Bu yaxınlarda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun təşkilatçılığı ilə “Ədəbi proses – 2013: yekunlar və vəzifələr” mövzusunda yaradıcılıq müşavirəsi keçirilib. Ədəbi mühit və ümumən ictimaiyyət üçün maraqlı ola biləcəyini nəzərə alaraq müşavirə materiallarından bir qismini dərc etməyi qərara almışıq. Bu sıradan daha bir materialı – poeziya ilə bağlı məruzəni təqdim edirik.
Hər hansı bir şeir mətni yalnız oxucuya estetik zövq vermək, mənəvi həzz yaşatmaq funksiyası daşımır. O eyni zamanda məzmunu, ideyası, forması və ümumilikdə bütün poetik göstəriciləri ilə bir sıra vacib informasiyaların da ötürücüsüdür. Bura mətn müəllifinin dünyagörüşü, dünyaya və insana münasibəti, ovqatı, mətnin yaranma zamanında mövcud olmuş insan – cəmiyyət münasibətləri, ictimai, siyasi, sosial mühit faktoru, subyektin və onun təmsil etdiyi cəmiyyətin ümumi mənəvi-psixoloji durumu da daxildir və bu, özünü daha çox mətnin mövzu, problem, ideya-məzmun qatında ifadə edir. Həmçinin hər bir şeir mətni forma-struktur, poetik fiqurlar, bədii vasitələr baxımından da yarandığı dövrün ədəbi mühiti, ədəbi-estetik zövqü, prosesin formalaşdırdığı və ya sadəcə təzahürlər şəklində özünü göstərən cərəyanlar, ədəbi məktəblər, tendensiyalar və s. haqqında məlumat daşıyır. Şeir mətnlərinə bu aspektdən yanaşdıqda yalnız ötən il deyil, ümumiyyətlə bir neçə illərdir gedən prosesin nəticəsi olaraq qənaətlərimizi aşağıdakı kimi ümumiləşdirə bilərik.
Əvvəla. Saysız-hesabsız şeir mətnlərinin meydana çıxması adekvat olaraq poetik tutumu olan nümunələrin nə qədər az olduğunu ortaya çıxarır. Və maraqlı cəhət bundan ibarətdir ki, şeir yazmaq təcrübəsi əvvəlki illərlə müqayisədə bir çox müəlliflərin yazı professionallığını artırsa da, bu fakt poetik keyfiyyət göstəricisinə şamil edilə bilmir. Araşdırılan mətnlərin böyük əksəriyyəti forma-struktur, vəzn, qafiyələnmə modeli, məna və fikir baxımından tam, hətta mükəmməl təsir bağışlayır. Lakin poetik tutum, müəllifin fərdi üslubu, özünəməxsusluğu, orijinal deyim tərzi, yeni fikir kombinasiyalarının yaradılması və s. baxımından tam bir fiasko ilə qarşılaşırıq. Nəticədə elə bir şeir qalağı ilə üz-üzə qalırıq ki, bu, poeziyamız üçün də, ümumilikdə ədəbiyyatımız üçün də geriyə atılan addım kimi dəyərləndirilə bilər. Onu da qeyd edək ki, bu, bir sıra tənqidçilərin demək olar yekdil qənaətidir. Məsələn, tənqidçi V.Yusifli 2011-2012-ci illərin şeiri haqqında yazdığı məqalədə (“Azərbaycan” jurnalı, 2013-cü il, 2-ci sayı) oxşar qənaətini söyləyir. Tənqidçi C.Yusifli isə məsələni bir qədər də sərtləşdirir: “Şeir Ölüb. Kimsə dirilmə əsərini yazmalıdır!” (“Kaspi” qəzetinə verdiyi müsahibədən. Kaspi.az saytı).
Müşahidələrə görə, fərdi üslub məsələsinə demək olar diqqət verilmir. Yəni hər hansı bir şeiri çap edərək altından istənilən bir şairin imsazını qoymaq olar. Buna səbəb qaldırılan problemlərin, seçilən mövzuların eyniyyəti yox, eyni ritmli, eyni qəlibli, bir-birinə oxşar, bir-birinə yaxın poetik vasitələr və ifadələr üzərində qurulmuş şeirlərin yazılmasıdır. Müasir şeirin çox az nümayəndələri var ki, öz deyim tərzi, öz poetik məni, öz ifadə və təsvir orijinallığı, öz poetik səmimiyyəti ilə seçilsin.
