdaşları gəlmişdilər, Tahircanovlar da burada idi. Maraqlı bir durum yarandı – biz muzey əməkdaşlarıyla ana dilimizdə danışır və bir-birimizi çox gözəl anlayırdıq, ancaq Türkiyədən gələn kameramanlar bizim danışığımızda bir çox sözləri başa düşmədiklərinə görə onlara tərcümə etməli olduq; başqa sözlə, Krım Türkləri bizim türkcəni daha yaxşı başa düşürlər.
Bəlli olduğu kimi, İ.b.Qaspıralı maddi baxımdan çox zəngin olub. Onun geniş torpaqları və bir neçə mülkü varmış. İndi muzeyin yerləşdiyi bina onun öz vəsaitiylə tikdirib məktəbə çevirdiyi binadır. Ancaq lap yaxın zamanlaradək burada bir neçə qeyri-müsəlman ailə yaşayıb və onların buradan çıxarılması heç də asan olmayıb. Muzeyin müdiri Yaqub Abbas bəy olduqca diribaş və vətənpərvər adamdır. O, binanı necə boşaltmasının və muzeyə çevirməsinin tarixçəsini danışdıqca özünü də, bizi də gülmək tuturdu...
Yaqub bəyin otağında İ.b.Qaspıralının “Tərcüman” qəzeti dövründən qalmış əski çap maşını yerləşir, onun da üstündə çoxlu şriftlər və “Tərcüman” qəzetinin ayrı-ayrı nüsxələri qalaqlanıb. Oxuculara xatırladaq ki, sonralar Azərbaycan Cümhuriyyətinin Baş naziri olmuş tələbə Nəsib bəy Yusifbəyli (1881-1920) İ.b.Qaspıralının qızı Şəfiqə xanımla (1886-1975) ailə qurub, bir müddət Bağçasarayda yaşayıb və “Tərcüman” qəzetində əməkdaşlıq edib. Yaqub bəy, muzeyin əməkdaşları Elmira və Selvina xanımlar da muzey haqqında bizə, Türkiyədən və Peterburqdan gələn qonaqlara geniş bilgi verdilər, muzey otaqları ilə tanış etdilər. Burada İsmayıl bəyin özünə məxsus bir çox ev əşyaları qorunub saxlanır. Otaqların bərpası Türkiyəli bərpaçıların əlindən çıxıb.
Yaqub Abbas bəy Azərbaycanı ürəkdən sevən insandır. O, Azərbaycan muzeyləri və özəlliklə Elmlər Akademiyası ilə əlaqələrin genişləndirilməsini çox arzulayır. Özümüzdən bunu deyə bilərik ki, maddi imkanları zəif olduğuna və yardıma ehtiyac duyduqlarından, Azərbaycan tərəfinin Qaspıralı ilə bağlı ölkəmizdə keçirilən bütün tədbirlərə bu ev muzeyinin əməkdaşlarını dəvət etməsi və həmin muzeyin inkişafına əməli yardım göstərməsi əsl qardaşlıq nümunəsi olar.
Bağçasaray bu gün yenidən Krım Türklərinin ata yurduna çevrilməkdədir. Burada hətta yeni tikilən restoranlar da əski xan saraylarına bənzədilir. Şəhər gündən-günə xarabalardan təmizlənir, abadlaşır və “özünə dönür”. Bu şəhərdən ürək dolusu sevinclə və qürurla ayrıldıq.
SAKİDƏ
Bağçasaray Ağməsciddən günbatanda yerləşirsə Saki bu şəhərin gündoğanında, ondan təxminən
Öncə Sakinin tarix muzeyinə yollandıq. Direktor işdə olmadığından, bizi onun müavini Xalidə xanım qəbul etdi. O, Krım Türküdür. Bizi muzeylə tanış etdi. Öncə saklar dövrünü əks etdirən zalı gəzib antik çağla bağlı bir çox eksponatla tanış olduq.
Xalidə xanımın təşəbbüsü ilə burada Krım Türklərinin mədəniyyətinə aid ayrıca otaq yaradılıb. Bu otağı görəndə adamın ürəyi açılır. Türklərin məişəti, adət və ənənələri ilə bağlı çoxlu eksponatlardan başqa, ikinci dünya müharibəsində iştirak etmiş Krım Türklərinə aid guşə də çox maraqlıdır. Xalidə xanım (eləcə də Krımda söhbətləşdiyimiz bütün Türklər) 2 dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı olan qırıcı-təyyarəçi Ametxan Sultandan (1920-1971) böyük iftixarla danışırlar. Sinəsində 2 “Qızıl ulduz”, 3 Lenin ordeni, 2 “Qırmızı Əmək bayrağı” ordeni və başqa bir çox təltifləri olan ikiqat Sovet İttifaqı Qəhrəmanı müharibədən dönüncə ana yurdundan bütün soydaşlarının sürgün edildiyini görüb və özünə də burada yaşamaq “məsləhət görülməyib”. 1956-cı ildə o, Krım Türklərinə bəraət verilməsi üçün SSRİ-nin yüksək hakimiyyət orqanlarına məktub yazıb.
