Martın 28-də "Exo" qəzetində jurnalist Nuraninin tarixçi-alim Zaur Həsənovla müsahibəsi dərc olunub. Maraqlı olacağını nəzərə alaraq həmin müsahibəni tərcümə edib "525.az"-ın oxucularına təqdim edirik.
"Çarlar vadisi" ifadəsi çoxlarının təsəvvüründə Qədim Misiri, Luksor məbədlərini, Krımın şərq sahillərindəki sərdabələri canlandırır. Az adam bilir ki, hökmdarlar vadisi Avrasiyanın düz ürəyində-İssık-Kul gölündən Yeniseyin mənbəyinəcən olan ərazidə yerləşir. "Xalqın qan yaddaşı" əsrlərin dərinliklərindən gələn belə bir əfsanəni yaşadır: qədim dövrlərdə təpəliklərin ətrafında yalnız mötəbər insanlar torpağa tapşırılarmış. Müasir arxeologiya bu əfsanəni büsbütün təsdiqləyib. Çarlar vadisində həqiqətən də mötəbər insanların dəfn olunduğu qədim kurqanlar aşkar edilib. Amma bununla belə arxeologiya əlahiddə elmdi. Və burada hər tapıntı özündə xeyli sayda yeni sirlər gizləyir. Və onlardan biri də uzun illər dəqiq şifrələnməsi mümkün olmayan məşhur "İssık-kurqan yazısı" idi.
Amma artıq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının əməkdaşı, tarixçisi alim Zaur Həsənov minilliklərin dərinliklərindən bizə gəlib çatan bu sirli-sehrli yazını açmağa müvəffəq ola bilib.
"İssık yazısı"ndakı hansı sirləri açmaq mümkün olub? Belə yazıların şifrələrinin açılması prosesi özündə nələri ehtiva edir? Zaur Həsən oğlu Həsənovla söhbətimiz bu və digər məsələlər ətrafında oldu.
- "İssık yazısı"nın əhəmiyyətini, onun şifrələrinin açılmasına nədən belə önəm verilməsini tarixçi alimlər təbii ki, yaxşı bilirlər. Amma bunu geniş auditoriya haqqında söyləmək düzgün olmazdı. Odur ki, gəlin, oxucuları işin məğziylə tanış edək. Ümumiyyətlə, söhbət nədən gedir?
- Mənim şifrələrini aça bildiyim həmin sözügedən yazının bir çox ölkələrin mütəxəssislərinin onilliklər boyu hörmətlə yanaşdıqları arxeoloji tapıntılarla birbaşa əlaqəsi var. Xatırladım ki, 1969-cu ildə Qazaxıstan arxeoloqları Almatının yaxınlığında skif şahzadəsinin qəbri olan kurqanı aşkar etmişdilər. Təəssüf ki, skif kurqanlarının əksəriyyəti hələ qədim dövrlərdə qarət olunub. Amma bu dəfə arxeoloqların bəxti gətirmişdi: şahzadənin qəbri qarətə məruz qalmamış, olduğu kimi saxlanılmışdı. Mütəxəssislərin faydalanması üçün kifayət qədər sənəd var idi. Şahzadə parçanın üzərinə tikilmiş qızıl nişanlarla zəngin geyimdə dəfn olunmuşdu. Başında hakimiyyət rəmzi olan dörd ox və büsbütün qızıl fiqurlarla bəzədilmiş baş geyimi var idi. Kurqanda ümumilikdə təxminən dörd min qızıl işləmə aşkar olunmuşdu. Bundan əlavə burada dəmir qılınc, qızılla işlənmiş xəncər, bürünc güzgü, gümüş qaşıq, üzərində yazısı olan gümüş cam və sair əşyalar tapılmışdı. Bu gün mütəxəssislərin "qızıl insan", yaxud da "qızıl döyüşçü" adlandırdıqları həmin bu insan skif, ya da sak şahzadəsidi. Əgər elmdə inqilab dediyimiz arxeoloji tapıntı anlayışı varsa, heç şübhəsiz, onlardan biri də budu.
