Bir qələm sahibi kimi yaradıcılığımın təməli böyük yazıçımız İlyas Əfəndiyevin əsərləri ilə qoyulub. Ötən əsrin 50-ci illərinin sonlarında 8-ci sinifdə oxuyarkən yeni çapdan çıxmış "Söyüdlü arx" romanına həsr olunmuş kənd kitabxanası oxucularının konfransında məruzə mənə tapşırılmışdı. Sonralar özümə ideal seçdiyim o böyük insanla 1964-cü ilin dekabrında üzbəüz oturmaq xoşbəxtliyi qismətim oldu. Universitet qəzetinin tələbə əməkdaşı kimi onunla görüşüb intervyü aldım. Onun sirli-sehrli yazı masasının üstündə əski ərəb əlifbası ilə yazılmış səhifələri görmüşdüm... O illərin ədəbi hadisəsi sayılan "Sən həmişə mənimləsən" səhnə əsərinin ilk tamaşaçılarından biri olmuşdum. Onun əsərlərinin birini də ötürmürdüm.
Yazıçıdan ikinci intervyünü 1982-ci ilin avqustunda o dövrün nüfuzlu "Bakı" qəzeti üçün almışdım. Düşünürəm ki, illər sonra bu müsahibələri "525-ci qəzet"in oxucuları maraqla qarşılayacaqlar.
Hörmətlə
Fazil Güney (Abbasov)
Azərbaycanın Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevlə onun iş otağında görüşdük. Gözüm stolun üstündəki nəfis tərtibli kitaba sataşdı. Başqa dildə yazıldığı üçün ancaq 1982-ci il tarixini və müəllifin adını oxuya bildim. Yazıçı özü mənim köməyimə çatdı:
- "Söyüdlü arx"la "Körpüsalanlar"dır. Çexoslovakiyadan təzəcə göndəriblər.
Bu, müəllifin Çexoslovakiyada nəşr olunmuş ikinci kitabıdır. Birincisi iyirmi il əvvəl, 1962-ci ildə çapdan çıxıb.
Mən yazıçının əsərlərinin bir sıra xarici dillərə tərcümə olunduğunu bilirdim. Elə buradaca bir əhvalat yadıma düşdü. Təxminən on il əvvəl Dəməşqdə işləyirdim. Suriya yazıçısı, ərəb mədəniyyət mərkəzinin direktoru Saleh Dəhni ilə söhbət zamanı o, "Qırçı və qırmızıçiçək" hekayəsinin ərəbcə tərcüməsini mənə göstərib dedi: "Çox gözəl yazılıb. Elə bu hekayədən görünür ki, nəsrdə bizdən xeyli qabaqdasınız".
Hekayə ölkənin nüfuzlu qəzetində dərc edilmişdi. Həmin qəzeti mən Bakıya göndərməsəydim, bəlkə də müəllifin bundan xəbəri olmazdı. Demək istəyirəm ki, yaxşı əsərlərin haralarda dərc olunmasını izləmək çətindir. Bu, xüsusi tədqiqat tələb edir.
İlyas müəllimin əsərləri hamı tərəfindən sevilir: istər ərəb, çex, bolqar, ingilis, istərsə də rus, ukrayna, eston, latış oxucusu olsun... Orta Asiyadan, Baltik sahillərindən, Uzaq Şərqdən və s. yerlərdən gəlmiş yüzlərlə məktubda oxucular yazıçının laboratoriyası ilə maraqlanır, onun qəhrəmanları ilə mübahisəyə girişir, kimisi də sadəcə öz ürək sözlərini, sevincini, kədərini yazıçı ilə bölüşür. Bir neçə il əvvəl Moskvada çıxan "Radio i televiziya" jurnalında verilmiş maraqlı yazını xatırlayıram. Orada göstərilirdi ki, "Sən həmişə mənimləsən" tamaşası Moskva radiosu ilə translyasiya edildikdən sonra redaksiya 200-dən çox məktub alıb. Bunların xeylisi xarici ölkələrdən gəlib. Jurnal bu məktubların təhlilinə xüsusi məqalə həsr edərək əsərin belə təsir gücünə malik olmasının səbəblərini izah edirdi.
- İlyas müəllim, sizin əsərlərinizin oxunaqlı olmasının, yaş fərqindən asılı olmayaraq, geniş tamaşaçı, oxucu kütləsi tərəfindən sevilməsinin sirrini nə ilə izah etmək olar? - deyə soruşuram.
Yazıçı bir az duruxub deyir:
- Çətin sualdır. Ancaq onu deyə bilərəm ki, hər nə yazıramsa, səmimi yazmağa çalışıram. Mütəəssir olduğum hadisələri qələmə alıram. Duyduğum və duyaraq təsəvvür etdiyim həyati təsvirə cəhd edirəm. Yazıçının birinci meyarı səmimiyyətdir, yazıçının ürəyidir! Yazıçı ürəyi, yazıçı səmimiyyəti onun istedadıdır. Əgər əsərdə səmimiyyət, təbiilik yoxdursa, demək, istedad da yoxdur və yazılmış əsər heç bir təsir gücünə malik ola bilməz.
