Noyabrın 17-də görkəmli yazıçı-jurnalist Əli İldırımoğlunun 85 yaşı tamam olur. Bu münasibətlə tanınmış publisist Loğman Rəşidzadənin yazıçının yaradıcılığından bəhs edən “Fəryad və vicdan” essesini oxuculara təqdim edirik.
(Əvvəli ötən şənbə saylarımızda)
Loğman RƏŞİDZADƏ
“Həyat əzabdır”, - Budda belə söyləyir. “İnsan doğulur, əzab çəkir və ölür”, - belə bir Şərq formulu da var. Ümumiyyətlə, insan yaranışdan ömrü boyu müxtəlif əzablarla üzləşir. Və insan yaşadıqca da dərdə, kədərə vərdiş edir. Bu azmış kimi, insanlar özləri də bir-birinin həyatını cəhənnəmə döndərir və sanki bundan gizli zövq alırlar. Bu mənada ermənilərin qərinələrdən bəri azərbaycanlı qonşularının başına açdığı oyunlar bunun bariz nümunəsidir. Müəllif Nəcəfin acı taleyi timsalında bunun əyani mənzərəsini yaradır. Nəcəfin əzab-əziyyətdən yoğrulmuş acınacaqlı həyatı, həm də son anda uğursuzdur. Bu, kiməsə qəzavü-qədər, fatalizm kimi görünə bilər... Lakin müəllif üçün bu, hadisələrin təbii davamı və məntiqi yekunudur. Ermənilərin əzab-əziyyətə düçar etdiyi Nəcəf, son anda erməni əliylə qətlə yetirilir. Nəcəfə atılan güllə həyəcan təbili kimi səslənir. Bu həyəcan təbiliylə müdrik yazıçı erməni məkrinə, erməni hiyləsinə uymamağa çağırış edir... Amma bəzən yazıçı öz harayına belə, özü başqa cür əks-səda verir. O, erməni vandalizmindən haray vura-vura “kasıb-kusuba qalsa, araya qan düşməz”, - qənaətinə gəlir. “Siçandan olan dağarcıq dələr”, - fikri ilə hadisələrə qiymət verən ədib, belə çıxır ki, tarixi yaddaşı unudub Andraniklərlə yanaşı Armenaklar, Akoplar da yaradır, bu sadə çobanların insanlığından, səmimi duyğularından, Nəcəfə isti münasibətlərindən söz aça-aça özü də onlara inanır?.. Ədibin bu tip sadə ermənilərə münasibəti tam səmimidir, hətta bəzi məqamlarda, bu obrazlar isti yazıçı himayəsindədir. Əli İldırımoğlu, yəni bu qədər sadəlövh yazıçıdır?.. Erməni xislətinə yaxından bələd olan və onu sonadək ifşa etməyi bacaran, erməni hiyləsinə uymamağı bütün əyaniliyi ilə təbliğ edən yazıçı birdən-birə özü də erməni hiyləsinə uydumu?.. Əli İldırımoğlunu yazıçıların humanist nəslinin nümayəndəsi kimi təqdim etdik. Bu tip yazıçılar, adətən ən sərt həyat həqiqətlərində, ən çamurlu insan xislətində belə, gözəllik, insanpərvərlik, ideallıq axtarır. Ermənidə işıqlı cəhət axtarmaq, artıq humanist yaradıcılığın bədii-estetik qayəsidir. Humanist yaradıcılığın kredosu budur: erməni olsa belə, insandan sonadək necə imtina etmək olar?.. “Daş yağan gün” əsərində ermənizmin ifşası leytmotivdir. Estetik qayə isə humanizmdir, insanpərvərlik və bəşəri ideallardır. Yazıçı öz estetik məqsədi üçün, hətta ermənidə belə (təbii ki, daha sadə, məkrsiz, millətçilik ideyalarıyla zəhərlənməmiş) işıqlı cəhətlər axtarır. Bu, Əli İldırımoğlunun yazıçı kimi, bəlkə də ən böyük uğurudur. Yazıçı bütün vasitələrlə sonadək öz idealını qabardır, insanpərvərliyin tərəfində dayanır.
