Azərbaycan Konstitusiyası - hüquqi dövlət quruculuğunda əsas istinad mənbəyi kimi

Hüquqi dövlət - dövlət təşkilinin və fəaliyyətinin elə bir formasıdır ki, burada insan və vətəndaşın hüquqları və azadlıqları tam təmin olunur, dövlət hakimiyyətinin fiziki şəxslər və onların müxtəlif birlikləri ilə əlaqələri hüquq əsasında qurulur. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə, Azərbaycan dövləti hüquqi dövlətdir. Əsas məqsədi şəxsiyyətin hərtərəfli inkşafına imkan yaratmaqdan, onun hüquq və azadlıqlarını real olaraq təmin etməkdən, insan hüquq və azadlıqlarını tanımaq və müdafiə etməkdən ibarət olan, özünün həyata keçirdiyi dövlət hakimiyyətini qanunla məhdudlaşdıran dövlət hüquqi dövlət adlanır. Hüquqi dövlətdə hakimiyyət qanuna əsaslanır, qanunla məhdudlaşır və qanun vasitəsi ilə həyata keçirilir. Hüquqi dövlət qanunla bağlı olan dövlətdir. O, qanuna tabedir. Respublikamızda qəbul edilən qanunlar, uğurla həyata keçirilən məhkəmə-hüquq islahatları, hakimlərin vəzifəyə təyin edilməsi zamanı test imtahanlarının tətbiqi, hüquq-mühafizə orqanlarına, dövlət orqanlarına yalnız imtahan verdikdən sonra təyin edilmə və sair bu kimi tədbirlər həqiqətən də ürəkaçan haldır və hüquqi dövlət quruculuğunda mütərəqqi və zəruri addımlardan biridir.

Hər bir xalqın tarixində xüsusi qeyd edilən önəmli günlər var. Azərbaycan dövlətinin tarixində 12 noyabr - Konstitusiya günü məhz belə günlərdəndir. Ümummilli lider Heydər Əliyev hazırkı Konstitusiyamızın memarıdır. Məhz Heydər Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü ilə 1995-ci ildə siyasi plüralizm şəraitində ümumxalq səsverməsi yolu ilə suveren dövlətin ilk Konstitusiyası qəbul edilərək, Azərbaycan dünya birliyinin bərabər hüquqlu dövlətləri sırasına daxil oldu. Bu, hüquqi dövlət quruculuğu sahəsində strateji proqramın ilk mərhələsi oldu. Həqiqətən Azərbaycanın bu ali qanununda hüquqi dövlətin, insan hüquq və azadlıqlarının bütün normaları aşkar şəkildə ifadə edilib.

Konstitusiyaya əsasən, Azərbaycan dövləti hüquqi, dünyəvi, unitar respublikadır. Əsas qanunumuzun xeyli hissəsi insan hüquq və azadlıqlarına həsr olunub. Konstitusiyamızın əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları beynəlxalq hüquq normalarına, bəşəri dəyərlərə söykənən prinsipləri əsasında təsbit edilməsi onu göstərir ki, Azərbaycanda hüquqi, demokratik dövlətin qurulmasında maraqlıdır və bu yolla irəliləyir. Konstitusiyamız təsbit edir ki, hər bir kəsin doğulduğu andan toxunulmaz, pozulmaz və ayrılmaz hüquqları və azadlıqları var. Respublika Konstitusiyası ölkə ərazisində yaşayan bütün xalqların bərabər hüquq və azadlıqlara sahib olduqlarına zəmanət verir. Milli, irqi mənsubiyyətlərə əsaslanmaqla vətəndaşın qanunla qorunan hüquq və azadlıqlarının pozulmasına qəsd edilməsinə görə qanun cinayət və başqa məsuliyyət növləri müəyyən edir. Konstitusiyaya əsasən hər bir kəsin azadlıq hüququ var və qanuni əsaslar mövcud olmadıqda insan azadlıqdan məhrum edilə bilməz. Yalnız cinayət etməkdə təqsiri olan şəxs cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə və azadlıqdan məhrum etmə cəzasına məhkum oluna bilər.