Fikrimizcə, bunun əsas səbəbi seçilmiş formanın diktəsinə tabe olma, artıq daşlaşmış poetik ifadə qəliblərindən qurtula bilməməkdir. Həmçinin öz ruhi-emosional təsir dairəsinə salan, şüraltına köçmüş poetik ifadələrin poeziyada mövcudluğudur. Bir də təbii olaraq yaddan çıxarmayaq ki, istedad vacib amildir. Və təqdim edilən şeirin səviyyəsi mütləq onun səviyyəsinə adekvat olur.
Müasir şeirdə formanın əsirinə çevrilmə faktdır. Əlbəttə, əsrlərlə tarixi olan klassik şeir formalarının, qəliblərin, xüsusilə da aşıq şeiri, xalq şeiri formalarının öz qanunauyğunluqları, öz tələbləri var. Amma şairin şairliyi də məhz bu tələblərin basqısı altında fikrinin, ruhunun özünəməxsus poetik ifadəsinə nail ola bilmək və bu zaman ruhun azadlığına mane olmamaqdır. Əksər şairlərdə bu alınmır. Məsələn, Balayar Sadiqin ötən il dərc olunan “Ömrün gəraylı çağları” kitabına salınmış şeirlər uğurlu poetik tapıntıları, maraqlı təsvir və ifadə kombinasiyalarının çoxluğuna baxmayaraq şairin formadan asılılığını nümayiş etdirirdi. Nəticədə qəhrəmanın poetik məni sanki məngənəyə düşübmüş kimi çabalayır, formanın diktə etdiyi qafiyələnməyə, ifadələrə, rədiflərə tabe olur, bu isə bütün kitab boyu səpələnmiş eyni obrazların, eyni detalların, eyni ifadələrin təkrarı ilə nəticələnirdi. Oxşar fikirləri Mətləb Ağanın “11-ə qədər” kitabı haqqında da söyləyə bilərik.
Bu məqamda onu da qeyd edək ki, formanın məzmunu, yoxsa məzmunun formanı diktə etməsi məsələsinə şairin münasibəti həlledici rol oynayır. Və bu, yaradıcılıq psixologiyasını araşdıranların tədqiq etməli olduğu maraqlı problemlərdən biridir. Çünki şeir yaradıcılığında əldə edilən nəticələr əsasən yaradıcılıq prosesi və müəyyən problemlərə şair yanaşması ilə sıx bağlıdır. Məsələn, V.Bəhmənli “İşartı” adlı ötən il dərc olunmuş kitabında yazır: “...kainatda qəlibsiz heç nə yoxdur. ... Azərbaycan şeirində isə qəliblər həm də mənanı diqtə edir. Qəlibdən gələn mənanı ifadə etməyi bacaran yazar isə sənətkardır”. Bu fikirlə razılaşmayanlar, şeirdə qoyulan problemin, seçilən mövzunun öz formasını müəyyən etdiyini söyləyənlər də tapılacaq və bunun özü də təbiidir. Çünki bu yanaşmada da həqiqət payı var. Biz də o fikirdəyik ki, fikir, ideya, məzmun formanı diqtə edir. Amma unutmaq olmaz ki, yaradıcılıq prosesi fərdi xarakter daşıyır.
Çağdaş şeirdə daha bir meyl isə məhz formanın basqısına məruz qalmamaq üçün verilibsə doğru istiqamətlənib ki, bu zaman da əks proses baş verir. Halbuki azadlığın da öz sərhədləri mövcuddur. Şeirdə mövzunun və bəhs edilən problemin tələbi ilə seçilmiş sərbəstliyin sərhədləri isə təəssüf ki, tez-tez dağıdılır. Və bu dəfə də, nəsrləşmə prosesi başlayır. Nə baş verir? Şeirdə nəinki qafiyələnmə sistemi qurulmur və ya zəif qurulur, eyni zamanda sərbəst şeir üçün çox vacib olan amillərdən biri – ritm pozulur, hətta ritmsizlik meydana çıxır... Onu da qeyd etmək istərdik ki, bu proses yalnız bizim şeirimiz üçün xarakterik hal deyil. Məsələn, rus şeirinin müasir durumu da oxşardır.
