Vüqar Tofiqli
"Bələdiyyələrin fəaliyyətinin təbliği"
İctimai Birliyinin sədri
Azərbaycan bələdiyyə sistemi dördüncü dəfədirki seçkilərə hazırlaşır. "Bələdiyyələrin fəaliyyətinin təbliği" İctimai Birliyinin bu istiqamətdə apardığı üzünmüddətli araşdırma və təhlillərdən belə qənaətə gələ bilərik ki, ötən dövr ərzində bir sıra uğurlar olsa da, ümumilikdə sistemin fəaliyyəti arzuolunan, gözlənilən səviyyəyə çatmamışdır.
1995-ci ilin noyabrında Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyasının qəbulundan sonrakı beş il ərzində sistemin fəaliyyəti üçün vacib sayıla biləcək iyirmiyə yaxın qanun, iki yüzə yaxın normativ-hüquqi sənəd qəbul edilmiş, Ədliyyə Nazirliyinin Bələdiyyələrlə iş Mərkəzinin əməkdaşları tərəfindən yerli orqanların fəaliyyətinə kömək məqsədilə 50-dən artıq metodik tövsiyə hazırlanmışdır.
Araşdırmalar göstərir ki, yuxarıda qəbul edilən sənədlər ümumi fəaliyyət üçün yetərli olmamışdır. İlbəil bələdiyyələrə verilmiş səlahiyyətlərin bu və ya digər şəkildə Milli Məclis və ya yerli icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən geri alınması, qanunların icrası ilə bağlı prezident sərəncamlarının icrasında müvafiq mərkəzi strukturlar tərəfindən ləng addımların atılması, yerli icra strukturlarının bələdiyyələrin fəaliyyətinə birbaşa müdaxiləsi sistemin bu günkü durumunu kritik həddə çatdırmışdır. Bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, 2007-ci ildə bələdiyyələrin ümumi büdcə gəlirləri 50 milyon manat oldugu halda, 2012-ci ildə bu rəqəm 36 milyon manata düşmüşdür.
Daha bir fakt hərrac prosesi ilə bağlıdır. Belə ki, 2008-ci il noyabrın 23-də prezident tərəfindən imzalanmış sərəncamla torpaqların müsabiqə və hərrac yolu satılması ilə bağlı prosedur sənədlərinin hazırlanması üç ay ərzində başa çatmalı olduğu halda doqquz ayadək davam etməsi nəticəsində bələdiyyə büdcəsi ciddi böhranla üz-üzə qalmalı oldu. Bir tərəfdən kadr axını, ikinci tərəfdən əhalinin problemlərinin həll edilməməsi bələdiyyələri seçiciləri ilə üz-üzə qoydu.
Bundan bir qədər əvvəl avtomobillər üzrə əmlak vergisinin dövlət büdcəsinə yönəldilməsi, reklamla bağlı gəlirlərin şəhər büdcəsinə, avtodayanacaqlarla bağlı gəlirin Nəqliyyat Nazirliyinə bir növ "perevod" edilməsi onsuz da gərgin olan yerli büdcəni daha da çıxılmaz vəziyyətə saldı.
Bu günədək əmlak vergisindəki məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmaması da ciddi narahatlıq doğurur. Aşağıdakı cədvələ diqqət yetirsək görərik ki, əsas maliyyə istiqamətindən 2012-ci ildə hər bələddiyyəyə düşən payın həcmi cəmi 178 manata bərabər olmuşdur.
Ölkə bələdiyyələrinin illik büdcə gəlirlərinə diqqət yetirək:
İllik büdcə gəlirləri əmlak vergisinin həcmi Ümumi büdcə gəlirlərində tutduğu faiz ay ərzində bir bələdiyyəyə düşən əmlak vergisinin həcmi
2002 12.828.400 840.000 6,6% 26
2003 11.148.400 947.200 8,5% 29
2004 17.547.140 1.118.600 6,4% 34
2005 24.330.000 566.000 2,3% 18
2006 33.137.000 685.000 2,1% 21
2007 50.000.000 967.000 1,9% 30
2008 43.077.000 2.778.000 6,4% 85
2009 26.700.000 1.700.000 6,2% 52
2010 28.873.000 2.680.000 9,3% 130
2011 34.110.000 4.339.200 12,7% 211
2012 35.860.000 3.670.300 10,0% 178
Beləliklə, qısa şəkildə olsa da ötən dövr ərzində bələdiyyələrin hansı durumla üzləşdiklərini gördük.
Misal olaraq Quba və Qusar rayonlarında formalaşdırılmış bələdiyyələrin fəaliyyətinə bir qədər geniş şəkildə diqqət yetirsək regionlarda olan bütün bələdiyyələrin fəaliyyəti haqqında ümumi bir mənzərə yarada bilərik.
Quba bələdiyyələrinin illik büdcə gəliri 2011-ci illə müqayisədə 19,0 %, 2002-ci illə müqayisədə isə 8,3 dəfə artaraq 2012-ci ildə 1.294.100 manata çatmışdır. Ortalama rəqəmlə hər bələdiyyənin aylıq büdcə gəliri ötən il 2838 manat olmuşdur. Bu rəqəm son on il ərzində Quba bələdiyyələrinin qazandığı ən yüksək rəqəmdir.
