Qurban Yaquboğlu
Araya heç bir durğu işarəsi qoymadım.
Heç bir qayda-qanunu da pozmadım - nə qrammatik, nə etik. Sözlərdən biri isimdi, xüsusi isim, o biri adi dərəcəli sifət; sərbəst söz birləşməsində biri əsas sözdü, o biri asılı. Biri Əlisəmid Kürdü, o biri... Əlisəmid Kür kür deyildi, vallah! Amma "Kür"ü iki dəfə yazmaq xoşuma gəldi, düzü. Nə zamansa mən bunu yazmalıydım.
Əlisəmid Kürdən yazmalıydım, vaxt çatdı, vədə yetişdi, dostum. Bunları hansısa kürsüdən, hansısa tədbirdə - ki, orda mənim danışmaq haqqım, çıxış eləmək imkanım və vaxtım hamıdan çox olacaqdı - bax orda şifahi demək istəyirdim. Gah da sənin növbəti kitabını gözləyirdim, fürsət bulub yazacaqdım. Di gəl, yazıların öz taleyi olur. Vaxtı-vədəsi də həmçinin.
Məndə dəfələrlə sınanmış bir telepatiya var. Köhnə tanışlardan, dostlardan kim yadıma düşürsə, ondan ya xəbər gəlir, ya zəng; ya da rastlaşırıq onunla.
Əlisəmid Kür bu gün günortadan sonra qəflətən "tıpp" eləyib ürəyimə-beynimə düşdü; dərhal sözə çevrildi, dərhal barmaqlarım sızıldadı. İndi klaviaturanı döyəclədikcə damarlarımdakı sızıltını köçürürəm.
Bir insan haqda yazanda adətən ilk dəfə onu necə görməyindən, onunla necə qarşılaşmağından söz açırlar. Mənsə bu dəqiqə onun peşində deyiləm, həm də ona görə ki, Əlisəmid mənim yadımda Tərcümə Mərkəzində, "Yol" ədəbiyyat qəzetində qalıb - hərçənd aramızda, səhv eləmirəmsə, 14 yaş fərq olmasına baxmayaraq o çağa kimi onu özümə artıq simsar bilirdim, İçərişəhərdə kirədə qaldığı evinə də məni o özü dəvət eləmişdi.
Ancaq mən Əlisəmidi "Yol" qəzetində gördüm. İlk dəfə onu orda və onda bildim. İki insan anlaşılmaz bir mövzunun söhbətini uğurla başa çatdıranda necə deyirlər? "Bildin?" "Hə, bildim!"
Bu, bəlkə kiməsə uydurma və illüziya kimi görünəcək, qoy olsun, bu dəqiqə və bundan belə mənə fərq eləməz... Mən bir-birinin üzünü bir neçə saniyəlik görməkdən tutmuş illərlə sürən dostluqlara qədər insanların bu dünyada təsadüfən qarşılaşmadığına inanıram; inanıram ki, bu rastlaşmağın əvvəli olub və sonrası da olacaq! Həqiqi sözümdü.
Tərcümə Mərkəzinin uzun dəhlizində - ora yəqin elə eləcənə durur, ola bilsin, indi işıqları bir az gur yanır - və o dəhlizin hər iki tərəfinə düzülmüş otaqlarında, əyri pilləkənində, Səmayə xalanın çayxanasında, daha sonra bütün bunların uzantısı və davamı kimi şəhərin neçə-neçə kafe və yeməkxanalarında, rəsmi və qeyri-rəsmi tədbirlərdə, hətta birgə qonaq getdiyimiz evlərdə, rəssam emalatxanalarında Əlisəmid Kürün məndə buraxdığı dərin təəssüratın səbəbi nəydi, "səbəb" cənablarının özü hardan qaynaqlanırdı, görəsən?
Hisslər, duyğular, fikirlər hardan qaynayır, nədən əmələ gəlir, təəssüratlar necə yaranır?
Bilmirəm.
Çox-çox uzaqlardan gəlir - bunu güman eləyirəm; duyğular-təəssüratlar bəlkə də göylərin dərinliklərindən (yox?..) enib nazil olur, qəlblərə-beyinlərə mıxlanır və səni nə zamansa yarımçıq qoyduğun və ya elə indicə yarımçıq qoymaq istədiyin bir işin ardına sövq eləyir, itələyir, həvəsləndirir. "Yaşa, yaşamağa davam elə" deyir.
Əksini dediyi də olur, Allah eləməsin.
lll
Bir qış gününün hekayətini danışacam. 1991-ci ilin son günlərində təzəcə ata olmuş 23 yaşlı ailəli bir gənc üç gün sürən yanvar çovğunundan sonra doğum evinin yaxınında mindiyi marşrut avtobusundan vağzal tərəflərdə düşüb bir qəzet köşkünə yanaşır, cibini eşələyir, tapdığı qəpik-quruşa "Yol" qəzeti alır. Səhifələri açanda adi çap şriftlərini yox, buludların arasından ora süzülən Günəş şüasını, özü də fırtınadan sonra axır ki, mərhəmət kimi özünü çatdırmış işığı və işığın altında yazısını və imzasını görür.
