siyasi elmlər doktoru
Hələ 15 il əvvəl "Böyük dövlətlərin regiondakı maraqları və siyasətləri" adlı bir problemi tədqiq etmişdim. Bu, namizədlik dissertasiyamın bir paraqrafının kiçik bölməsi idi. Tamamən nəzəri bir məsələ idi. Təbii ki, əsasən bizim regiondakı proseslərin təcrübəsinə söykənirdi. Nəzəriyyə ilə məşğul olan tədqiqatçılara, xüsusən də təbiət elmləri üzrə və ya onun bazasında formalaşmış mütəxəssislərə elmi yaradıcılığın belə bir xüsusiyyəti bəllidir ki, qoyulan məsələnin həlli yolunu insan yalnız getmir, sanki onu həllə doğru məsələ özü itələyərək aparır. Sən nəticəyə daha sürətlə çatırsan, nəinki sənin idrakın bütün dolğunluğu ilə. Nəticəni əldə etdikdən sonra, keçdiyin yola dönüb təkrar baxırsan və məsələnin həllinə necə çatdığını, prosesin qanunauyğunluğunu tam anlamında dərk etməyə çalışırsan, daha sonra müvafiq metodologiyanın verdiyi imkanlarla onu sınaqdan keçirirsən.
Regionumuzda böyük dövlətlərin rolu, onların kəsişən (indi isə daha çox üst-üstə düşən demək istədiyim) maraqları bizim üçün hər zaman ən aktual, taleyüklü bir məsələ olub və olmaqdadır. Bugünkü proseslər fonunda və məsələ ilə bağlı düşüncələrimin, yanaşmamın "silkələnib çalxalandığı" bir zamanda yadıma 15 il əvvəl həmin paraqrafda yazdığım nəzəri müddəalar düşdü. Bu müddəalar geopolitikanın optimallığı üçün böyük dövlətlərin regiondakı maraqları və siyasətləri ilə bağlı mötəbər informasiyanın şərt olması ətrafında idi.
Biz düşünürdük ki, bu maraqlar, motivlər bizə əsasən bəllidirlər. Rusiya suverenliyimizdə maraqlı deyil, regionumuzu tamamən təkrar istila etməyincə sakitləşməyi heç düşünmür də. İran da bənzər strategiyanı daha dərin tarixi qatlardan gələn və uzun əsrlər, minilliklər boyu təkamül prosesi keçmiş bir münasibət əsasında aparır. Azərbaycanı ya İranın, ya da ən pis halda Rusiyanın tərkibində olması onun regionla bağlı siyasətinin əsasında duran motivlərdəndir. Düşünürdük ki, Qərbin siyasəti burada kəsişir. Belə ki, Qərb region ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın müstəqilliyində maraqlıdır və Qərb ilə Rusiya arasında bu məsələdə heç bir konsensus yoxdur, əksinə tam ziddiyyətdir.
Bəlkə də əslində biz belə bilmək istəyirdik, onlar da istədiyimizi söylədilər və söyləməkdə davam edirlər. Halbuki, Qərbin sadəcə Qarabağ problemindəki mövqeyi və davranışı məsələnin heç də anlamaq istədiyimiz kimi olmadığının ən böyük göstəricidir. Qərb Azərbaycanın tam suverenliyində maraqlıdırmı? Bəli, Qərb Azərbaycan neftində və indi də qazında maraqlıdır. Bu səbəbdən də, nə qədər ki, neft və qaz var, Rusiyanın bu regionda tam hegemonluğunu istəmir. Lakin Qərbə görə bizim suverenliyimiz hansı həddə olmalıdır? Tam suverenlik, ərazi bütövlüyü, Rusiya təhdidindən azad olmaq Qərbə bizim təbii ehtiyatlar üzərində indiki imkanlarını yaradacaqmı? Sadəcə regionun təbii qaynaqları və ondan maksimum yararlanma aspektindən yanaşıldıqda Qərbin maraqları üçün indiki situasiya ən əlverişlisidir. Əgər Rusiyanın regiondan tamamən çıxması (aydındır ki, bu, Qarabağ probleminin həlli ilə mümkündür) Qərbə lazımdırsa, o zaman niyə biz 20 ildən artıqdır ki, Qərbə Azərbaycanın əhəmiyyətini, onun suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün önəmini izah etməyə çalışır, o da israrla özünü anlamazlığa qoyur?!