Müasir poeziyada nəsr xüsusiyyətlərinin artması ilə diqqəti çəkən sərbəst şeir bir neçə ildir ki, xüsusilə gənclərin yaradıcılığında çox müşahidə edilir. Amma belə görünür ki, getdikcə öz mövqeyini itirməkdədir. Kimlərin yaradıcılığında bu cür mətnlər var idi: Tərlan Əbilov, Fərid Hüseyn, Feyziyyə, Emir Piri, Aqşin Evren və s. Bu mətnlər poetik fiqurlarla, nəsrin ifadə edə bilməyəcəyi poetik vasitələrlə yükləndiyindən “sərbəst şeir” kimi qəbul edilir və edilməlidirlər. Bu şeirlər xüsusilə həm də qafiyəsizliyi və ya az qafiyələnməsi, xüsusilə də proza ritmi ilə seçilirlər. Ümumiyyətlə isə onu söyləyə bilərik ki, ötən ilin şeiri əvvəlki illərdə olduğu kimi, heca şeirinin, xüsusilə klassik xalq, aşıq şeiri formalarının üstün mövqeyi ilə yadda qaldı.
Poeziyada olan meyl və tendensiyalar haqqında danışmamışdan əvvəl kiçik bir xatırlatma etmək istərdik. Professor Nizami Cəfərov “Klassiklərdən müasirlərə” kitabında XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının dörd mərhələsindən üçüncüsünü 60-90-cı illərə aid edir və iki məktəb, iki tendensiya müəyyən edirdi. Rəsul Rzanın yaratdığı modernist-eksperimental məktəb və Səməd Vurğunun rəhbərlik etdiyi ənənəvi məktəb. Hər iki məktəbin davamçılarını sadalayan alim Bəxtiyar Vahabzadə, Hüseyn Arif, Nəbi Xəzri, Nəriman Həsənzadə, Məmməd Araz, Qabili ənənəvi məktəbə, Əli Kərim, Fikrət Qoca, Fikrət Sadıq, Vaqif Səmədoğlu, Ələkbər Salahzadə, Vaqif Cəbrayılzadəni isə modernist-eksperimental məktəbə aid edirdi. Bu iki məktəbin xüsusiyyətlərini birləşdirənlər cərgəsinə isə Xəlil Rza Ulutürk, Məmməd İsmayıl, Ramiz Rövşən, Nüsrət Kəsəmənli daxil edilirdi. Eyni tendensiya bu gün də müşahidə olunur. Lakin XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq əsasını XX əsrin sonundan götürmüş bir sıra təmayüllərin mövcudluğu onu söyləməyə əsas verir ki, ənənəvi şeirlə modernist-eksperimental şeiri birləşdirən şairlərin cərgəsini R.Rövşən, R.Behrudi, Çingiz Əlioğlu, Vaqif Bəhmənli, Salam, Murad Köhnəqala, Şərif Ağayar davam etdirir. Həmçinin daha sonrakı dövrdə müəyyən qısa müddətdə olsa da “postmodernist” adı altında eksperimental şeir nümunələri də yaranıb. Onların müəllifləri arasında Rasim Qaraca, Azad Yaşar, Nərmin Kamal, Murad Köhnəqalanın yaradıcılığının ikinci dövrü və s. qeyd etmək olar. Bundan başqa, ənənəvi şeir nümunələri yaradan, xüsusilə klassik aşıq şeiri üslubunda yazan şairlərimiz də oldu ki, bu sırada da – M.İsmayıl, Z.Yaqub, M.Köhnəqala (yaradıcılığının ilk dövrü), M.İlqar, M.Dəmirçioğlu, V.Əziz, İ.Qəhrəman, İ.İlyaslı, Ş.Ağayarın (yaradıcılığının birinci dövrü) adlarını çəkə bilərik. Onlar aşıq şeirinin maraqlı nümunələrini yaradaraq nəinki forma gözəlliyini, eyni zamanda da məlum forma daxilində çox orijinal poetik tapıntılar etməyin mümkünlüyünü göstərdilər.
