İllər öncə məşhur alim Leo Mazel musiqidə “bədii kəşf” anlamının tərifini verməyə cəhd göstərmişdir. Alimin fikrincə, həmin kəşfin məğzi önəmli, lakin çətin bir araya gətirilən xüsusiyyətlərin keyfiyyətcə yeni tərzdə uzlaşmasındadır.
Azərbaycan akademik musiqisində bəzi cazibədar bədii tapıntıları ilə diqqəti cəlb edən bəstəkarlardan biri, şübhəsiz, Rəhilə Həsənovadır.
Onun yaratmaları, bir qayda olaraq qızğın mübahisələr, rəy qütbləşməsi doğurur, heyrətləndirir, bəzən anlanılmır, inkar edilir, amma heç zaman laqeyd qoymur. Bu da sənətkarın daxili müstəqilliyinə, möhkəm iradəsinə, bədii qayələrinin özünəməxsusluğuna dəlalət edir.
R.Həsənovanın bir yaradıcı şəxs kimi formalaşmasında milli musiqi irsi ilə yanaşı, dünya mədəniyyətinin, o cümlədən Şərq musiqi sənətinin müxtəlif ənənələri, rituallar, etnik musiqi alətlərinin səslənmələri və s. önəmli rol oynamışdır. Müəllim baxımdan da bəxti gətirmişdir. A.Zeynallı adına Bakı Musiqi Texnikumunda o, “yeganə və təkrarsız” adlandırdığı Xəyyam Mirzəzadədən dərs almışdır. Konservatoriya müəllimləri arasında isə Rəhilə xanın Fərəc Qarayevi və Boric Yermolayevi minnətdarlıqla xatırlayır. Lakin, əlbəttə, onun tərcümeyi-halında Qara Qarayev kimi müqtədir şəxsiyyətin rolu müstəsnadır. Ustadına dərin ehtiram bəsləyən R.Həsənova məqalələrindən birində yazırdı: “O, axtarış tələb edirdi, çünki öz yaradıcılığı elə axtarış timsalı idi... Bəzən Müəllimin dərslərində möcüzə baş verirdi: tələbənin “uğursuz” yaratması – “çirkin ördək balası” - xırda düzəlişdən sonra “qamətli ağ qu quşuna” çevrilərdi...”
Konservatoriyada Rəhilə yeni səslər dünyası – avanqard yönlü musiqinin o zaman da hələ çətinliklə ölkəyə daxil olan nümunələri ilə görüşür. Eyni zamanda muğamları da dərindən mənimsəyib, strukturunu tədqiq edib, onu bir model kimi əsərlərində istifadə etmək barədə düşüncələrə varır. Beləliklə, ən müxtəlif təsirlərin, maraqların çarpazlaşması Rəhilə xanımın tam fərqli musiqi üslubunu ərsəyə gətirir.
R.Həsənova yetmişincilər nəslinin ən maraqlı, müstəqil mövqeyə malik simalarındandır. Onun yaradıcılığı həmin nəsli düşündürən məsələləri, axtarış ruhunu çox bariz əks etdirir. Əsas məqsəd öz yolunu tapmaq, öz mövzularını təklif etmək və həmin mövzuların məxsusi yozumunu vermək idi.
R.Həsənova öz obrazlarını, ideyalarını müxtəlif məxəzlərdən - Azərbaycan xalqının mərasimləri, qədim oyunları, dini musiqi, təsəvvüf fəlsəfəsi, xalça sənətindən əxz edir. Əlbəttə, belə bir təsnifat müəyyən mənada onun yaradıcılıq palitrasının məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxara bilər. Aydındır ki, bəstəkarın sənət dünyası daha geniş, çoxçalarlı və maraqlıdır. Bəstəkar Köln radiosuna verdiyi müsahibədə (26 noyabr, 2004) qeyd edir ki, Azərbaycan mədəniyyətinin çox qədim qatları ilə təxtəlşüur səviyyədə əlaqəsini duyur: “Çox zaman mən arxetipik ideal axtarışı vəziyyətində oluram. Hətta bəzən düşüncələrimdə bəşəriyyət tarixinin dərinliklərinə varıram: sanki mənim 2000, 3000 yaşım var... Fikrimdə qədim köklərimlə əlaqəni yaratdıqdan sonra, ideyalar özləri ərsəyə gəlir”. Bu, musiqili xalça, və ya ritual rəqs, və ya qayaüstü rəsmlər və qədim teatr sənəti ilə bağlı ideyalar ola bilər.