- Siz “İssık yazısı” barədə konkret nə deyə bilərsiz?
- Həmin kurqanda digər əşyalarla yanaşı, uzun illər şifrəsini açmaq mümkün olmayan üzərində runa yazısı olan gümüş cam da aşkar olunmuşdu. Artıq onu oxumaq mümkündü. İssık yazısında olan bu runa yazısının oxunuşu göstərir ki, onun əsasında qədim Yaxın Şərq işarələrinin, orxan-yenisey fonetikasının olması, yazının türk mənşəliliyinə dəlalət edir. Orijinalda yazı bu şəkildədi: "Dort bul kuz S?ngl?y??r. Us yuz y?ğ anta?c?r. Tərcümədə belədi: "Dünyanın dörd (küncü) tərəfindəki tayfalar Sınqla nəğmələr qoşur. Üç yüz ağlar gözlü and içir". Yeri gəlmişkən bu yazının məhz belə oxunuşunun həqiqiliyinin təsdiqi üçün Herodota, Çinin "Xan sülaləsinin tarixi"nə, həmçinin ədəbi örnəklərə istinad etməklə bir sıra qrammatik, tarixi faktları üzə çıxarmağa müvəffəq olduq.
- Bunun həqiqiliyini məhz hansı tarixi mənbələr təsdiqləyir?
- Şifrələri açılmış mətndə ən azı dörd belə mənbə var. Bu mənbələrə bunları aid etmək olar: qızıl döyüşçünün adının verilməsi qılıncının rəmzidi. Mətndə "and içmək" ifadəsinin olması. Həmçinin burada xatırlanan 4 və 3 rəqəmlərinin simvolikası. İstərdim, bu barədə sizə daha geniş məlumat verim. Mən müəyyənləşdirdim ki, dəfn olunmuş şahzadənin adı Sınqlıdı. Bu hətta addan da çox, İssıkın qızıl döyüşçüsünün rütbəsidi. Belə ki, "Sınqlı" sözü bütün hunların imperatoruna məxsus ilahi "Çinqlu"nun eyni adıdı. Xan sülaləsi hakimiyyəti dövrünə aid Çin mənbələrində bu barədə yazılıb.
Yeri gəlmişkən, hunlar doqquz göyə sitayiş etsələr də, yalnız "Çinqlu"nun, yaxud "Sınqlı"nın şərəfinə məbədlər ucaldırdılar. Hunların qılınca və qızıl döyüşçüyə sitayiş etmələri barədə Xan sülaləsi dövrünə aid tarixi mənbələrdə məlumatlar verilir. Bu məlumatlara Herodotda da rast gəlmək olar. Onun sözlərinə görə, skiflər Aresə (müharibə tanrısı) məbədi təpənin üstündə düzəldilən dördkünc meydanda dəmir qılınc formasında ucaltmışdılar. İssık yazısında hökmdarın əhatəsi 4 rəqəmiylə göstərilir ("dörd künclü qəbilələr"). Skif hökmdarları barədə "Tarqıtayın mənşəyi haqqında" əsatirdə skiflərin əcdadlarının 4 qəbiləyə bölündüyü bildirilir. Yazıda Sınqlı məmləkəti dördkünclü formada nümayiş olunur. Öz yazılarında Herodot da Skifiyanı dördkünclü formada təsvir edir. Skif hökmdarının dəfn olunduğu dəlik də dördkünc formadadı. Qızıl döyüşçünün başında dörd ox var. Yazıda qəbilə şurası "üç yüzlüyə" bölünür. Herodotun yazdığına görə, "Tarqitayın mənşəyi haqqında" və "Herakl haqqında" olan skif əsatirlərində skiflərin əcdadları üç qardaşla təmsil olunur. Yazıda Sınqlıya üç yüz nəfərin ağladığı göstərilsə də, Herodotda skif hökmdarına Skifiyanın bütün qəbilələrinin elliklə ağladıqları prosesi detallarla təsvir olunur. Nəhayət, İssık yazısında Sınqlıya ağlayanların "and içmələri" barədə deyilənlər, Herodotun skiflərin andiçmə mərasimiylə bağlı informasiyası ilə eynidi: "Skiflərin dostluqla bağlı andiçmələrinin müşayiəti ilə keçirilən razılaşmalarının hamısı belə yekunlaşır: iri gil cama müqavilə iştirakçılarının qanı qarışdırılan (bunun üçün cidanı dəriyə batırır, yaxud da dərini bıçaqla çərtirlər) şərab süzülür. Sonra cama qılınc, ox, balta və nizə qoyulur. Bu mərasimdən