“Postmodernizm”in tələblərini rəhbər tutaraq eksperimental şeirə üstünlük verən müəlliflər isə əsas diqqəti forma, ifadə və təsvir vasitələri, obrazların fərqliliyi, fikir və ifadələrin açıqlığı və vulqarlığı, şeirə estetik dəyər baxımından gətirilməyən ifadələrin gətirilməsi, həyata ironik münasibətlərin ifadəsi və ya vizual effekt üzərində cəmləyirdilər. Amma bu məqamda onu da qeyd etməliyik ki, 90-cı illərdə müşahidə edilən eksperiment bolluğu, “postmodernist şeir” yaratmaq istəyi, hətta vizual effektə əsaslanan şeir yazmaq marağı ötən bir neçə ildə artıq demək olar ki, müşahidə edilmir. Bir sıra yaradıcılıqlarda müəyyən keyfiyyətləri ilə təzahür edən postmodernizm özünü təsdiqləyə bilmədi. Yəni cərəyana çevrilmə prosesi baş vermədi. Nəsrdən mənzərə bir qədər fərqlidir. Belə ki, nəsrdə hələ də onun müəyyən təzahürləri müşahidə edilir. Səbəblərdən biri də çox güman ki, bəzi müəlliflərin – Rasim Qaraca, Murad Köhnəqala, Nərmin Kamal və s. müəlliflərin qərb, xüsusilə rus postmodernizmindən mənimsədikləri müəyyən xüsusiyyətləri şeirdən nəsrə daşımalarıdır.
Mövzu, ideya-problem baxımından 2000-ci illərin əvvəllərindən bəri mənzərə bir o qədər də dəyişmiş görünmür. Tanrı, Din, şikayət, sosial problemlər, sevgi, mənəvi narahatlıqlar, öz mənəvi durumu ilə təbiətin fəsilləri, mənzərəsi arasında paralellər aparmaq, özünü təbiət vasitəsilə anlatmağa çalışmaq, Vətən həsrəti, torpaq itkisi, Qarabağ savaşı, bu itgiyə görə özünüqınama, Dünya, Yaşam, Ölüm və Olum fəlsəfəsi, bu dünyanın ədalətsizliyindən bezərək yeni dünyalar, yeni cahanlar arayışı və s. ümumi halda götürdükdə şeirimizin mövzu-problem arsenalını təşkil edir. Amma təəssüf ki, mövzuya yanaşmada, problemin qoyuluşunda, fikrin ifadəsində qəlibləşmə və təkrarlanma mövcuddur. A.B.Yesin “Ədəbi əsərlərin təhlil prinsipləri və üsulları” kitabında yazırdı ki, “mövzu reallığın əks olunmasıdırsa, problematika sualların qoyuluşu, ideya isə bədii nəticələrin çıxarılması sahəsidir. Bu o sahədir ki, orada müəllifin dünyaya və onun ayrı-ayrı hadisələrinə münasibəti ortaya çıxır”. Bu fikrə əsaslansaq, bizim şeirimizdə bədii nəticə və ideya qıtlığının hökm sürdüyünü tam əminliklə söyləmək olar. Və ya belə də demək olar ki, şeirimiz eyni problemlərlə bağlı eyni bədii nəticələr əldə edir. Bu isə poeziyada monotonluqdan başqa bir şey deyil.
Ötən ilin şeirində mövzu-problem baxımından hər halda müəyyən dəyişikliklər müşahidə edildi. Bu da özünü daha çox müharibə faktına münasibətdə göstərir. Məsələn, 90-cı illərin sonu, 2000-ci illərin əvvəllərinin şeiri haqqında əminliklə deyə bilərik ki, onda mövzu, problem, ideya və xarakterlər baxımından müharibə amilinin təsiri mövcud idi. Şeirdə təsvir olunan xarakterlər əsasən müharibə dövrünün formalaşdırdığı, bəzən mənəvi yüksəkliyə qaldırdığı, bəzən isə şəxsiyyətcə deformasiyaya uğratdığı “müharibə insanı” modeli idi. Qaldırılan problemlər əsasən dövrün və müharibənin meydana çıxardığı ictimai, siyasi, sosial, mənəvi, psixoloji problemlər idi. Müraciət olunan mövzulardan müharibə əsas xətt kimi keçirdi. İdeyalar da həmçinin müharibə faktından “uzaq gedə” bilmirdi”. 90-cı illərin sonu, 2000-ci illərin əvvəllərinin şeiri haqqında əldə etdiyimiz bu qənaəti əsaslandıra biliriksə, ötən illərin şeiri haqqında bunu söyləmək mümkün deyil. Belə ki, nisbətən yaşlı nəslin yaradıcılığında müharibə faktı “xatirə” fazasına adlayaraq “itirilmiş torpaqlara deyilən ağı” keyfiyyətini qazandı. Bu cür şeirlərin ən yaxşı nümunələri Adil Cəmilin “Yurd yerim – dərd yerim” kitabında var. Ümumi halda isə şeirlərdə “müharibə insanı” demək olar ki, görünmür. Yaradılan poetik obrazlar Tanrısını arayan, ona və cəmiyyətə, sosial ədalətsizliyə etiraz edən xarakterlər kimi yadda qalsalar da, onlardan müharibənin izi silinməkdədir.
