filologiya elmləri doktoru
Azərbaycan xalqının görkəmli şəxsiyyətlərindən biri, böyük mütəfəkkir, alim, şair Abbasqulu ağa Bakıxanov özündən sonrakı ədəbiyyat, fikir tariximizə əhəmiyyətli təsir göstərmiş, akademik Feyzulla Qasımzadənin sözləri ilə desək, “müasir mədəniyyətimizin banilərindən biri” olmuşdur. O, bir sıra elm sahələrinə – tarix, fəlsəfə, astronomiya, coğrafiya, qrammatika, etika, ilahiyyata dair qiymətli əsərlər, Azərbaycan və fars dillərində şeirlər yazmış, maarifçiliyin inkişaf etdirilməsi, Azərbaycanda Şərq və Avropa mədəniyyətlərinin birləşməsi, keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə qədəm qoyulması sahəsində Mirzə Fətəli Axundzadənin sələfi olmuşdur. Abbasqulu ağanın zəngin yaradıcılığını tədqiq edərkən, təbii ki, ilkin mənbə kimi onun əsərlərinin əlyazmalarına müraciət edirik. Bu gün ədibin əsərlərinin bizə məlum əlyazmalarının əsas hissəsi AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanmaqdadır. Ədibin həyat və fəaliyyətinə dair bir sıra sənədlər Sankt-Peterburq, Tiflis və Kazan arxivlərindədir. Yazıçının əlyazma irsi barədə qeydlərimiz onun əsərlərinin əlyazmaları, şəxsi kolleksiyasına daxil olan əlyazma kitabları və şəxsi arxivi haqqında məlumatdan ibarətdir.
A.Bakıxanovun bizə məlum olan ilk iri həcmli bədii əsəri 1820-ci ildə, 26 yaşında Qubada yaşayarkən Azərbaycan dilində yazdığı “Riyazül-qüds”dür. Bədii sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə seçilən, əsasən nəsrlə, eyni zamanda nəzmlə, məqtəl janrında yazılmış bu əsər Kərbəla vaqiəsindən bəhs edir. Əsərin əsas qaynağı XVII-XVIII əsrlərdə yaşamış din xadimi Məhəmməd Bağır Məclisinin “Cəlaül-üyun”u olsa da, burada Məhəmməd Füzulinin “Hədiqətüs-süəda”sının da təsirini görmək mümkündür. “Riyazül-qüds”ün elm aləminə məlum olan yeganə əlyazması M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda D-140 şifri altında saxlanır, h.1258-ci (m.1842) ildə, əsər yazılandan 22 il sonra ədibin sağlığında köçürülmüşdür. Əsərin katibi Haqverdi bin Məşhədi Ocaqverdi Qarabağidir. Avropa istehsalı olan kağıza köçürülmüş, 91 vərəq həcmində olan mətn gözəl nəstəliq xətti ilə yazılmışdır.
Klassik ədəbiyyatı mükəmməl bilən Abbasqulu ağa ilk gənclik illərindən ömrü boyü Azərbaycan və fars dillərində şeirlər yazmışdır. Bir müddət onun şeirlər külliyyatının əlyazması itmiş sayılırdı. Belə hesab edilirdi ki, əsərin yeganə əlyazma nüsxəsini F.Bodenştedt özü ilə Almaniyaya aparmışdır. Akademik F.Qasımzadə yazırdı: “F.Bodenştedt 1844-cü ildə Tiflisdən Almaniyaya qayıdarkən Mirzə Şəfinin və A.Bakıxanovun şeirlərini özü ilə aparır, orada bunları alman dilinə çevirərək, nümunə üçün bir neçəsini “Şərqdə min bir gün” əsərində nəşr etdirir”. Görkəmli ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərlinin özünün “Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində adını çəkdiyi Bakıxanovun farsca “Miratül-cəmal” adlı şeirlər toplusu barədə bir müddət əldə məlumat olmamışdır. Şairin şeirlər külliyyatını AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda aşkar edən, sonra da buradakı farsdilli şeirləri dilimizə çevirən görkəmli əlyazmaşünas alim Məmmədağa Sultanova görə, tapılan şeirlər toplusu elə “Miratül-camal”dır. O, yazır: “Əsərin adından da məlum olur ki, bu şeirlər məhz “Surətin güzgüsü” olmalıdır. Bakıxanovun əlyazma külliyyatında isə bir-birinin ardınca yazılmış belə avtobioqrafik surətlər vardır. Buna görə də biz həmin əsərləri birlikdə “Miratül-cəmal” adlandırır, şairin öz surətinin güzgüsü hesab edirik”. A.Bakıxanovun Əlyazmalar İnstitutunda tapılmış şeirlər külliyatına fars dilində yazılmış əsərlər: “Mişkatül-ənvar” adlı didaktik məsnəvisi, “Miratül-cəmal” adı altında birləşmiş müxtəlif mənzumələr və şeirlər daxildir. Əgər “Mişkatül-ənvar” (“Nurlar mənbəyi”) Nizami Gəncəvinin “Məxzənül-əsrar” (“Sirlər xəzinəsi”) məsnəvisinə yazılmış nəzirədirsə, “Miratül-cəmal”a “Ərzi-əhval”, “Xəyalın uçuşu”, “Firəng məclisi” kimi kiçik poemalar, mənzum hekayələr, müxtəlif janrlarda yazılmış lirik şeirlər daxil edilmişdir. “Mişkatül-ənvar” məsnəvisinin 1829-cu ildə yazılması barədə məlumatımız vardır. Qüdsinin demək olar ki, bütün farsdilli poetik əsərlərinin toplandığı bu avtoqraf külliyyat Əlyazmalar İnstitutunda M-120 şifri altında qorunur. Nəstəliq xətti ilə köçürülmüş, 91 vərəqdən ibarət əlyazmanın sərlövhələri qırmızı, əsas mətni isə qara mürəkkəblə yazılmışdır. Hər səhifə iki sütun və 16 beytdən ibarətdir. Kitabın üzərindəki qeydlərdən görünür ki, o əldən-ələ keçmişdir. Əlyazmanın son ağ vərəğində hicri 1262-ci (m.1845) il tarixi göstərilmişdir. Kitabı Quba şəhərindən əldə edərək Əlyazmalar İnstitutuna təqdim etmiş Əşrəf Qarabaği 1948-1950-ci illərdə Azərbaycanın müxtəlif yerlərindən əlyazmaların toplanması ilə məşğul olmuşdur.
A.Bakıxanovun poetik irsindən danışarkən onun ana dilində yazdığı müxtəlif mənbələrdən götürülmüş “Göstərir”, “Gəlsin, gəlmədi”, “Olur”, “Əbəs”, “Olubdur” rədifli, “Gün üzdə ay tüluimi, ya gün kəmanıdır” misrası ilə başlanan qəzəllərini, “Arasında” rədifli mənzum məktubunu, “Bismillah”, “Özgələr”, “Dönübdür” rədifli müxəmməslərini, “Təbriz əhlinə xitab” şeirini, İ.Krılovdan etdiyi “Eşşək və bülbül” təmsilinin tərcüməsini xüsusilə qeyd etmək istərdik. Şairin müasirlərinin, ondan sonra gələn sənətkarların yaradıcılığına müəyyən təsir etmiş bu əsərlər vaxtı ilə bəzi təldiqatçılar tərəfindən toplanaraq mətbu orqanlarda çap edilmişdi. F.Köçərli “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabına onun “Bismillah”, “Gəlsin, gəlmədi”, “Olur”, “Arasında” rədifli şeirlərini, “Təbriz əhlinə xitab”ını, İ.Krılovun “Eşşək və bülbül” təmsilinin tərcüməsini salmışdır. Şairin azərbaycanca şeirlərindən biri “Zakavkazski vestnik” qəzetinin 1847-ci il 3-cü nömrəsində “Tatarskaya pesnya” adı ilə çap edilib. Əsəri polyak şairi Lada Zablotski polyak dilinə, Y.P.Polonski isə polyak dilindən ruscaya çevirmişdir. Ədibin “Bismillah” rədifli müxəmməsi 1861-ci ildə Mirzə Əbülhəsən Vəzirov Zuinin dərsliyində, ikinci dəfə isə “Füyuzat” məcmuəsində çap edilmişdir.
Abbasqulu ağa yaradıcılığının erkən dövrünün məhsulu – iki gəncin məhəbbətindən bəhs edən “Kitabi-Əsgəriyyə” adlı Azərbaycan dilində yazılmış nəsr əsəri 1861-ci ildə Mirzə Əbülhəsən Vəzirov tərəfindən Peterburqda nəşr edilib. Əsərin əlyazması Rusiya Elmlər Akademiyası Sankt-Peterburq filialı kitabxanasında saxlanılır. Mikrofilmi AMEA Əlyazmalar İnstitutunda vardır.