Onu da deyək ki, mədəniyyət tariximizlə bağlı bəzi bu kimi mövzular 70-ci illərdən başlayaraq, bir sıra Azərbaycan bəstəkarlarının (A.Əzimov, F.Əlizadə. C.Quliyev, C.Abbasov) diqqət mərkəzində idi. Odur, əsas məsələ mövzunun həlli, konkret təcəssümü ilə bağlıdır. Burada R.Həsənova həqiqətən fərqli bir cığırla addımlayır, öz yanaşması, öz metodunu ortalığa qoyur.
Rəhilə xanıma zövq məhdudluğu tam yabançıdır. Onun fikrincə, istənilən dövrə, ənənəyə aid musiqi, məsələn, hind raqası, Çin ənənəvi sənəti, XX yüzilin avanqardı və ya Avropa klassik musiqi mədəniyyəti yaradıcılığa təkan verə bilər.
“XX əsrin sekvensiyası” (B.Yarustovski) kimi dəyərləndirilən ostinato texnikası, musiqi toxumasının modal təşkili, yığcam ilkin ritmointonasiyanın intensiv işlənməyə məruz qalması, ritmin önəmliliyi - bu xüsusiyyətləri bəstəkarın artıq ilk əsərlərində aşkarlamaq olar. Bütün sadaladıqlarım minimalizm cərəyanının başlıca əlamətləri sırasındadır.
Onu da deyim ki, azərbaycanlı müəllifin əsrimizin son rübündə kifayət qədər geniş yayılmış texnika ilə görüşü müəyyən mənada təsadüfi xarakter daşıyırdı: yəni bəstəkar özü, müstəqil surətdə muğamı dərindən mənimsəyib, xalqımızın fəlsəfı, estetik tarixinə dair araşdırmalarla tanış olub, “minimuma qədər reduksiya”nı (A.Pyart) və variantvari təkrarlanmanı əsərlərinin əsas quruluş prinsipinə çevirir.
Bəstəkarın üslubunu sərgiləyən əsərlər sırasında Üçüncü simfoniya, qeyri-ənənəvi tərkibli ansambllar (Radviloviçin definisiyasıdır) üçün yazılmış “Dərviş”, “Səma’ ”, “Mərsiyə”, “Pirəbədil” kompozisiyaları, “Tetraksis” adlı Üçüncü simli kvartet, fortepiano üçün “Alla Meyxana”, Sonata (“Monad”) diqqəti çəkir. Akademik musiqi üçün tamamilə yeni olan obrazlara üz tutan müəllif öz ideyalarını müasir musiqinin kompozisiya texnologiyaları (minimalizmlə yanaşı aleatorika və sonorikanı da qeyd edək) əsasında təcəssüm etdirir: həmin yazı üsulları parlaq milli xarakteri ilə fərqlənən mövzuları tamamilə yeni – təravətli və olduqca özünəməxsus səpkidə, müasir “libasda” təqdim etmək imkanı verir.
Bəstəkarın yaradıcılığında minimalizm, repetitiv texnika dramaturgiyanın dinamizasiyası və musiqinin emosional təsir qüvvəsinin artırılması vasitəsidir. Odur, klassik minimalistlərdən fərqli olaraq R.Həsənova əsərləri kreşşendovari profilə malikdir, burda kulminasiya və eniş də var. Minimalizmin etnomədəniyyətin vizual obrazları, xalça, şəbəkə, qurama kimi arxetiplərlə bağlılığını da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Başqa sözlə, müvafiq texnikanın köməyi ilə bəstəkar milli mədəniyyətin ona qədər “tədqiq” olunmayan obrazlarını təqdim edə bilir: “Məni həmişə sufizm ruhunu minimalizmin köməyi ilə ifadə etmək ideyası cəlb edirdi. Yalnız elə bir texnika tapmaq tələb olunurdu ki, o, uzlaşmanın üzviliyini təmin etsin. Mən materialın modal-meditativ səpkidə təşkilinə və ostinato texnikasına müraciət etdim. Hər ikisi, zənnimcə, qədim musiqi mədəniyyətinə xas olub mənim genetik yaddaşımda yaşayır”, - deyə bəstəkar qeyd edir.