Qeyd edək ki, ötən il əsas vergilər üzrə gəlirlər 502.400 manat olmuşdur ki, bu da ümumi gəlirin 38,8%-i deməkdir. Bələdiyyə əmlakının özəlləşdirilməsi və icarəsindən isə daxil olan vəsaitlərin həcmi 622.400 manata bərabərdir. Bu isə büdcə gəlirinin 48,1% deməkdir. Əmlak vergisi 77.100 manat, turizm, sanatoriya kurort xidmətlərindən daxil olan ödənişlərin həcmi isə 2100 manata bərabər olmuşdur. Turizm xidmətləri ilə bağlı gəlirlərin səviyyəsi isə aşağı həddədir. Belə ki, 38 bələdiyyənin aylıq turizm xidmətləri ilə bağlı gəliri 5 manata çatmamışdır. İlkin arardırmalar göstərir ki, rayon ərazisində olan sənədsiz mənzillərə hüquqi status verilməsi yerli gəlirlərin həcminin 2-3 dəfə artmasına səbəb ola bilər.
Qusar bələdiyyələrinin illik büdcə gəliri isə 2011-ci illə müqayisədə 62,2% azalsada, 2002-ci illə müqayisədə 5 dəfə artaraq, 2012-ci ildə, 581.200 manata olmuşdur. Ortalama rəqəmlə hər bələdiyyənin aylıq büdcə gəliri ötən il 1670 manat, ən yüksək rəqəm isə 2011-ci ildə 2687 manata çatmışdır.
Qeyd edək ki, ötən il əsas vergilər üzrə gəlirlər 174.100 manat olmuşdur ki, bu da ümumi gəlirin 30,0%-i deməkdir. Bələdiyyə əmlakının özəlləşdirilməsi və icarəsindən isə daxil olan vəsaitlərin həcmi 402.800 manat, yəni büdcə gəlirinin 69,3 % deməkdir. Qusar bələdiyyələrinin əsas büdcə gəliri digər bələdiyyələrdə olduğu kimi əmlakın özəlləşdirilməsindən, icarəsindən və əsas vergi növü olan torpaq vergisindən daxil olmuşdur. Təhlillər göstərir ki, 8.700 manat əmlak vergisi yığıldığı halda, turizm, sanatoriya kurort xidmətlərindən on il əzində heç bir ödəniş olmamışdır. Qusarın 29 bələdiyyəsinin aylıq əmlak vergisinin həcmi isə orta hesabla 25 manat olmuşdur...
Sonuncu bələdiyyə seçkilərindən sonra çıxış yolu kimi birləşdirmə prosesi həyata keçirilərək bələdiyyələrin sayı 2736-dan 1718 endirildi.
Misallardan da belə qənaətə gələ bilərik ki, atılan addımlar bələdiyyə sisteminin inkişafına ciddi şəkildə təsir etməmiş, sadəcə simvolik xarakter daşımışdır.
Əgər 2008-ci ildə 2736 bələdiyyə ay ərzində 1522 manat qazana bilirdisə, birləşdirmədən sonra bu rəqəm 1739 çatıb. Söz yox ki, buna irəliləyiş demək olmaz. Göründüyü kimi, bu addım bələdiyyə sisteminin fəaliyyətinə elədə müsbət təsir etmədi.
Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən irəli gələrək "Bələdiyyələrin fəaliyyətinin təbliği" İctimai Birliyinin bələdiyyə sistemin fəaliyyətinin canlandırılması və onların cəmiyyət üçün lazımlı bir orqana çevrilməsi üçün aşağıdakı təklifləri irəli sürür:
1. Bələdiyyələrin fəaliyyətini təkmilləşdirmək, idarəçilikdə mövcud paralelliyi aradan qaldırmaq və bu istiqamətdə dövlət siyasətinin vahid mərkəzdən idarə olunması üçün müvafiq mərkəzi dövlət orqanının yaradılması məqsədəuyğun hesab edilir. Yaradılacaq qurumun nazirlik, komitə və ya dövlət agentliyi qismində Ədliyyə Nazirliyinin Bələdiyyələrə iş Mərkəzinin bazasında olması daha böyük səmərə verə bilər. Böyük təcrübəyə malik olduğundan bu orqan həm yerli özünüidarəetmə sahəsində dövlət siyasətinin icrasına nəzarət edər, yerli özünüidarəetmə orqanları ilə digər dövlət orqanları arasında əlaqələndirmə funksiyasını həyata keçirər, həm də dövlətin ayırdığı dotasiyanın daha səmərəli icrası üçün layihələrin həyata keçirilməsinə, həmçinin bələdiyyələrin fəaliyyətinə müdaxilələrin aradan qaldırılmasına yardımçı olar.
2. Yaradılacaq qurum vasitəsilə qanunverici orqan qarşısında daha təkmil qanun layihələrin təqdim edilməsinə, ilk növbədə icra hakimiyyətləri və bələdiyyələrin səlahiyyət bölgüsünü özündə əxz edən qanun layihəsinin hazırlanmasını həyata keçirə bilər.
3. Bu qurum yanında QHT təmsilçilərinin iştirakı ilə yaradılan ictimai şura mütəmadi olaraq təkliflər verməklə mövcud problemlərin daha sürətli aradan qaldırılmasına kömək etmiş olacaq.
4. Məhz bu orqanın təklifi ilə yaradılacaq xüsusi ekspert qrupu qanunların ekspertizasını həyata keçirməklə və mövcud boşluqların aradan qaldırılması üçün addımlar atar.
5. Habelə qarşıdan gələn seçkilərdə yenidən bələdiyyələrin sayının azaldılması məsələsinin gündəmə gətirilməsi də ümumi sistemin xeyrinə atılan addım kimi sayıla bilər.
6. Bundan əlavə sənədsiz mənzillərin rəsmiləşdirilməsinin həyata keçirilməsi və bu işdə yerli orqanların üzərinə məsuliyyət yükünün qoyulması sistemin maliyyə durumuna təsir edə bilər.