XIX əsrin 20-ci illərinin sonlarından Abbasqulu ağa filoloji, elmi fəaliyyətlə də məşğul olmuşdur. O, Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı 1829-cu ildə rus əsgərlərinin Axalsix, Ərzurum və Bəyaziddə müsadirə etdiyi əlyazmaların siyahısını tərtib edir (əsli M.E.Saltıkov-Şedrin adına kitabxanadadır). “Dərbəndnamə” əlyazmasını türk və fars dillərindən rus dilinə tərcümə edir. 1838-ci ildə Tiflis müctəhidinin xahişi ilə abunəçisi olduğu “Ensiklopediçeskiy leksikon” məcmuəsində çıxmış vəhhabilərə dair məqaləni fars dilinə çevirir. Həmin tərcümə B-2482 şifri altında Əlyazmalar İnstitutunda saxlanmaqdadır.
Məlumdur ki, Abbasqulu ağanın 1829-cu ildə yazdığı və Rusiyada ilk fars dili qrammatikası olan “Qanuni-Qüdsi” hökumət mükafatına layiq görülmüşdür. Əsərin fars dilində orijinalı “Qanuni-Qüdsi” 1831-ci ildə, “Kratkaya qrammatika persidskoqo yazıka” adlı rus dilinə tərcüməsi isə 1841-ci ildə dərc edilib. “Qanuni-Qüdsi”nin nüsxələri – M-47, B-562 şifrli əlyazmalar, IX-427 nömrəli çap kitabı Əlyazmlar İnstitutundadır. B-562 şifrli əlyazma 90 səhifədən ibarətdir, h.1257-ci (m.1841) ildə köçürülüb. M-47 şifrli nəfis nüsxə Məhəmməd Qarabaği adlı katib tərəfindən h.1243-ci (1828) ildə Ərzurumda orijinaldan köçürülüb. IX-427-ci nömrə altında saxlanan çap kitabı isə h.1257-ci (m.1841) ildə Tiflisdə nəşr edilib.
Görkəmli ədibin 1830-cu ildə fars dilində yazdığı 2 fəsildən ibarət “Kəşfül-qəraib” əsəri Amerikanın Xristofor Kolumb (1446-1506) tərəfindən kəşf olunmasından və Yer kürəsinin qərb hissəsini təşkil edən bu qitənin təsvirindən bəhs edir. Əlyazması Rusiya Elmlər Akademiyasının Sankt-Peterburq filialı kitabxanasında V-8031 (609d) şifri altında saxlanır.
Ədibin 1832-ci ildə fars dilində yazdığı “Təhzibül-əxlaq” (“Əxlaqın düzəldilməsi”) əsəri uşaqların və gənclərin tərbiyəsinə həsr edilmişdir, pedaqogika və psixologiyaya aid elmi və nəzəri məsələləri əhatə edir. Əsərin iki əlyazma nüsxəsi A-153 (v.56b-97b) və S-195-ci şifrlər altında Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Onun pedaqogikaya həsr etdiyi ikinci əsəri “Kitabi-nəsihət” və ya “Nəsihətnamə” kiçik müqəddimə və 103 ibrətamiz nəsihətdən ibarətdir. Əsərin əlyazma nüsxələri M-124, A-777, A-58, D-395, B-2462, D-367, M-129, S-283 şifrləri altında Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır. Bu nüsxələrdən M-124 şifrli ən nəfisini h.1325-ci (m.1907) ildə Seyid Rza ibn Mir Hüseyn Qubalı adlı katib əsas nüsxədən köçürüb. A-777 şifrli əlyazmada eyni zamanda müəllifin rübailəri köçürülmüşdür.
1835-ci ildə Abbasqulu ağa formal məntiqə həsr etdiyi “Eynəl-mizan” (“Tərəzinin gözü”) əsərini ərəb dilində yazmış, onun əsas nüsxəsi 1840-cı ildə Kazan Universitetinə, A.K.Mirzə Kazım bəyə bağışlamışdır. 1971-ci ildə Ə.Əhmədov və Z.Məmmədov həmin nüsxəni aşkar edərək Azərbaycan dilinə çevirmişlər.