Onu da vurğulayım ki, Rəhilə xanımın təsəvvüf və mistik fəlsəfədən qaynaqlanan əsərlərinin musiqi tariximizdə yeri xüsusidir. Onun yaratmalarının adlarına diqqət yetirək: “Qəsidə”, “Dərviş”, “Mərsiyə”, “Səma’”. Fərəh Əliyevanın təbirincə, “bu əsərləri ilə bəstəkar Azərbaycan musiqisində yeni obraz və mövzu ilə bağlı yeni səhifə açmış, bu istiqamətdə ilk maraqlı nümunələr yaratmışdır”. R.Həsənovanın “Səma’” kompozisiyası 1999-cu ildə Milleniuma Rekviyem – “Yeni Dini Musiqi” (Festival Niewu Spirituele Muziek) festivalında A.Pyart, G.Kançeli, C.Adams, Tan Dun, G. Brayersın ( Bryars) əsərləri ilə bir sırada ifa edilib. Özü də Rəhilə xanım bu festivalda islam dünyasını təmsil edən yeganə bəstəkar olub!
R.Həsənovanın “musiqili xalçalar” silsiləsi (“Pirəbədil”, “Şəddə”, “Verni”, “Zili”, “Pazırıq”) də sənətimizdə olduqca maraqlı hadisədir. Xalçanı “səsləndirmək” ideyasının kökündə Rəhilə xanımın çox erkən təmasları və tələbəlik illərinə təsadüf edən müstəqil araşdırmaları durur. Belə ki, hər bir xalçanı mahnı və ya rəvayət kimi yozan bir yaşlı xanımla söhbətlər onun yaddaşında dərin iz buraxmışdır. Sonralar bəstəkar özü də xalçanın utilitar məqsədlə deyil, müəyyən informasiya daşıyıcısı kimi ərsəyə gətirildiyi ideyasına gəlib çıxır.
“Mən xalçalardakı rəmzləri, ornamentləri, həndəsə və rəqəmlərlə bağlı təkrarlanan fiqurların musiqi analoqunu yaratmaq istədim”, - deyə bəstəkar vurğulayır. R.Həsənova xalça və musiqi sənəti arasında paralellər apararaq, rəngləri məqamlar, simvolları akkordlar, ümumi kompozisiyanı dramaturgiya, bordürləri ritmlə müqayisə edir.
R.Həsənovanın əsərləri həm Bakıda, həm də vətənindən kənarda – ABŞ, İngiltərə, Almaniya, Avstriya, İtaliya, Fransa, İsveçrə, Rusiya, Ukrayna, Hollandiya, Yaponiya, İsrail və başqa ölkələrdə ifa olunmuş, nüfuzlu beynəlxalq festivalların proqramına daxil edilmişdir. ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya və Polşada bəstəkarın müəllif konsertləri böyük uğurla keçirilmişdir. Almaniyada “Dərviş” adlı kompakt-diski işıq üzü görmüşdür (2004). R.Həsənova İtaliyada Adkins Chiti tərəfindən yaradılan “Donne in Musica” fondunun ard-arda 3 festivalında (1998-2000-ci illər) Azərbaycanı təmsil etmişdir. “Üzü zirvəyə” (1989), Qarayev adına “XX əsr musiqisi” (1990), “25 il Qara Qarayevsiz” (2008) festivallarında da onun əsərləri yer almış, “Pirəbədil” kompozisiyası 1996-cı ildə Amsterdamda “Köhnə Rusiya - Yeni Azərbaycan” konsertinin proqramına salınmışdır. 2004-cü ildə isə həmin kompozisiya Moskvada “Qara Qarayev və onun məktəbi” musiqi gecəsində səslənmişdir. Bəstəkarın “Merac gecəsi” adı ilə vətənində baş tutan iki müəllif konserti (1993, 2003) musiqi həyatımızda önəmli hadisə olmuş, elmi, ədəbi ictimaiyyətdə böyük rezonans doğurmuşdu.