Muzeylə tanışlığımız bitən ərəfədə direktor Marina Vladimirovna Zadorojnaya da gəldi. Onunla da söhbətimiz çox maraqlı və işgüzar alındı. Dedikcə səmimi bir insan olan Marina xanım Şəki ilə əməkdaşlığa böyük həvəs göstərdi və birgə əməkdaşlıq protokolu imzalamağa məmnuniyyətlə hazır olduğunu bildirdi.
Saki şəhəri ilə bağlı bir neçə maraqlı məqamı burada qeyd etmək istərdik. Birincisi, bu şəhərdə dünya şöhrətli iki sanatori var. Onlardan biri – Burdenko adına sanatori sümük və onurğa xəstəlikləri üzrə dünyada ən qabaqcıl müalicə ocaqlarından sayılır. Buna görədir ki, şəhərin küçələri oraya müalicə üçün əlil arabasında gedib-gələn xəstələrlə doludur. Azərbaycandan və başqa yerlərdən bir çox ailələr müalicədən ötrü dalbadal 5-10 il gəldikdən sonra axırda burada tam məskunlaşmağı qərara alıblar.
İkincisi, burada Azərbaycandan gəlmiş 20-yə yaxın ailə artıq birdəfəlik yaşayır. Onlardan birinin nümayəndəsi olan qarabağlı Faiq Hüseynovla təsadüfən ona məxsus “Manqal” kafesində tanış olduq. O və qardaşı bu şəhərdə 3 böyük kafe işlədirlər. Maddi durumları əladır. Dəyib-dolaşan da yoxdur. Faiq bəy bizi Bakı nömrəsini dəyişmədiyi “Mersedes”ində (şəhər içində bu maçını, şəhərdən qıraqda Ukrayna nömrəli Cipini sürür) Sakinin məscidinə apardı və həm məscidlə, həm də Türklərin dərsxanasıyla tanış etdi.
Üçüncüsü, burada başqa millətlərin də müsəlmanlığı qəbul etdiyini gördük. Məsələn, maşınına əyləşdiyimiz rus taksi sürücü adının Əli olduğunu, özünün və bütün ailə üzvlərinin islamı qəbul etdiyini dedikdə öncə inanmadıq, ancaq o, rus ləhcəsi ilə “Fatihə” və “İxlas” surələrini söylədikdə heyrətimizi gizlədə bilmədik. Şəhərdə bundan sonra yalnız onun taksisində gəzdik.
Sakidən bir neçə kilometr aralıda Krımın bənzərsiz Kara-töbe (“Qara təpə”; eradan öncə IV əsr – b.e.I əsri) yunan-sak şəhərciyi yerləşir. Burada arxeoloji qazıntılar nəticəsində əski şəhərin qalıqları üzə çıxarılıb və qazıntı rayonunda gözəl bir tarix muzeyi yaradılıb. Kara-töbənin elə özü və adı bu torpaqların Türklərə məxsusluğunu göstərir.
GÖZLƏVDƏ (YEVPATORİYADA)
Bu şəhər Qara dənizin lap kənarında yerləşir. Yol boyu kilometrlərcə uzanan çox gözəl və təmiz çimərliyi var. Yayın istisində bu çimərliyə gəlmiş avtomobillər muncuq kimi sıralanıb.
Bu şəhərdə bizi cəlb edən iki başlıca ocaq oldu. Onlardan biri XV-XVII yüzillərə aid tarix-memarlıq abidəsi olan Dərviş təkyəsidir. Doğrudur, bura etnoqrafiya muzeyinə çevrilib, ancaq həyətindəki XVII yüzilə aid Cümə camesi xaraba vəziyyətindədir. Buna baxmayaraq, vaxtilə dərvişlərin təkyəsi olmuş bina bərpa edilib. İndiyədək filmlərdə gördüyümüz təkyəni ilk dəfə öz gözlərimizlə görürdük.
Gözləvdə tanış olduğumuz ikinci abidə buradakı Xan camesidir. 1555-ci ildə Krım xanı Dövlət Gəray xanın tikdirdiyi bu came bütün Krımda ən hörmətli müsəlman dini tikilisi sayılır. Bunun başlıca səbəbi ondadır ki, Krım xanları Osmanlı sultanından xanlıq fərmanı aldıqdan sonra Krıma dönərkən ilk dəfə bu camedə xan elan ediliblər və yalnız bundan sonra Bağçasaraya gedərək xanlıq ediblər.