Müharibə faktı ilə bağlı daha bir maraqlı cəhət isə gənclərin yaradıcılığında müşahidə olunur. Məsələn, Ramil Əhməd, Emin Piri, Aqşin Evren, Feyziyyə və s. gənclərin yaradıcılığında “müharibə dövrünə düşmüş uşaqlığın təsviri” əsas kaloritdir.
Hər zaman üçün aktual olan sevgi şeirləri az olmasa da, diqqəti çəkən, yaddaşa hopan hansısa konkret mətn müəllifinin adını çəkməkdə çətinlik çəkirik. Amma məsələn, Musa Yaqubun “Azərbaycan” jurnalında dərc olunan şeirlərini göstərə bilərik. O, itirilmiş, əlçatmaz, başqa dünyanın sakini olan sevgiliyə, daha dəqiqi desək itirilmiş həyat yoldaşına ünvanlanan bir şeirdir. Amma ümumi halda sevgi şeirlərində hisslərin ifadəsi, duyğuların poetik əksi bəzən uğurlu oluqda belə, istifadə edilən hansısa adət etdiyimiz, daşlaşmış “yolunda ölərəm”, “eşqimsən”, “ülvi məhəbbətim”, “qara gözlüm” kimi ifadələr o təsir effektini azaltdı. Və ya şeirin yaratdığı təəssürat, ümumi ovqat o qədər güclü olmadı ki, bu cür ifadələr onun içində əriyib itsin.
İkiyə bölünmüş Vətən problemi də ötən ilin şeirində vardı. Bu problemə maraqlı yanaşmalardan biri Vüqar Əlisoyun şeirində müşahidə olunur. “Yüyürürəm yaza sarı” yazan şairin poetik qəhrəmanının bu yüyürüşü birdən fərqli istiqamət alır: “Ayaqyalın/başı açıq/yara yara/buzu/qarı/yüyürürəm/yaza sarı/üzü Araza sarı”. Amma “bu yaz hələ / muraz deyil / bu yaz hələ / Araz boyda kədər imiş / sevincimin / ömrü / Araza qədər imiş”. Eyni problem Şövkət Zərin Horovluda (“Bu taydan – o taya saralar gözün,/Sərhədlər üstündə gileyin inlər. / Yollara yazdığın həsrət nəğməni –/ Sulara oxuyar qəmli sahillər”, Xasay Mehdizadənin şeirlərində də var. (“Dəmir-dəmir çiçəklər”şeiri, sərhədi adlayan çiçəklərdən bəhs edir).