Hüquqların Konstitusiyamızda bu qaydada təsbit edilməsi beynəlxalq hüquq normalarına tam cavab verməklə, inzibati-amirlik dövründə hökm sürən məhdudiyyətləri aradan qaldırır, azadlıq və hüquqları dolğunluqla həyata keçirmələri üçün insanlara geniş imkanlar yaradır. Demokratik prinsipləri əsas tutaraq Əsas Qanunda insan hüquqlarına, azadlıq və vəzifələrinə geniş yer verilir. Hər bir şəxs ömrünün sonunadək toxunulmaz, pozulmaz, ayrılmaz azadlıq hüquqları ilə təmin edilir. Hüquqi dövlətin başlanğıc nöqtəsi və son məqsədi insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təminatıdır. Məhz hüquqi dövlətdə azadlığın, ədalətin və ümumi sülhün əsasını təşkil edən insan ləyaqəti etiraf olunur və kütləvi hakimiyyət tərəfindən qorunur. İnsan hüquqları fərdin özünə məxsusluğu, bütövlüyü və azadlığı ilə bağlıdır. İnsan hüquqları hər bir insanın mövcudluğunun və birgə yaşayışının bünövrəsi olmaqla, müasir dünyada sülhün və tərəqqinin ifadəsidir. İnsan hüquqları həqiqətən heç bir mədəniyyətə yad deyil və bütün millətlərə xasdır. İnsan hüquq və azadlıqlarının pozulması nəinki şəxsiyyətə qarşı yönəlmiş bir haldır, həm də sosial və siyasi problem olmaqla dövlətlə cəmiyyət arasında tarazlığın pozulmasına, cəmiyyətin özündə zorakılıq və konfliktlərə səbəb olur. Bu baxımdan Konstitusiyamız mütərəqqi siyasi-hüquqi sənəd olmaqla bütünlüklə, xalqın iradəsini ifadə etməsi, sosial ədalət, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının, digər mühüm prinsiplərin layiqincə təsbit olunması baxımından tariximizə əvəzsiz töhfədir. Konstitusiyada insan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətimizin ali məqsədi kimi bəyan edilib. Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilir. Azərbaycan dövləti siyasi-hüquqi potensialından tam istifadə etməklə bu məqsədə nail olmaq və müvafiq hüquqi mexanizmlər yaratmaq üçün tədbirlər görür. Konstitusiyada irqindən, milliyyətindən, dinindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əqidəsindən, siyasi və sosial mənsubiyyətindən və s. hallardan asılı olmayaraq hər bir insanın hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi dövlət orqanları qarşısında ümdə vəzifə kimi qoyulub. Konstitusiyanın 52-ci maddəsində deyilir: "Azərbaycan dövlətinə mənsub olan, onunla siyasi və hüquqi bağlılığı, habelə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır. Azərbaycan ərazisində və ya Azərbaycan vətəndaşlarından doğulmuş şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır". Qanundan göründüyü kimi, Azərbaycan ərazisində doğulmuş vətəndaş qanunla ona verilmiş hüquq və azadlıqlardan məhrum edilə bilməz. İnsan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları, şərəf və ləyaqətin müdafiəsi həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır. Konstitusiyamızın 46-cı maddəsində hər kəsin öz şərəf və ləyaqətini müdafiə hüququ müəyyənləşdirilir və insan üçün şərəf və ləyaqət toxunulmaz olduğu, dövlət səviyyəsində qorunduğu bildirilir. Yəni hər kəsin şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək hüququ var. Hamının ləyaqəti, istisnasız olaraq dövlət tərəfindən qorunur. Heç bir halda şərəf və ləyaqətin alçaldılmasına əsas verilə bilməz. Konstitusiyamızda respublikamızda yaşayan vətəndaşlara milliyyətindən, irqindən və başqa nişanələrindən asılı olmayaraq bərabər hüquq verir. Azərbaycan dili dövlət dili olmasına baxmayaraq Respublikamızda hər bir millətin öz dilində təhsil almasına və mədəniyyətlərindən istifadə etməsinə şərait yaradılıb.