Ukrayna ilə bağlı proseslər bu sualları daha da əsaslı edir. Belə ki, Krım çox rahatlıqla Rusiyaya verildi. Hətta Abxaziya və Asetiyadan da. Bununla da Sovet İmperiyasından azad olmuş müstəqil dövlətlərin suverenliyinin Qərb üçün əslində nə kimi bir dəyər daşıdığı çılpaqcasına göründü. Sanki Krım Qərblə Rusiya arasındakı tarixən razılaşdırılmış dünya bölgüsü xəritəsində Rusiyanın haqqına daxil olan bir ərazidir. O zaman suallar yaranır: Bu bölğü nə zaman gedib? Bu bölgünün əsas konturları I Dünya Müharibəsinin nəticələri əsasında dünyanın uzun minilliklərdən bəri, Roma İmperiyasından sonra ilk dəfə xristianlar tərəfindən bölünməsi prinsipləridirmi? Bəs indi, yəni Krımdan sonra mübahisə nəyin üzərindədir? Niyə Krımın istilasını sakitliklə seyr edən, "aciz"liyini, "qorxu"larını və enerji asılılıqlarını sərgiləyən Qərb Ukraynanın şərq vilayətlərinin istilasının qarşısını almaqda qətiyyət və sərtlik göstərə bilir? Putin Rusiyası ilə Qərb arasındakı mübahisə Rusiyanın I Dünya Müharibəsinin nəticəsində alınmış razılığı bolşeviklərin ardınca təkrar pozmaq niyyətidirmi? Bu məsələlər bizə nəyi aydınladır? Məgər, bunlar I Dünya Müharibəsi sonunda Azərbaycanı Rusiyaya güzəştə getməyə razı olan, lakin suveren olmasına imkan vermək istəməyən, Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətimizin ancaq 1 illik səylərindən sonra Paris Konfransında Azərbaycan Demokratik Respublikasının müstəqilliyini tanıyan həmin dövlətlər deyillərmi? O zaman bununla və Azərbaycandakı fəaliyyətlərilə Qafqazda daha bir türk dövlətinin formalaşmasının apardıqları dünya müharibəsinin məramına zidd olmasını və belə bir şeyi arzulamadıqlarını nümayiş etdirmədilərmi? Biz o zaman olduğu kimi, indi də nədənsə hər şeyi erməni təbliğatı ilə, ermənilərin "əlahiddə inandırma" qabiliyyətlərilə əlaqələndirməyə çalışırıq. Sanki bu ölkələrin peşəkar siyasətçiləri və mütəxəssisləri ermənilər, onların regiondakı siyasətləri, əməlləri və burada gedən proseslərdən yalnız erməni təbliğatı sayəsində xəbərdar olurlar. Baxmayaraq ki, qərbin kəşfiyyatı hər zaman yüksək peşəkarlıqla işləyib. Qərb siyasətçiləri və siyasətşünasları da ermənilərin yüksək təşkilatlanma və təbliğat aparma və s. bacarıqlarını qarşımıza əsas səbəb kimi qoyurlar. Bununla da böyük həvəslə "siz böyük bir cinayətin qurbanısınız" etirafını, "siz yaxşı təşkilatlanmamısınız"la əvəzləyirlər. Lakin aydındır ki, hər hansı azlıqda olan xalq və ya diaspora hansı səviyyədə lobbiçilik fəaliyyəti aparmasından asılı olmayaraq böyük dövlətlərin geosiyasi maraqlarını və dünya siyasətindəki strategiyalarını müəyyənləşdirmək iqtidarında ola bilməz. Deməli, burada əsas motiv bizim dövlətçiliyimizə, bir dövlət olaraq mövcudluğumuza və güclənmək perspektivimizə tərəddüdlü münasibətdir. Regionda güclü bir türk zolağının yaranmasına dözümsüzlükdür. Bunu dərk edərkən 20 ildən artıq bir dövrdə Qarabağ münaqişəsində Qərbin tutduğu mövqe, hətta təhlükəsizliyimizi təmin etmək üçün Türkiyə ilə ikitərəfli hərbi müttəfiqliyə NATO çərçivəsindəki asılılıqlardan istifadə edərək yaratdıqları maneə də anlaşılır.
Rusiya Qarabağ problemini bu regionu təkrar tamamən istila edənə qədər saxlamaq istəyir. Qərbin davranışlarından və Minsk qrupu çərçivəsində Rusiya ilə razılıq şəraitində olmasından belə aydın olur ki, problemin bu şəkildə saxlanılması onun da maraqlarına xidmət edir. O zaman sual yaranır: Qərb üçün bu problem nə vaxta qədər qorunub saxlanmalıdır? Əcaba, bu, Azərbaycanda neft və qaz tükənənə qədər deyil ki?
Bir gerçəkdir ki, XX əsrin sonunda Azərbaycan dövlətinin təkrar müstəqilliyini qazanmasında və hazırda da onun qorunmasında əsas amillərdən biri də Avro-Atlantik blokun dünya siyasətindəki liderliyidir. Lakin bunun əks töhfəsi çox daha böyükdür. Belə ki, Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi mövcudluğu Sovet İmperiyasının bərpası yolunda bir səddir. Azərbaycan rus imperiyasının mövcudluğunda, o cümlədən də dağılmasında bir açardır və bunu Lenindən başlayaraq bütün rus liderləri, o cümlədən Putin çox yaxşı bilir. Azərbaycan sadəcə imperiyanın sütunu olacaq iqtisadi amil deyil. Həmçinin, mədəni və siyasi-psixoloji amildir. Azərbaycanın rus imperiyasına təslim edilməsi bütün Qafqazla yanaşı, ardınca Orta Asiyanın ruslar tərəfindən ilhaqı deməkdir. Azərbaycanın siyasi taleyi münasibətlərimizin necə və hansı səviyyədə olmasından asılı olmayaraq Orta Asiya respublikalarını istiqamətləndirən mədəni və psixoloji təkandır. Bunu tarix XX əsrdə bir neçə dəfə sübut edib. Qafqaz və Orta Asiyaya sahib olmuş Rusiya üçün isə Avropanın ən azı yarısında hegemoniya əldə etmək və bütün Avropanı təhdid içində saxlamaq çətin deyil. Ona görə də qərbli tərəfdaşlarımızın, nəhayət, özlərinin türkə olan fobiya və antipatiyalarından azad olub, suverenliyimiz və ərazi bütövlüyümüzlə təhlükəli incə oyunlar oynamamaları bizim qədər onlar üçün də vacibdir. Bunu onlara anlayana qədər dönə-dönə izah etməmizdən başqa çarəmiz yoxdur. Məqsədimizə müvafiq olaraq işimizi artıq bir əsr mövcud olan konsepsiya və stereotiplərlə silahlanmış siyasətçi və diplomatlardan daha çox həmin konsepsiya və siyasi strategiyaları hazırlayan aparıcı siyasi məktəblərin, akademik qurumların nümayəndələri ilə aparmalıyıq.
çap et