Hal-hazırda ABŞ-da yaşayan Rəhilə Həsənova bəstəkar və pedaqoq kimi çox fəal çalışır. Onun son on ildə yazdığı opusların sayı 50 rəqəmini adlayır. Əlbəttə, kəmiyyət o qədər də vacib amil deyil. Məsələ Həsənovanın şəksiz ustalığı və hüdudsuz ixtiraçılıq qabiliyyətindədir. Onun hər bir ideyası orijinal başlıqda əks olunur, əsərin kodunu özündə ehtiva edir. “Plasma clusters” gitaralar kvarteti, “Xəzri-Gilavar” klarnetlər kvarteti və zərb alətləri, “Rainforest” arfa və saxsofon-alto, “Spinning spheres” valtorna və marimba üçün – siyahını davam etdirmək olar – nəzərdə tutulub. Əsərlərin adları ( “Rihthmical Streams”, “Pulse”), bir çox opuslarda zərb alətlərinin dominantlığı həm də onların dinamik, enerjili, hərəkət aşılanmış məzmununa dəlalət edir.
Xaricdə yaşadığı illərdə R.Həsənova - yer kürəsinin başqa qütbündə püxtələşmiş bir insan - öz yaradıcılığını tamam fərqli bir görüm bucağından seyr etmək, ona təzə nəzərlə baxmaq imkanı əldə etmişdir. Perfeksionizmi ilə seçilən Rəhilə xanım bir çox əsərlərini əsaslı tərzdə redaktə etmiş, köhnə əsərlərə “yeni həyat” vermişdir. Ümumiyyətlə, seçdiyi yolun səmərəli olduğunu yəqin etsə də, R.Həsənova həmişə yeni qəfil dönümlər sorağındadır: “Bir yerdə durmaq ölümə bərabərdir, mənim üçün daim inkişaf etmək, irəliləmək daha önəmli olub... Necə yaradasan ki, arxaya yuvarlanmayıb, saxta müasirliyə uymayıb, muğamın istismarına son qoyub bir yenilik ərsəyə gətirəsən?” Rəhilə xanım indi bu düşüncələrlə yaşayır.
Tələbəlik dönəmindən dəqiq elmlərə meyli olan bəstəkar ən yeni elmi tədqiqatlarla mütəmadi tanış olur, elmi məqalələrin mütaliəsinə xeyli vaxt ayırır. Son zamanlar o, elmi bilikləri emosiyalar süzgəcindən keçirib öz üslubunu yeni cəhətlərlə zənginləşdirməyə çalışır. Bəstəkar əmindir ki, musiqidə gözəllik önəmlidir. Burada dəqiq məntiq həmin ali gözəlliyi təmin etməlidir.
Bəstəkarın emala cəlb etdiyi estetik material öz genişliyi və rəngarəngliyi ilə valeh edir. Eyni zamanda “muğam, milli musiqi qanımdadır və bunu dəf etmək qeyri-mümkün və lüzumsuzdur”, -deyən R.Həsənovanın Vətəndən uzaqda yazdığı əsərlərinin, demək olar ki, hamısında - bəzi əcnəbi başlıqlara rəğmən- onun “azərbaycanlı əllərinin izi” (Q.Qarayev) sezilməkdədir.