Vaqif Yusifli “Azərbaycan” jurnalında dərc erdirdiyi “Poeziya –2011-2012” məqaləsində deyir: “son iyirmi ildə şeirimizdə təbiətin səsini az eşidirik. Bircə Musa Yaqubdu ki, təbiətin pozulmuş nizamı şeirlərində əks-səda tapır”. Həqiqətən də çox az şair var ki, təbiətlə bir ahəngdə olmağı bacarsın, nəinki öz mənini anlatmaq, hətta siyasəti, sosial durumu, həyatın fəlsəfəsini belə anlatmaq üçün təbiətə istinad edərək onun dilində danışa bilsin, onunla təmasda olsun, onunla nəfəs alsın. Bizim müasir şeirdə yaradıcılığının əsas leytmotivini təbiətlə bağlaya biləcəyimiz şair Musa Yaqubdu. Amma bununla belə, deyə bilərik ki, təbiət də, onun fəsilləri də, rəngləri, çalarları da, ovqatı da müxtəlif şəkillərdə ötən ilin şeirində göründü. Əgər Vüqar Əlisoy “Həsrət” şeirində sevgi hisslərinin ifadəsi üçün təbiətə üz tutaraq “yoxluğunda şaxtası var bu qışın/donsa qəlbim/ovundurmaz ağuşun/qar üstündə sitildəyən bir quşun/səsi düşər /səsimin ahənginə” yazırdısa, Əlizadə Nuri təbiətin özünü təsvir obyekti tək dəyərləndirir, (Bir yaşıl yarpaq var, əsir ağacda, Xəzəllər budaqdan yıxılıb qalıb./Bu soyuq axşamda üşüyən ağac/Bir yaşıl yarpağa sığınıb qalıb). Rəfail Tağızadə təbiətin gözəlliyinin fərqli təəssüratlar yarada bildiyini anlatmaq üçün “Payızı sevməyən süpürgəçi qadın,/bu il mən də yığışdıra bilmədim/ömrümdən tökülən yarpaqları//payız dava açdı bizə/xəbərsiz-filansız”, – deyir. Əbülfəz Ülvi təsvir predmeti kimi payıza üz tutur: (Yenə yavaş-yavaş sürünür duman,/Soyuqluq duyulur günəş odunda./Dünən budağında yarpaq adlanan,/Bu gün yerə düşür xəzəl adında). Şamil Zaman isə təbiəti tam fərqli bir biçimdə gördüyünü təsvir etmək üçün payıza müraciət edir (Hec kimin sevmədiyi,/Qarıyıb – qartımış qız , –/P a y ı z ... ). Göründüyü kimi, ötən ilin şeiri daha çox payız ovqatında olub.
Daha bir xarakterik xüsusiyyəti qeyd edək ki, əgər 90-cı illərin sonu, 2000-ci illərin əvvəlləri şeirimizdə Vətən anlayışı ilə Qarabağ anlayışının eyniləşdirilməsi prosesi gedirdisə, son zamanlar bu artıq daha da məhdud çərçivələrə salınmağa başlayıb. Məsələn, Vətən Məcnun Göyçəlidə “Göyçə”, Adil Cəmildə Kəlbəcər sərhədlərinə sığdı. Əlbəttə, bu faktın özündə də təbii bir qanunauyğunluq var. Unutmayaq ki, şeir duyulanın ifadəsidir.
Bu dünyadan bezib başqa dünyalar arama – amma bunu artıq 90-cı illərdəki kimi ölüm arama əhval-ruhiyyəsi ilə deyil, haqq-ədalət, daha nizamlı, daha sakit, daha rəvan bir dünyanın axtarışı üçün etmək müasir şeirin əsas ideyalarından birinə çevrildi. Məsələn, Nisə Bəyim (“Düşüb yuxuda özünü/Başqa dünyada görəsən... ), Mahir Mehdi (“Qalxasan tək şeydən bir boy yuxarı,/Tullanıb düşəsən sonuncu qata. Yerin çəkiminnən qırağa çıxıb, /Keçəsən olmayan vaxta, saata...) yazır. Bir sözlə insan üçün hər zaman əlçatmaz və gözəl görünən “Biz olmayan yer”lə bağlı şeirimizdə yenə də fərqli ifadə kombinasiyalarının yaranması bu arayışın hər zaman olacağını göstərir.
Tanrı ünvanlı şeirlər də ötən il yenə də çox müşahidə edildi. İbrahim İlyaslı, Əlizadə Nuri (Nədi dərələrin kar sakitliyi, Nəyə işarədir gor sakitliyi?/Yağış əsəbindi, qar sakitliyin, –/Bu yellə nəyisə deyirsən, Allah?!) kimi şairlərin şeirləri hələ də “Tanrı ilə dialoq” xüsusiyyətinin şeirimiz üçün aktual olduğunu sübut etdi. Öz yanaşması ilə diqqəti çəkən, amma ilk baxışdan qeyri-adi təsir bağışlasa da, məna və poetik ifadə baxımından özünü bir o qədər də təsdiqləməyən şeir isə Ağacəfər Həsənlinin “Allahın Nobel nitqi” şeiri idi: “İnsan – sabah itkidir, /ağacdı, bitkidir../Təkcə sular/Allahın əbədi Nobel nitqidir”.