Qarlı gündə qəzet üstünə səpələnən gün işığı və nura bələnmiş imzanın sevinci-bərəkəti hələ azdı, azdı. Üçüncüsü də var, inanın. Onu "Yol" qəzetinə şöbə müdiri götürüblər, "firma"da adı gedir, başı qarışıq olduğundan indi xəbər tutur. Heç özünə də deməyiblər.
Onda Əlisəmid Kür bir-iki ay olardı "Yol" qəzetinə baş redaktor gəlmişdi, mənimsə "Xəzər" jurnalından ixtisara düşmək söhbətim vardı - həmin dövrün gözlənilməz maliyyə krizisləri təşkilatlarda qəddar, rəhmsiz ixtisarlar aparmağı normaya çevirmişdi. "Xəzər"in baş redaktoru Vaqif Bayatlı mənə kəndə qayıtmağı məsləhət görürdü.
1989-cu ilin güllü-çiçəkli mayında evlənib Bakıda ev kirələyəndə nəinki mənim, heç kahinin də ağlına gəlməzdi ki, yarım il sonra bu şəhərdə güllə səsləri eşidiləcək, küçələrində tanklar gəzəcək.
...Və dördüncüsü də vardı, Kür idi, Əlisəmid Kür.
lll
İnsan birdən necə mələyə oxşayır, hay?.. Necə mələyə çevrilir? Həqiqi soruşuram. Bəs sonra nə baş verir? Nə baş verir ki, daha mələk ola bilmir? Yəni bəlkə də istəyir e mələk olsun, di gəl daha ola bilmir.
İllər keçəcək. Özü də çox-çox illər keçəcək, o qədər keçib-gedəcək ki, dünyanın sonu çatacaq, Günəş, Ay, ulduzlar, planetlər boşluğa dığırlanacaq, qiyamət saatı yetişəcək, hamı ölüb diriləndən sonra dərin bir yuxudan ayılmış kimi olub-keçənləri xatırlamağa çalışa-çalışa məhşərə doğru yürüyəcək, Allahın hüzuruna yaxınlaşacaq. Kür, onda hansısa məqamda, bəlkə də məhz səninlə üz-üzə gəlib salamlaşanda, sifətinin cizgilərində artıq qiyamət əlamətlərini yox, qiyamətin özünü görəndə mən həmin uzun dəhlizi xatırlayacam:
- Yadındadı, işə hamıdan birinci mən gəlirdim, sonra sən. Hər ikimiz darıxan adamıq. Bəzən sən lap gecikirdin, qalan üç-dörd işçi səni gözləyirdi, hərdən gözləyənlər arasında qonaq da olurdu. Gəlib çatan kimi qıtlıq saatlarda kişilərçün çörəyi əvəz eləyən siqaret qutusunu ortaya atırdın... Başqaları - bax bunu müqayisə üçün deyirəm - başqaları siqareti gizlin-gizlin çəkəndə, sən onu hamıya paylayırdın, hamı da siqaret gözləyirdi, hamıya da o, lazım idi. Bir gilə siqaret. Ancaq sən bununla bəsinmirdin, sən sonranı da fikirləşirdin. Çörəyi-suyu da fikirləşirdin. Hamısını, hamısını danışacam. Mənim yanan ciyərləriməsə tüstü gərəyidi onda. İndi mən Allah qarşısında səninçün, sənin yaxşılarınçün şahid duracam! Həmd olsun Allaha!
lll
Sən ki kür deyildin, Kür! Bəlkə biləsən, mələyin qanadları nə vaxt sönməyə başladı?
Neçə ki fələk qarğıyıb
Hökm edir zalım olmağa,
Yüz əli qılınclı hazır
Bir bənövşə boynu vurmağa.
Əlisəmidin bu şeirini kağızdan-kitabdan oxumamışam, çoxdan özündən eşitmişəm, yadımda qalıb. Düzü, yazılma vaxtını da dəqiq xatırlamıram. Səhv eləmirəmsə, Kür bu şeiri məclislərdə bizim "Yol" qəzetindən çıxdığımız ərəfələrdə - məsələn, 93-cü ilin payızında - oxuyurdu. Yadınızdadı da o illər? Cəmiyyətin bir hissəsi, bəlkə də cavab atəşi kimi, o biri hissəsini cəzalandırmaq qərarındaydı.
Zövqlər müxtəlifdi, mənsə ürəyimə yatan həmin misraları kiməsə yaxşı şeir adına təqdim eləmək fikrindən uzağam, sadəcə, bayatı qədər saf bildiyim bu bəndin dünyanın sonuna kimi yaşayacağına, heç olmasa mənimlə yaşayacağına əminəm.