Məhz xaricdə Rəhilə xanım öz “musiqili xalçalar qalereyası”nı ( “Şəddə”, “Verni”, “Zili”, “Pazırık”) gerçəkləşdirmiş, “Qavaldaş”, “Xəzri- Gilavar” kimi “doğma” adlara malik opuslarını yaratmışdır. Bu “milli” nümunələrdən başqa müəllif simfonik orkestr üçün “Yurt”u, “Eos-Helios”u, “Perfect Equilibrium” piano kvintetini, “Solar Winds” ağac nəfəsli alətlər kvartetini, solo bass clarinet üçün “Penetrations”ı daha önəmli adlandırı. “Yurt”un konsepsiyası türk insanının “dünya mənim yurdumdur” ifadəsində əksini tapan fəlsəfəsinə söykənir. Bəstəkar öz qayəsini açaraq aşağıdakı fikri vurğulayır: “Əgər insan yurtun (yurtanın) mərkəzidirsə, onun yurtu Yerin mərkəzidir. Yer Kainatın mərkəzidirsə, onda bütün Kainat türk insanının evidir. Beləliklə, yurta onun üçün Dünyanın rəmzidir. Odur, o, evini xüsusi qüvvəyə malik rəmzlərlə, xalçalarla bəzəyir ki, Yuva/Yurt/ Dünya qorunmuş olsun”.
Məqalə R. Həsənovanın pedaqoq və tədqiqatçı kimi fəaliyyətindən geniş danışmağa imkan vermir. Uzun illər musiqi məktəbində çalışan Rəhilə xanımın misilsiz pedaqoji təcrübəsinin nəticəsi olaraq musiqi nəzəriyyəsi üzrə proqramı ardıcıl illüstrasiya edən dərslik - Solfecio ərsəyə gəldi. Vəsaitin sonuncu hissəsində Rəhilə xanım uşaqlara Azərbaycan musiqisini duymaq vərdişini aşılamaq məqsədilə ayrı-ayrı məqamlarda özü tərəfindən bəstələnmiş nümunələr və milli musiqidən səciyyəvi fraqmentlər (“Arazbarı”, “Mənsuriyyə” və s.) yerləşdirir. Beləliklə, R.Həsənovanın Solfeciosu şagirdləri lap erkən yaşlarından milli qaynaqlarımızla görüşdürür, onların musiqi duyumunu bir növ milli kökə “sazlayır”.
1997-2009-cu illərdə Rəhilə Həsənovanın fəaliyyəti Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası ilə bağlıdır. Burada o, Akademiya nəzdində məktəb-studiyada, habelə “Musiqi tarixi” kafedrasında (2006-cı ildən dosentdir) çalışmışdır. R.Həsənovanın “Musiqili-səhnə əsərlərinin təhlilində fono-informativ və antropoloji metodların əhəmiyyəti haqqında” (2007), “İnformasiya cəmiyyətində musiqi təfəkkürünün təkamülü prosesi haqqında” metodik işləmələri, “Menecmentdə kompüter musiqisi” kursuna dair tərtib etdiyi Proqram müəllim və tələbələri dəyərli tədris vəsaiti ilə təchiz edib.
2005-ci ildə Rəhilə xanım “Musiqi nəzəriyyəsi fənlərarası tədqiqat obyekti kimi” elmi işini müdafiə edərək, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsini almışdır. .R.Həsənovanın musiqi sənətinə dair çoxjanrlı məqalələri, esseləri “Katarsisin yeni modeli” (2006), “Səs cisimlərinin dünyası” (2009) toplularında əksini tapmışdır.
Şadam ki vaxtilə Bəstəkarlar İttifaqında işə başladığım zaman mən Rəhilə xanımın musiqisi ilə görüşdüm- “Çeşmə” piano silsiləsinin özgün aləminin- əski ritm və saf melodiyalarının cazibəsi altına düşdüm. Onun sənəti ilə mütəmadi təmas sonralar da mənə o qədər unudulmaz təəssürat bəxş etdi! Yadıma gəlir, bir dəfə tanınmış musiqişünas V.Rojnovski belə bir fikir səsləndirmişdir: “Bəzən elə təsəvvür yarana bilər ki, musiqi tənqidçiləri yalnız bu və ya digər əsərin qüsurlarını axtarırlar. Amma bu, əsla belə deyil. Əslində hər bir tənqidçi bədii cəhətdən maraqlı nümunələr intizarındadır. Və belə əsərlə qarşılaşırsa, o, hamıdan çox sevinir”.