Konstitusiyamızın 57-ci maddəsi vətəndaşlara dövlət orqanlarına şəxsən heç bir vasitədən istifadə etmədən müraciət etmək hüququ verir. Dövlət orqanları onlara edilmiş müraciətə qanunla müəyyən edilmiş müddətdə baxmalı və müraciət edən şəxsə yazılı cavab verməlidir.

Konstitusiyada bu hüququn təsbit edilməsi, həmçinin dövlət orqanlarının, ictimai təşkilatların, vəzifəli şəxslərin fəaliyyətlərini və işlərini heç bir məhdudiyyət olmadan tənqid etmə imkanlarının yaradılması demokratik prinsiplərə uyğunluq baxımından xüsusi diqqətə layiqdir. Hər bir vətəndaş onu qane etməyən, onun hüquqlarını məhdudlaşdıran, onun qanunla qorunan istək və azadlıqlarına uyğun olmayan hərəkət və hərəkətsizliklərə qarşı çıxış etməyə, bu hərəkət və hərəkətsizlikləri tənqid etməyə, təkliflər verməyə, həmçinin öz müraciətlərinə cavab tələb etməyə haqlıdır. Konstitusiyamız bu hüquqların icrasını məhkəmə müdafiəsi ilə bağlayır və bu imkanlardan maneəsiz istifadə etmək mexanizmini təsbit edir. Konstitusiyanın bu baxımdan 65-ci maddəsi hüquq və azadlıqların məhkəmə vasitəsi ilə müdafiəsinə təminat verir. Vətəndaşın öz azadlıq və hüquqlarının dolğun surətdə müdafiə edilməsinə nail olması üçün həmçinin Konstitusiya xüsusi norma nəzərdə tutur. Konstitusiyanın 61-ci maddəsində müəyyən edilir ki, respublikanın hər bir vətəndaşı yüksək keyfiyyətli hüquqi yardım almaq hüququna malikdir. Maddi imkanı yol vermədiyi hallarda hüquqi yardım dövlət vəsaiti hesabına göstərilir. Bu imkan yüksək əhəmiyyətə malikdir. Ona görə ki, vətəndaşların heç də hamısı öz azadlıq və hüquqlarının hansı yollarla müdafiə edilməsini bilmir, bəzi hallarda isə qanunları düzgün dərk etməməsi üzündən onun azadlıq və hüquqlarından çox-çox kənara çıxan tələblər irəli sürürlər. Bu baxımdan hüquqi yardım alma imkanları bir tərəfdən hüquqların və azadlıqların dolğun surətdə qanunla qorunmasını təmin etməklə yanaşı, əsassız və qanunlara əsaslanmayan iddiaların irəli sürülməsinin qarşısını alacaq. Təqsirsizlik anlayışının Konstitusiya səviyyəsində təsbit edilməsi xüsusi əhəmiyyətlidir. Konstitusiya müəyyən edir ki, hər kəsin təqsirsizlik prezumpsiyası hüququ vardır. Yəni təqsiri qanunda nəzərdə tutulduğu qaydada sübut edilmədən şəxs hər hansı cinayətin törədilməsində təqsirli sayıla bilməz. Məhkəmənin hökmü olmasa, kimsə cinayətdə təqsirli sayıla bilməz. İnsan hüquqları özgəninkiləşdirilə bilməz. Yəni heç kim bu hüquqlardan məhrum oluna, yaxud da könüllü olaraq onlardan imtina edilə bilməz. Məqsəd ondan ibarətdir ki, hər bir şəxs insan hüquqlarının həyata keçirilməsində öz məsuliyyətini dərk etsin. Vətəndaşın davranışı qanunun tələblərinə uyğun olmalıdır. Cəmiyyətin mənafeyinin, insan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarının təmin edilməsi daim diqqət mərkəzində olmalıdır. Göründüyü kimi, Konstitusiyamızda hüquqi dövlət quruculuğu ilə bağlı bütün məqamlar öz əksini tapıb.