Şeirdən vacib sözlər də var. Həmin sözlərin insan taleyini dəyişməyə qabil olduğuna inandığımı desəm şübhə eləməyin.
Amma sözü deyə biləsən.
Əlisəmid Kürlə biz "Yol" qəzetindən çıxandan sonra bir dəfə şəhərdə rastlaşdıq. O, mən, Fəxri Uğurlu. Başqa adamlar da vardı, amma əsas bu üçlük idi. Səhər-səhərdən uzun bir məclis başladı "Sahil" metrosunun yanındakı zirzəmi restoranda. O qədər uzun çəkdi, məclisin əvvəlini hamı unutdu. Kür elə hey "Yol" qəzetindən danışırdı. Ay Allah!.. Nəsə eləmək lazımıdı, yoxsa hər şey çox pis qurtaracaqdı...
Nəhayət, zirzəmidən çıxdıq, söhbətsə bitmirdi. Gözləyirdim Əlisəmid bir balaca fasilə versin, mən də hazırladığım sözləri ona deyim. Sahil parkının qırağıyla Yazıçılar Birliyinin qənşər küçəsinə sarı meyilləndik. Axşamüstüydü. 50-60 merlik yolu nə vaxta getdiyimiz yadımda deyil. Əlisəmidi dayanacaqdan yola salacaqdıq.
Birdən bir dilənçi kişi böyürdən əlini irəli, topalığa uzadıb pul istədi. Əlisəmid bir dilənçiyə baxdı, bir bizə, bir də yaxınlaşan trolleybusa (onda hələ şəhərdən "qoşabuynuz"ları yığışdırmamışdılar), dilənçinin ovcundakı sarı 500 manatlığı (adına "Nizami" dediyimiz denominasiyadan əvvəlki "beşyüzlük" yəqin yadınızdadı, trolleybusda gedişhaqqı onda 250 manatıdı) qapıb dedi:
- Mənim yolpulum yoxdu, sən onsuz da pul tapacaqsan.
Dedi, hərəkətinə haqq qazandıran bir qəhqəhəylə gülüb trolleybusa sarı qaçdı. Qalanımız da bu bitmək istəməyən həngamədən canımızı dartıb çıxarmaq üçün tələsik bir-birimizə əl verib dağılışdıq. Mən Vəcihə Səmədova adına Sərgi Salonunun qarşısına çatanda toran qovuşdu, Əlisəmidə demək istədiyim sözlərin özümə qaldığını, ürəyimə dağıldığını hiss eləyib üşəndim.
lll
Əlisəmid məhbəsdən çıxandan sonra onunla növbəti bir təsadüfi vəziyyətdə qarşılaşdıq, bu qarşılaşmaya ilıq bir gün işığı düşürdü, bir də araya zəif, amma güclənmək üçün fürsət axtaran bir külək qarışırdı. Mən gün işığına yaman diqqətciləm, İstiqlaliyyət küçəsindəki həmin gün işığı elə bil sönürəm-sönürəm deyirdi.
Əlisəmidin məhkəməsinə getməmişdim - nə şahid kimi (o, məni ifadəsində şahid göstərmişdi), nə dost kimi. Məhbəsdə də ondan yalnız hərdənbir yaxın dostlarıyla xəbər tuturdum.
Mən Əlisəmidi itirmişdim. Təkcə Yer üzündə yox, hər yerdə - həm Yerdə, həm Göydə. Bu, kosmik itkiydi, ağrıydı, təəssüfüydü. Əlisəmidə olan ümidimin, məhəbbətimin, Allahın yanında və elə bu dünyada ona hazırladığım məqamın qeyb olması, həm də sanki ironik bir motivlə qeyb olması sarsıtmışdı məni.
...Həmin gün İstiqlaliyyət küçəsində mağazaların birinin qarşısında onda hələ təzə-təzə öyrənməyə başladığım ərəb əlifbasıyla yazılmış "Allah" sözünə tamaşa eləyirdim. O, məni burda haxladı. "Allah" kəlməsinin qarşısında. Heç birimiz heç hara qaça bilmədik.
İllərin, ayların, hadisələrin ayrılığından sonra görüşdük, asta-asta Nizaminin heykəlinə sarı sallandıq, söhbətləşə-söhbətləşə ordan İçərişəhər tərəfə boylandıq, adamlardan, dostlardan, baş vermiş və bitmiş hadisədən, aradabir Allahdan, məsciddən danışdıq.
Sonra söz qurtardı. Sağollaşdıq.
Söhbət yarım saat çəkərdi.
lll
Di dostum, bu da bu qədər. Yazı bitdi. Vidalaşmaq vaxtıdı, Kür, Kür. Vergülü yerindədi, hətta nöqtəsi də var.
çap et