Xoşbəxtəm ki, mənim də araşdırıcılıq fəaliyyətimdə belə xoşbəxt məqamlar olub və onların böyük bir hissəsi məhz R.Həsənovanın musiqisi ilə bağlıdır. Elə son çıxışımlarımda, ICTM kimi nüfuzlu təşkilatın simpoziumunda, Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının 100 illik yubileyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransda mən ənənələrin çağdaş musiqidə rolu haqda danışarkən Rəhilə Həsənovanın əsərlərinə də üz tutdum və xarici ölkələrdən həmkarlarımın onun yaradıcılığına marağını görüb sevindim.
İndi də Almaniyanın “Zeitung Für Moers” qəzetinin müxbiri Günter Metzner’in Rəna Rzayevanın ifasında “Monad” sonatasını dinlədikdən sonra yazdıqlarını sitat gətirmək istərdim: “Burada sanki Filip Qlassın minimalist musiqisi Entoni Brekstonun yeni mürəkkəb cazı ilə birləşib elə bir nəhəng eyforiya yaradırdı ki, Raxmaninov musiqisinin partlayışları müqayisədə qüvvəsini itirir, sakit, sönük səslənirdi” (3 noyabr, 1993). Bu sitat Rəhilə Həsənovanın bədii kəşf yaratmaq iqtidarına inandırıcı dəlil deyilmi?
Çağdaş dövrdə “bəstəkarlar zamanının sonu” haqqında müzakirələr vüsət almış, bu mövzu hətta tədqiqat işləri doğurmuşdur. Ən bədbin proqnozlara baxmayaraq, dünyanın müxtəlif guşələrində yaşayan sənətkarlar fəaliyyətini dayandırmır, yeni səslər, obrazlar sorağında çalışırlar. Belə axtarış həvəsli məhsuldar müəlliflərdən biri də azərbaycanlı Rəhilə Həsənovadır. Onun sənət aləmi dərin, obrazları rəngarəng, aşkarladığı yeni səslər məftunedicidir. Bəstəkar müasir musiqi burulğanında öz simasını mühafizə etmək qabiliyyəti sərgiləyir, nə simasız ortastatistik Avropa avanqardına uyur, nə də milli musiqinin insafsız istismarına yol verir. Nadir bir balansa nail olur: çağdaş dövrün ab-havası ilə aşılanan, eyni zamanda özgünlüyünü itirməyən yaratmalar ərsəyə gətirir. Onun sənət dünyasına varmaq o qədər də asan deyil: musiqisi duyumumuza sığal çəkmir, hətta diskomfort hissi də yaradır. Yalnız araşdırmaya meyilli, həssas musiqi duyumlu dinləyicilər müəllifin qurduğu labirintlərdən keçə bilərlər. Və əgər bu yol qət olunarsa, sonucda bir mükafat kimi mənəvi sarsıntı və daxili saflaşma labüddür.
Sonuncu dəfə Rəhilə xanımın musiqisi Bakıda 2019-cu ildə Heydər Əliyev Fondunun təşkilatçılığı ilə keçirilən “Nəsimi - şeir, incəsənət, mədəniyyət festivalı”nın bağlanışında ifa olunmuşdur. O zaman Heydər Əliyev Mərkəzinin salonunda bəstəkarın “Ulduzların laylası” kompozisiyası ekranda peyda olan ulduzlu səmanın fonunda səslənib Nəsimi poeziyasının ecazı, sonsuzluğu, kosmik vüsəti təəssüratını yaradaraq bizi sanki ovsunlamışdır. Çox istərdim ki, artıq illər öncə çağdaş musiqidə layiqli yer qazanmış Rəhilə Həsənovanın əsərləri onun bütün qəlbi ilə sevdiyi vətənində daha tez-tez ifa olunsun. Həmin saxtakarlıqdan tam uzaq, içdən gələn kövrək övlad sevgisini duymaq üçün isə Rəhilə xanımın “Bakı”, “Vətən qoxusu” lirik esselərini oxumaq kifayətdir.
Bu günlərdə həyatında yuvarlaq tarix qeyd edən bəstəkara, sənət dostuma əvvəla sağlıq, enerji, sonra da şövq, yeni səslər sorağında uğurlar, dinləyicini heyrətləndirən, musiqişünasları araşdırmaya sövq edən yeni əsərlər, bədii kəşflər diləmək istərdim.
çap et