A.Bakıxanov XIX əsrin 30-cu illərinin sonlarında, böyük polyak astronomu N.Kopernikin ölümünün 300 illiyinə hazırlıq gedən bir vaxtda kosmoqrafiya məsələləri ilə məşğul olmağa başlamışdı. 1839-cu ildə o, fars dilində astronomiyaya dair “Əsrarül-mələkut” (“Kainatın sirləri”) risaləsini yazmış, sonra əsərini ərəb dilinə tərcümə etmişdir. Müəllifin qeydinə görə bu, natamam qalmış “Ümumi coğrafiya” əsərinin “riyazi hissə”si kimi nəzərdə tutulmuşdu. “Əsrarül-mələkut”un B-3860 (v.57a-65b) və B-4498 (v.43b-48a) şifrli iki əlyazma nüsxəsi Əlyazmalar İnstitutunda saxlanır. Ədib Türkiyə yolu ilə Həcc səfərinə gedərkən 1846-cı ildə İstanbulda “Əsrarül-mələkut”un bir nüsxəsini Osmanlı imperatoru Sultan Əbdülməcidə təqdim etmişdir. Əsər sultanın tapşırığı ilə türk alimi Həyatizadə Seyid Şərif tərəfindən türk dilinə tərcümə və şərh edilərək “Əfkarül-cəbərut fi əsrarül-mələkut” adı ilə 1848-ci ildə İstanbulda nəşr edilib. Bakıxanov Həcc səfəri zamanı vəfat etdiyinə görə, kitabı görməmişdir. Həmin kitabın bir nüsxəsi XII-19-cu nömrə altında Əlyazmalar İnstitutunda saxlanır.
Abbasqulu ağa Bakıxanov əsli Tiflis, Sankt-Peterburq arxivlərində, kitabxanalarında saxlanan Qafqazın siyasi və iqtisadi tarixinə dair araşdırmaların, qeydlərin müəllifidir. Onun 1843-cü ildə fars dilində yazdığı Azərbaycanın və Dağıstanın tarixinə dair “Gülüstani-İrəm” əsəri çoxillik tədqiqatların nəticəsidir. Akademik Ziya Bünyadovun “Azərbaycan tarixşünaslığında orta əsrlərin son xronisti və yeni dövrün ilk tarixşünası, tarixçisi” adlandırdığı Abbasqulu ağa bu kitabında Şərq tarixşünaslığı ənənələri ilə Avropa elminin nailiyyətlərini birləşdirmişdir. A.Bakıxanov faktiki olaraq xalqımıza Vətən tarixini bəxş edən ilk alim olmuşdur.
Əlyazmalar İnstitutunda əsərin 8 əlyazma, bir neçə çap nüsxəsi vardır. “Gülüstani-İrəm” əsəri 1902-ci ildə Seyid Əzim Şirvaninin oğlu Mir Cəfər tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək çapa hazırlanmışdır. 138 vərəqdən ibarət əlyazması Əlyazmalar İnstitutunda M-193-cü şifr altında saxlanır. Sonda mündəricat vardır. Əlyazma Bəkir Çobanzadənin kitabxanasında olmuşdur.
Yüksək elmi dəyəri nəzərə alınaraq “Gülüstani-İrəm”in elmi-tənqidi mətni tərtib edilərək 1970-ci ildə “Elm” nəşriyyatında nəşr edilmişdir. Akademik Ə.Ə.Əlizadə, F.Babayev, Ə.Ələsgərzadə, M.Sultanov və M.Azərli bu mətni AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan 5 əlyazma əsasında tərtib etmişlər.
A.Bakıxanovun epistolyar irsindən ibarət M-308 şifri altında Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə edilən “İnşa” adlı avtoqraf əlyazma böyük maraq doğurur. Bunlar əsasən onun həyat yoldaşı Səkinə xanıma və müxtəlif şəxslərə yazdığı məktublardır. Bu məktubların çoxu “cani-şirinü əzizi-mehriban” sözləri ilə başlanır. Əlyazmada bəzi ərizə, şeir, rübai və fərdlər də vardır. Məktublar “Abbasqulu”, “Qəribi-məhcur Abbasqulu”, “Abbasqulu Bakıxanov” kimi imzalanıb. Üzərindəki qeydlərdən görünür ki, əlyazma bir neçə şəxsin ixtiyarında olmuşdur.
A.Bakıxanovun Əlyazmalar İnstitutunda saxlanan əlyazma kitabları kolleksiyası, şəxsi arxivi də böyük maraq doğurur. Bütün bunlar ən müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqatlar üçün geniş material verir.
Redaksiyadan: Bu günlərdə filologiya elmləri doktoru Paşa Əlioğlunun 55 yaşı tamam olur. Yubiley münasibəti ilə Paşa müəllimi təbrik edir, sağlam ömür, bol-bol yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.
çap et