sonra uzun and nitqi söylənilir və ardınca müqavilə iştirakçıları, həmçinin mərasimə qatılanlar arasında olan ən hörmətli şəxslər camda olan qanı içirlər". Oxşar şəhadətləri çinli tarixçilər də verir. Herodotun yazdığı skiflərin andiçmə mərasimi bizlərə Krımda skiflərin Kul-Oba kurqanında aparılan qazıntılar zamanı tapılmış eramızdan əvvəl IV əsrin qızılının təsvirində gəlib çatıb: burada iki skif bir-biriləriylə yanaq-yanağa, burun-buruna dayanıb eyni vaxtda bir camdan qan-and içirlər. Hətta müasir Azərbaycan dilində də "andı içmək" ifadəsi mövcuddur. Buradan da göründüyü kimi, İssık yazısında özündə xeyli sirr gizləyən qiymətli məlumatlar var.
- Bu sirlərdən biri də skiflərin hansı dildə danışmalarıdı...
- Bəli. Avrasiyanın bizim eramızdan əvvəlinin birinci minilliyinin tarixində skif-sak qəbilələri əsas yerlərdən birini tutur. Bu heyrətamiz xalq haqqında kifayət qədər yazılıb. İlk mənbələr hələ antik dövrlərə gedib çıxır. Amma böyük təəssüf hissiylə qeyd etməliyəm ki, bu döyüşkən xalqların dili bizlərə yalnız onların qonşularının - assiriyalılar, babillər, yunanlar, farslar, romalıların yazılı məlumatları vasitəsilə məlumdur. Amma bu mənbələrdə də əsasən onların tanrılarının, əcdadlarının və skif-sak hökmdarlarının adları çəkilir. Yalnız nadir hallarda onların dilindəki bəzi sözlər mənasının tərcüməsiylə təqdim olunur. Skif və sakların diliylə əlaqədar yazılı mənbələrin olmaması, nəhayətdə skif dili ətrafında xeyli sayda mübahisələr doğurur. Bu mübahisələr tarixçilər arasında hələ XIX əsrin sonlarından başlayıb, hamının qəbul edəcəyi ümumi fikrə gəlmək üçün dəfələrlə bu məsələyə baxılıb. Əgər skiflərin ilkin tədqiqatçıları onları Ural-Altay, o cümlədən türk xalqlarına aid edirdilərsə, bu gün tədqiqatçıların müxtəlif ölkələri təmsil edən böyük əksəriyyəti skif-sak qəbilələrinin İran mənşəli olduğu üzərində israrlıdır. Amma yazılı mənbələr bu nəticələrə əsas vermir. Üstəlik, hansısa vahid "skif dili" haqqında danışmaq o qədər də düzgün deyil. Herodotun "Tarix"ində Skifiyada insanların yeddi dildə danışdığı göstərilir. Bunların hansı dillər olduğunu "tarixin atası" dəqiqləşdirmir, amma skiflərin bir hissəsinin elin dilində danışdığını qeyd edir. Və bu artıq skifləri vahid dildə danışan vahid etnos kimi qəbul etməmək üçün ciddi dəlildi. Bu gün mütəxəssislər üçün çar skiflərin qəbilələrinin danışdığı dil xüsusi maraq kəsb edir. Onlar dilləri və mədəniyyətləri barədə mühakimə yürütmək üçün qədim yazılı mənbələrdə kifayət qədər məlumatın olduğu qədim dünyanın nadir xalqlarındandırlar. Herodot onların tarixini, mifologiyasını, adət-ənənələrini əhatəli şəkildə təsvir edir, hökmdarlarının və tanrılarının adını çəkir, həmçinin dillərində olan sözləri qeyd edir. "Çar skiflər" kitabımda mən bu qəbilənin dilinin türk dilləri qrupuna aid olduğunu müəyyənləşdirə bilmişəm. Skiflərin və sakların dünyada məskunlaşmış digər qəbilələrinə gəlincə isə, biz onlar barədə nisbətdə, daha az informasiyaya malikik. Məhz bu səbəbdən də sakların yazılı nümunələri barədə arxeoloji örnək bu qədim xalqın dilini öyrənmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
- Bəs, İssık yazısı yazan xalq özü necə adlanırdı?