O, öz yazıçı eksperimentlərini Arsen obrazında inkişaf etdirir, onda Akop və Armenakdan daha fərqli cizgilər axtarır. Xarakterləri kənd-kəsəyin, dağın-daşın təmizliyindən, saf təbiətdən qaynaqlanan sadə cavanlarda müsbət ideallar tapmağa nə var ki?.. Əsas odur ki, savadlı, sivilizasiya havalı ermənidə bunların axtarışına çıxasan... Bu mənada Əli İldırımoğlunun öz yazıçı fəhmi onu daha uzaqlara aparır. Erməninin oxumuş, təhsil görmüş, zabit rütbəsi almış, orduda komandir vəzifəsinə qalxmış Arsen kimi nümayəndələri üzərində bu eksperimentləri aparmaq daha sirrli və möcüzəlidir. Əli İldırımoğlu humanizminin çılğınlığı və inadkarlığı da bu məqamlardadır. O, insana inanır (erməni olsa belə), onun bəşəri məzmununu duyub qiymətləndirməyi bacarır. O, bu anlarda ermənidən daha çox insandan, Allahın yaratdığı ən mükəmməl varlıqdan yazır. Sadə çobanı yazıçı məqsədinə tabe etmək, başqa sözlə, onda işıqlı cəhətlər tapmaq, ondan vicdanlı, saf, təmiz məxluq yaratmaq nə qədər asandırsa, Arsen kimi təhsilli, siyasətdən baş çıxaran, erməni-azərbaycanlı münaqişələrinin tarixi köklərindən xəbəri olan bir ermənidə müsbət məziyyətlər tapmaq daha çətindir. Bu anlarda ehtiraslı ədəbi coşqunluq, sonsuz yazıçı marağı daha da kükrəyir. Yazıçı nə yolla olursa-olsun, Arsenin tərəfində durub işıqlı bir erməni tipi yaratmaq istəyir. Heyhat!..
Ədib bu səhnələrdə də paradoksal effektlərlə ədəbi həqiqəti əyaniliyi ilə çatdırır. Bir tərəfdə müdrik Azərbaycan yazıçısı, digər tərəfdə əli yüzlərlə azərbaycanlının qanına batmış Arsenin babası Manuk. Və mənən deqratasiyaya məruz qalan, uçuruma yuvarlanan, son anda qatilə çevrilən Arsen... İki millət, iki ağsaqqal... Biri Xeyrin təmsilçisi, digəri Şərin... Arsen hər dəfə, xeyirxah Azərbaycan yazıçısı Əli İldırımoğlunun ədəbi öyüd-nəsihətləri, mənəvi-əxlaqi təlqinlərilə təmizlənmək, saflaşmaq, düz yola qayıdıb tövbə qapısını döymək istəyəndə Manukun fitnəkar xəyali görüntülərilə, cin, şeytan siqlətli siluetiylə üzləşir, onun qan qoxulu, vəhşi ehtiraslı “nəsihətlərini” dinləməli olur: “Arsen! Əqidəmizdən dönmüsən. Səndə ermənilikdən əsər-əlamət qalmayıb. Müsəlmanlara yıxılmısan! Nəcəf adlı müsəlman gədəsi ilə söhbətlərinizdən ruhum halidir. Həmin andan səni biryolluq itirdim. Nəslindən, kökündən ayrı düşmüsən, Arsen! Qoyduğum yoldan uzaqlaşmısan... Amma unutma kii, vaxtilə Çarhovuzlunu dağıdanların qabağında gedənlərdən biri də mən idim. Səfiyarın başını bu əllərimlə kəsdim (Bu, o Səfiyardır ki, Arsenin atası Bağdasar təyinatını Çarhovuzluya alanda, uzun illər onun sahibsiz qalmış evində yaşamış, Arsen də olmaqla övladları bu kəndin azərbaycanlı camaatının çörəyilə böyümüşdür). Bax, bu əllərimlə! Arvadını, yeddi uşağını öldürüb meyitlərini yandıran da mən olmuşam, mən!”
Bu çılğın, ehtiraslı ədəbi mükalimələr bir daha sübut edir ki, zatıqırıq insanlardan heç nə gözləmək olmaz. Belələrindən nəinki real, müsbət insan, heç ədəbi qəhrəman da yaratmaq mümkün deyil. Savad, təhsil adamın intellektini inkişaf etdirə bilər, zahiri görüntülərini dəyişə bilər, amma onun daxilinə, zərif hisslərinə, ürəyinə toxuna bilməz, onun zatını, genetik kodunu, mənəviyyatını, əxlaqını dəyişə bilməz. Bu səhnələr, sanki yazıçının özünün özü ilə amansız mübarizəsidir. Hadisələr onun arzulamadığı səmtə yön aldıqca, yazıçı, sanki Arsenin tərəfində daha çılğınlıqla dayanır, onu xilas etmək istəyir, onu Manuklardan qorumağa çalışır. Bu ədəbi məqamlar yazıçının ikiləşmə anıdır. Zaman humanizmlə realizmin mübarizəsi zamanıdır... Əli İldırımoğlu humanizm Arseni nə qədər ciddi-cəhdlə qoruyub saxlamaq, onun daxilində insani duyğuları oyatmağa çalışırsa, əlahəzrət realizm, həyat hadisələrinin real inkişafı başqa şeylər diqtə edir. Son anda Arsen Nəcəfi arxadan güllələyib qətlə yetirdikdən sonra (düzdür, qisas qiyamətə qalmır, Nəcəfin dostu Rövzət də Arseni öldürür), realizm humanizmə qalib gəlir. Müəllif son anda həyatın real məntiqi ilə barışmağa məcbur olur. Amma bu, heç də onun humanizminə xələl gətirmir. Əsərin bütöv ruhuna hopmuş bu humanizmin döyüşkən ruhu oxucunu əbədiyyətə səsləyir, bəşəri duyğuları qorumağa çağırır.