Şeirimiz cəmiyyətin diktə etdiyi sosial problemlər, sosial ziddiyyətləri də aktual etdi. Amma kimisində bu Sabir Yusifoğluda olduğu kimi fərdi planda qabardıldı (Yenə bu vurhavurda /çətindi duruş gətirmək./Evindən ümidlə çıxıb bir qəpik-quruş gətirmək.//Dərd, üstəgəl bir az sevinc,-/cəmini tapa bilmirəm.
Bu dünyayla dil tapmağın/çəmini tapa bilmirəm), kimisində də Rəsmiyyə Sabirdə olduğu kimi ümumiləşdirildi, cəmiyyətin fərqli təbəqələrinə məxsus insanların obrazının yaradılması ilə diqqətin vacib sosial problemlərə yönəldilməsinə cəhd edildi (Bəlkə /insanlardan pul yerinə/Tanrıdan /səadət dilənəsən,/Dilənçi?...).
Ötən il şeirimizdə qadın xəttinin də mövcudluğu özünü təsdiqlədi. Nurəngiz Gün, Füruzə Məmmədli, Nisə Bəyim, Gülnarə Cəmaləddin, Afaq Şıxlı, Səhər Əhməd (bu il kitabı dərc olunub), Sara Selcan, Feyziyyə, Rəbiqə Nazimqızı kimi müəlliflər bu xəttin əslində dərin olduğunu, özünəməxsusluğunu, poetik mənin təqdimində cəsarətli ruh sərgilədiyini öz yaradıcılıqları ilə göstərdilər. F.Məmmədlinin “Ədəbiyyat qəzeti”, “Ulduz” jurnalında, Nurəngiz Günün “Ədəbiyyat qəzeti”, “525-ci qəzet”də dərc olunan seçmələri də məhz fərqli qadın psixologiyasının, fərqli qadın xarakterinin, məninin təsviri baxımından maraqlı idi. Məsələn, “Həsrətinin sorağına düşən – mən,/Həsrətindən nə umuram, bilmirəm./Qısqanclıqdan ürəyimdə üşənən/Xiffətindən nə umuram, bilmirəm./Ümidimmi məni sənə bağlayan,/Gəlişini gözüm üstdə saxlayan?!/Hər görüşü ayrılıqla haqlayan/Qismətimdən nə umuram, bilmirəm”, – yazan F.Məmmədlidə tale ilə barışıq qadın xarakteri görünürsə, Nurəngiz Günün poetik qəhrəmanı daha çılğın, daha emosional təsir bağışlayır. “Bomboş bir səssizlik, bomboş.../Boşluqda nə sevgi, nə nifrət, nə səadət, /nə hiss, nə səs!/Atlıydım. Bəs hanı? Qamçım vardı, bəs hanı?/Atım sizə qalsın. Qaytarın qamçımı!/Qamçılamaq istəyirəm bu boşluğu!...”
Ötəri də olsa toxunmaq istədiyimiz bir problem də var. Ötən il dərc olunan şeirlər arasında – məsələn, jurnallarda cəmi iki müəllifin uşaq şeirinə rastladıq. Aləmzar Əlizadə və Mikayıl Yanar. Hər ikisi orta səviyyəli olan bu mətnlər vacib bir problemə diqqət yetirməyin əhəmiyyətini xatırladır. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı “yaranmır” səviyyəsindədir. Yarananlar da – bir –iki müəllifi çıxmaq şərtilə – demək olar ki, yazıqları mətnlərdə sadəliklə primitivliyi, bəsitliyi qarışdırırlar.
İndi isə bir qədər statistik göstəricilərə nəzər salmaq istərdik. Ötən il – bu ilin üç ayı da daxil olmaqla on yeddi şeir kitabı dərc olunub. Əlbəttə, bu bizim əldə etdiklərimizdir. Onlar arasında Zahid Sarıtorpağın “Tək işığın haləsi”, Xanəli Kərimlinin “Payız duyğuları”, Mətləb Ağanın “11-ə qədər”, Tərlan Əbilovun “Sonuncu halqa”, Saday Şəkərlinin “Lənətlənmiş cənnət”, Ədalət Nicatın “Dərdin də öz dərdi var”, Məmməd Tahirin “Bir azdan günəş doğacaq”, Vaqif Bəhmənlinin “İşartı”, Adil Cəmilin “Yurd yerim – dərd yerim”, Balayar Sadiqin “Ömrün gəraylı çağları”, Fərid Hüseynin “Dözmək üçün məşq”, Sara Selcanın “Yovşanlı düzlərdə üzü küləyə”, Kamal Abdullanın “Nar çiçəkləri”, Gündüz Sevindiyin “Yorğun küçə”, Əflatun Baxşəliyevin “Taleyimin dan yeri”, Tahir Talıblının “Qurdu qəmgin, quşu qərib”, Kəmaləddin Qədimin ”Allahı sevsəydin”, Nəzakətin “Ömrün qatarı”, Səlim Babullaoğlunun “Polkovnikə heç kim yazmır” kitablarının adlarını qeyd edə bilərik.