- Farslar bütün skiflərə bu qəbilələrdən özlərinə daha yaxın olan sak adı verib. Rusiya elmi bu xalqı skiflər adıyla qəbul edir. Amma mən müəyyən edə bildim ki, qədim yunan mətnlərində ümumiyyətlə, skif sözü mövcud deyil. Bu, rusların təhrif olunmuş versiyasıdı. Yunan mənbələrində skiflər kuz kimi təqdim olunur. Assiriya və Babil yazılarında isə skiflər iş-kuz və aş-quz kimi verilir. Gördüyümüz kimi, bu xalqın əsas adı quzdu. İssık yazısının şifrələrinin açılması da göstərdi ki, İssık qəbilələri də özlərini kuz adlandırıb. Bütün bu adlar oğuz adıyla eynilik təşkil edir.
- İssık yazısını oxuduqdan sonra hansı əhəmiyyətli nəticələrə gəlmək olar?
- Burda ən azı iki nəticə var. Onlardan biri qədim türklərin irqi mənşəyinə, ikincisi, türk yazılı tarixinin yaranmasına aiddi. Mənim qazaxıstanlı həmkarım akademik Orazak İsmaqulov müəyyənləşdirib ki, İssık kurqanında dəfn olunmuş "qızıl insan" semireçen saklar üçün xarakterik olan bir qədər monqoloid cizgiləri qarışıq avropoid tipli simaya malik olub. Alimlər onun yaşını 16-18 kimi müəyyənləşdiriblər. Çox güman ki, o, Cənub-Şərqi Qazaxıstanda məskunlaşmış skif-sakların gənc şahzadəsi olub. K.A.Akişevin qeyd etdiyi kimi, antropoloqlar müəyyənləşdiriblər ki, eramzdan əvvəl V əsrdə (İssık şahzadəsinin dəfn olunması bu dövrə aid edilir) Orta Asiya və Qazaxıstanda əhalinin əsas hissəsi qabarıq şəkildə avropoid cizgilərinə malik olub. Yalnız Şimali Qırğızıstan və Qazaxıstanın cənub hissəsində məskunlaşan bəzi qəbilələr istisnalıq təşkil edib. Məhz elə bu ərazilərdə irqi dəyişmə nəticəsində əhalinin erkən monqollaşması prosesi baş verib. Belə alınır ki, eramızdan əvvəl V əsrdə avropoidlər türk dilində danışıblar. Bu, çox vacib məsələdi. Daşlaşmış stereotiplərə görə, türklər yalnız monqoloidlərə aid edilə bilərlər. Və bu gün arxeoloqlar şərti desək, "avropoid qəbri" aşkar edəndə, dərhal belə nəticə hasil olunur ki, bunun türklərə heç bir aidiyyatı ola bilməz. Türk mənşəli İssık yazısının oxunuşu isə bizim 2500 il bundan əvvəlki türk qəbilələrinin irqi tərkibi barədə olan təsəvvürlərimizi tamamilə alt-üst edir. İssık yazısının oxunuşunun daha bir vacib tərəfi eramızdan əvvəl V əsrdə türk xalqlarının öz yazısının olmasıyla bağlıdı. Fars yazılı tarixinin yaranışı da təxminən həmin dövrə təsadüf edir. Yəni, türk və fars xalqlarının yazı mədəniyyəti yaşıddı.