Son illərdə Türkiyə memarları bu cameni də gözəl bərpa edərək ona ikinci həyat veriblər. Çox təəssüf ki, burada came haqqında yazılmış heç bir ədəbiyyat tapa bilmədik, halbuki, indiyədək getdiyimiz hər yerdə çürbəcür kitablar, bukletlər, açıqlar satılıb. Görünür, cameni idarə edənlər təbliğat işini önəminə diqqət yetirməyən insanlardır.
LİVADİYADA
Livadiya qəsəbəsi Yaltadan 7-
Stalin, Ruzvelt və Çörçill müharibənin taleyini həll edən Yalta konfransını 1945-ci ilin 4-11 fevralında Qara dənizin lap sahilində yerləşən bu olduqca səfalı sanatori ərazisindəki həmin Livadiya sarayında keçiriblər. Almanları çaşdırmaq üçün görüşün Yaltada keçiriləcəyi elan edilib, ancaq çox gizli şəkildə Yaltadan aralıdakı Livadiyada gerçəkləşib. Tarix ədəbiyyatında “Yalta konfransı” adlandırılan toplantı əslində Livadiya konfransıdır.
Krıma gələn bütün turistlər ilk növbədə Livadiya sarayını görmək istəyirlər. Muzeyə çevrilmiş binanın ilk mərtəbəsi Krım konfransına həsr edilib. 3 dövlət başçısının əyləşdiyi stullar, arxasında oturduğu stollar, zalların quruluşu həmin dövrdə olduğu kimidir. Yuxarı mərtəbələrdə isə çar ailəsinin həyatı əks olunub. Çarın özünün, həyat yoldaşının və uşaqlarının hər birinin ayrıca otaqları var və hər otaqda da öz dövründə olan orijinal mebellər, qab-qacaq, rəsmlər, kitablar... qorunub saxlanır.
Bu saray təxminən 11 müalicə korpusu olan məşhur “Livadiya” ürək sanatorisinin ərazisində yerləşir. Sanatorinin özü ilə maraqlandıqda, geniş reklamına baxmayaraq, burada xəstələrə qulluq səviyyəsinin hətta sovet dövrü səviyyəsindən də aşağı olduğunu öyrəndik. Sanatoridə nəinki müasir tibbi avadanlıqlardan əsər-əlamət yoxdur, hətta adicə İnternet şəbəkəsi belə qurulmayıb – İnternetə girmək üçün şəhərə getmək lazım gəlir...
Ancaq, öz aramızdır, buranın o qədər bol yaşıllığı və təmiz havası var ki, insan az qala həkimsiz də müalicə oluna bilər. Çox yüksəklikdə yerləşən sanatoridən çimərliyə enmək üçün ayrı-ayrılıqda 2 lift işləyir...
SON SÖZ
Krımda olduğumuz bu 20 gündə gəzdiyimiz və gördüyümüz yerlər, söhbətləşdiyimiz insanlar bu qədim torpağın da Türklərin ana yurdu olduğuna bizi bir daha inandırdı. Əski babalarımız olan sakların yaratdığı mədəniyyətlə tanış olmaq çox xoş idi. Biz Krımda sanki doğma Şəkimizi gördük.
Burada yazılanlar yazmaq istədiklərimizin heç onda biri də deyil. Çox arzu edərdik ki, Milli Elmlər Akademiyamızın müxtəlif institutlarının əməkdaşları da buraya tez-tez baş çəksinlər.
8 yanvar 2014-cü il.
ŞƏKİLLƏR
1.Bağçasaray. Xan sarayının həyətində. Ədalət Tahirzadə, Zəkəriyyə Əlizadə.
2. Bağçasarayın ikitərəfli təbii qalaları kilometrlərcə uzanıb gedən bu cür daş dağlardır.
3.Bağçasaray. İ.b.Qaspıralının ev muzeyinin qarşısında. (Soldan). Ədalət Tahirzadə, Almira
Tahircanova, Məhəmməd Tahircanov, Elmira, Selvina, Yaqub Abbas, TRT əməkdaşları.
4 Bağçasaray (Salacıq). İsmayıl bəy Qapıralının məzarı (öndə)
5.Gözləv (Yevpatoriya) Cümə camesi (XVII yüzil).
6.Saki – Gözləv (Yevpatoriya) yolunun üstündə əski Kara-töbe (Qaratəpə) şəhərciyi və muzeyi.
7. Saki muzeyinin direktoru M.V.Zadorojnaya.
8.Saki tarix muzeyində. Direktor müavini Xalidə xanım özünün yaratdığı tatar mədəniyyəti
otağında.
çap et