Ədəbi orqanlarımızda görməyə adət etdiyimiz bir sıra müəlliflərin yaradıcılıq nümunələri çap edilmişdir. Onların arasında Vaqif Bəhmənli, Nazir Rüstəm, Ağasəfa, Rəfail Tağızadə, İnqilab İsaq, Afaq Şıxlı, İsa Sevər, Kəmaləddin Qədim, Əbülfət Mədətoğlu, Xatirə Fərəcli, Sayman Aruz, Əlirza Həsrət, Dilsuz Musayev, Elxan zal Qaraxanlı, Səhər Əhmədin adını çəkə bilərik. Eyni zamanda “Ulduz” jurnalında Kərəm Kürqıraxlı, Bilal Alarlı, Avdı Qoşqar, Fəxri Müslüm, Faiq Hüseyinbəyli, Xanım İsmayılqızı, Xəzangül, Sona Vəliyeva, Oqtay Rza, İbrahim Yusifoğlu kimi imzaları qeyd edə bilərik. Onu da deyək ki, hər iki jurnalda əsasən eyni müəlliflərin imzalarına rast gəldik. Amma bu qədər imza bolluğunda konkret olaraq hansısa müəllifin şeirlərindən seçmələrinin xüsusi olaraq yadda qaldığını müəyyən etməli olsaq cəmi bir neçə imzanı qeyd edə bilərik. İlk növbədə Musa Yaqub, İbrahim İlyaslı. Bütün seçmələrlə. Firuzə Məmmədli, Nazir Rüstəm, Əbülfət Mədətoğlu, Valeh Bahaduroğlu, Zirəddin Qafarlı, Nisə Bəyim, Mətləb Ağa, Gülbala Mehdi, Şövkət Zərin Horovlu, Rəsmiyyə Sabir, Gülnarə Cəmaləddin, Sabir Yusifoğli seçmələr içərisində bir neçə şeirlə. Və ..... Balayar Sadiq, Anar Amin, Əlizadə Nuri, ... bir neçə maraqlı poetik ifadə ilə. Bəlkə də qəribə bölgüdür. Amma oxu prosesi ortaya belə bir nəticə qoyur.
Musa Yaqubun seçmələrini hər zaman yaddaqalan edən təbiilik, səmimiyyət – təbiətlə də, daşla da, dərdlə də özü ilə olduğu qədərində içdən bir səmimiyyətlə danışması, sözü zorlamadan, sındırmadan, qaçmaq istəyən bir ifadəni məcburən tutaraq mətnə salmadan yazmasıdır. Şeirindəki işığın, pozitivizmin, sevginin, oxucuya nəfəs aldıracaq oksigenin bolluğudur. “Bir az saymazyana, bir az biganə/Hələ ki canımda can saxlayıram –/Ruhum uçmaq üçün dəli-divanə –/Nə bir əlləşirəm, nə can çəkirəm,/Gümüş türbə, nə də qızıl cam üçün/Mən cığır çəkirəm, ağac əkirəm,/Mən çiçək dərirəm o dünyam üçün./Buraxdım ömrümü üstdən aşağı, /Tanrıdan gələcək sərəncam üçün...)
Beləliklə, bunlar ötən il dərc olunan şeirimiz haqqında əldə edilən qənaətlər idi. Bacardığımız qədər obyektiv dəyərləndirməyə çalışdıq. Ona da əminik ki, qüsurların və problemlərin çoxluğuna baxmayaraq, şeirimizin uğurlu nümunələri də, nümayəndələri də olacaq. Şeirimizin çoxəsrlik ənənəsi bunu tələb edir.
Nərgiz CABBARLI
çap et