- Ola bilsin, bu sualım diletantlıq kimi görünsün, amma bilmək istərdim, ümumiyyətlə, bu yazıların oxunuşu prosesi necə olur?
- Bu işdə həqiqətən də xeyli mürəkkəbliklər var. Məsələn, mixi xətli mətnlərdə bir işarə bütöv bir sözün, yaxud ayrıca hecanın məğzini verə bilər. Qədim mətnlərin əksəriyyətində yazı zamanı sait hərflər buraxılır. Mütəxəssislər hər şeydən əvvəl bu yazını ərsəyə gətirən dilin özünü müəyyənləşdirməlidi ki, bu da bəzən müasir elmə məlum olmayan dil olur. Söhbətin getdiyi "İssık yazısı"na gəlincə isə, bu yazı qədim türklərin orxon-yenisey və talas yazılarına çox bənzəyən işarələrlə ərsəyə gəlib. Mətn 25 işarədən ibarətdir, bundan başqa, burada düzbucaqlı formasında olan bir ideoqramma və mətndən kənar bir yazılı işarə var. Bu yazının şifrəsini açmağı öz üzərinə götürmüş təhqiqatçılar xeyli sayda suala cavab tapmalıydılar. Məsələn, düzbucaqlı ideoqramma oxunuş zamanı harda olmalıdı - mətndən solda, yoxsa sağda? Yəni, bu mətnin əvvəli hansıdı, axırı hansı? Əgər bəzi saitlərin buraxıla biləcəyini nəzərə alsaq, burda dəqiq neçə hərf var? Və nəhayət, bu 25 işarə özündə hansı səsləri ehtiva edir? Belə oxunuş bizlərə bu artefaktı miras qoymuş, artıq tarixçilərə məlum olan həmin xalqın dilinə nə qədər uyğun gəlir? Və hər ehtimal gərək dəqiq və inandırıcı şəkildə əsaslandırılıb sübut edilsin. İssık kurqanı camının üzərindəki yazını əvvəllər də dəfələrlə oxumağa cəhd ediblər, amma şübhə yeri qoymayan dəqiq nəticələrə gələ bilməyiblər.
- Deməli, "İssık yazısı"nın oxunuşuna və şifrəsinin açılmasına əvvəllər də cəhdlər olub?
- Bəli. Amma təəssüf ki, bu cəhdləri uğurlu adlandırmaq olmaz. Belə ki, Y.Xarmatta İssık yazısının İran dilləri əsasında oxumağa cəhd edib. İssık yazısının 25 işarədən ibarət olduğu halda, Xarmatta transkripsiyada onu latın əlifbasının 67 hərfiylə yazıb. Başqa sözlə desək, o, yazının mətninə heç nəyə əsaslanmadan 42 yeni hərf əlavə edib. Amma türkoloqların da gümüş camdakı yazının şifrəsinin açılmasına cəhdləri o qədər inandırıcı alınmayıb. Türkoloqlar əsasən mətnin əvvəliylə sonunu düzgün təyin edə bilməyiblər. Yazıya süni şəkildə artıq mətnin özündə olan saitləri əlavə ediblər. Mətnin istiqaməti də düzgün təyin olunmayaraq, sağdan sola verilib. Özü də mətnin özündə bu məsələyə birbaşa işarə verilib. Nəhayət, ən əsası, şifrələrin açılmasına cəhdlərin biri də tarixlə təsdiqlənmir. İssık yazısı özündə 2500 il əvvəlin yazı nümunəsini ehtiva edir. İssık yazısının şifrəsinin açılması skif-sak qəbilələrinin gerçək tarixini üzə çıxarmağa imkan yaradır ki, orada da hələ aydın olmayan çox şeylər var. Və təəssüflər oslun ki, bu gün bu tarixlə bağlı səhv düşüncədə olanlar da kifayət qədərdir.
- Söhbətə görə təşəkkür edirik.
çap et