Qeyd etdik ki, “Daş yağan gün” problem ədəbiyyatıdır. Bu problemi çözmək üçün müəllif müxtəlif ədəbi-bədii vasitələrdən istifadə edir. Bunlardan biri və ən çox müraciət olunanı simvoldur. Əsərdə hadisələrə simvolik yanaşma tərzindən, simvolik təsvir vasitələrindən, simvolik təxəyyüldən geniş istifadə edilib. Ədib, əsasən real substansiyaları simvolun subyektinə çevirir. Burada təxəyyül, təhtəlşüur, yaxud yuxu timsallı simvollara da rast gəlirik. Bu, real və mistik simvollar əsər boyu bir-birini tamamlayıb harmoniya yaradır.
Yazıçının protoobrazı kimi canlanan və əsər boyu hadisələrin əlaqələndiricisi, koordinatoru kimi çıxış eləyən balaca uşağın düşüncələri son anda simvolik yaddaşa çevrilir. Onun məhv edilmiş Köhnə Həsənli kəndi barəsindəki düşüncələri, öz yetkin ağlı və balaca əllərilə bu kəndin oxşarını, maketini yaratması özü simvolik təxəyyülün məhsuludur. Balaca qəhrəman xəyal dünyasını ələk-vələk eləyərək öz aləmində daha mükəmməl bir kənd salır: “Həm də fikirləşdim ki, ermənilərə etibar yoxdur, Andranikin başının qurdu bir də tərpənsə, mənim kəndimin yerini tapa bilməz... Əvvəlcə kəndin ətrafına hasar çəkdim ki, Andranikin qoşunları içəri soxula bilməsin. Sonra çör-çöp yığıb dəyirman tikdim ki, dən üyütmək üçün camaat ora-bura getməsin. İş öküzlərini nallamaq üçün kəndin ortasında ayrıca yer düzəltdim, itləri zəncirləyib elə yerdə bağladım ki, erməni qoşunları gecə vaxtı hücum eləsə, tez görüb hürüşsünlər və kəndin adamlarını duyuq salsınlar...” Bu, bəsit uşaq düşüncələrindən daha çox müəllif arzularıdır. Bu parçada digər bir simvolik detal da diqqəti cəlb edir. Balaca qəhrəmanın yeni saldığı “kənddə” ilan-çayan, başqa həşəratlar yaşasa da, buraya heç bir xətər toxundurmurlar. Məntiq budur ki, erməni zəhərli həşəratlardan da qorxuludur. O, çapıb-talayır, yandırır, viran qoyur...
Əsərdə Nəcəfin qarğı tütəyindən, buynuzlu qara qoçundan, qara malın ala cöngənin kəsildiyi yerə yığışıb nalə çəkməsindən, çoban itlərinin qadın xeylağına və uşağa toxunmamasından tutmuş alapaça madyana, sədəfli tüfəngə qədər hər şey özündə simvolik yük daşıyır. Nəcəfin tütəyi hər dəfə səsləndikcə Köhnə Həsənlinin əbədi qövr edən dərdini dünyaya car çəkir, erməni vəhşiliyindən hüznlü bir hekayət danışır...
Nəcəf həyatda çox şeyini itirib. Canını qurtarsa da, həyatının mənasını, sevincini, arzu və ümidlərini, sanki Köhnə Həsənli ilə birgə dəfn edib. Məşəqqətli bir ömrə boyun əyən Nəcəfin təsəllisi balaca dostu ilə oxuduğu kitablar, qarğı tütək və bir də mehrini saldığı buynuzlu qara qoçdur. (Qara qoç həm də onun gələcək arzularının simvoludur. Axı, o, qara qoçun vasitəsilə özünə ayrıca sürü düzəltmək, əmisindən ayrılıb müstəqil yaşamaq arzusundaydı.) O, tədricən bu sevinclərini də itirməyə başlayır. Qara qoç qonşu kənddən gəlmiş nalbənd Mıkırtıç üçün kəsilir. Bəli, Nəcəfin ata-anası, bacı-qardaşı, kənd-kəsəyi, taleyi, gələcəyi, arzu və ümidləri kimi qara qoçu da erməni qurbanı olur. Bundan sonra Həsənlidə məktəb olmadığından balaca dostu onu tərk edib atasının kəndinə gedir. Bundan sonra Nəcəf yenə dəm verir qarğı tütəyə... Demək, Nəcəf təkliyə, tənhalığa məhkumdur.
(ardı gələn şənbə sayında)
çap et