Növbəti sualımı məni həmişə düşü
ndürən bir məsələ ilə bağlayıram:
- Müasir Azərbaycan ədəbi, yazı və danışıq dilinin bəzi məsələləri haqda son zamanlar çox mübahisələr gedir. Bu barədə sizin fikriniz necədir?
- Dilin inkişafı xalqın inkişafı ilə bağlıdır. Bizim qədim tarixə malik ədəbi dilimiz inqilabdan sonra çox saflaşmış, cilalanmış və zənginləşmişdir. Lakin bu sahədə hələ bəzi qüsurlar var. Xüsusən bəzi gənc yazıçılarımızın dilində məhəlliçilik hallarına rast gəlirik ki, bu, çox ciddi nöqsan kimi pislənməli, rədd edilməlidir. Bəzən görürsən ki, yalnız obrazlar deyil, müəllif özü də müəyyən bir rayonun, ya mahalın yerli şivəsində yazır və çox zaman da digər rayonlardan olan adamların başa düşmədikləri sözlər, ifadələr işlədir. Belə vəziyyətlə mübarizə lazımdır!
Mirzə Fətəlidən bəri bizim istedadlı yazıçılarımız vahid Azərbaycan ədəbi dilinin əsl yaradıcıları olmuşlar. Dildə məhəlliçilik heç də xalq dilinə yaxınlıq demək deyil, əksinə, vahid ədəbi dilimizi parçalamaq, saxtalaşdırmaqdır. Xalq danışığında olan gözəl sözləri, ifadələri ədəbi dilə gətirmək, əlbəttə ki, lazımdır, lakin yazıçı bunları həm yerində və həm də elə məharətlə işlətməlidir ki, hamı tərəfindən başa düşülsün, hamı üçün maraqlı görünsün. Xalq dilindən lazımınca bəhrələnmək ədəbi dilin daha zəngin, daha poetik olmasına xidmət edər.
Bir zaman gənc nasirlər arasında dəb düşmüşdü: heç dəxli olmadığı halda, yerli-yersiz bütün mübtədalar axıra keçirilirdi. Niyə? Hətta müəllifin dilində də məsələn, "bunlar" əvəzinə "munlar", "səndən əvəzinə "sənnən", işləyirəm" əvəzinə "işdəyirəm" yazılırdı və s. Bu, novatorluğun nə demək olduğunu anlamamağın nəticəsidir. Dərin və sərrast ifadə qüdrətinə, poetik gözəlliyə malik bədii dil yazıçı istedadının əsas meyarlarındandır. Dilimizin saflığını qorumaq, onun zənginliyinə çalışmaq, qəzet, jurnal redaksiyasının, hər bir qələm sahibinin borcudur. Bu cəhətdən "Ozan"ın fəaliyyəti təqdirəlayiqdir. "Ozan" xalqımızın zəngin folklorundan məharətlə istifadə edir, əsl, ümumxalq dilində danışır. Mən istərdim ki, televiziyanın digər redaksiyaları da qəzetçilərimiz də dil məsələsinə diqqəti daha da artırsınlar.
- İlyas müəllim, uzun illərdir ki, Dram Teatrında və başqa teatrlarda sizin pyeslərinizə tamaşa edirik. Ona görə də bilmək istərdik, bizim səhnə dilimiz haqqında nə fikirdəsiniz?
- Akademik Teatrın səhnə dili bir zamanlar tamaşaçılarımız üçün örnək, nümunə sayılırdı. Ələsgər Ələkbərov, Kazım Ziya, Sidqi Ruhulla, Süleyman Tağızadə, İsmayıl Dağıstanlı kimi aktyorlarımızın danışıq tərzindən, sözlərin tələffüzündən, şeiriyyətindən gənclərimiz çox şey öyrənirdilər. Gənc aktyorlarımız yaxşı mənada onları təqlid etməyə çalışırdılar. Səbəbi aydın idi: sənətkarlar səhnə danışığına aktyor məharətinin əsas təzahürü kimi baxırdılar. Ona görə də hər sözün, hər ifadənin üstündə çox ciddi yaradıcılıq işi aparırdılar. Adil İsgəndərov, Mehdi Məmmədov, Rza Təhmasib, Ələsgər Şərifov kimi istedadlı rejissorlar da bunu birinci dərəcəli iş hesab edirdilər (Mehdi indi də elədir). Lakin açığını demək lazımdır ki, hazırda Akademik Teatrın səhnə dili və onun üzərində aparılan rejissor işi xeyli nöqsanlıdır, əvvəlki səviyyədə, əvvəlki gözəllikdə deyildir. Bunun əsas səbəbi odur ki, bəzi gənc aktyorlar yaradacaqları obrazın dili, ifadə tərzi üzərində ciddi işləmirlər, mətnin sözaltı mənasını, hər hansı ifadə ilə müəllifin nə demək istədiyini dərindən mənimsəyə bilmirlər. Rejissorlar da bunun üstündən çox sükutla keçirlər. Sual olunur: bəs, sənətkarlıq harada qaldı?
- Sizin bir fikrinizi də bilmək istərdik. Son zamanlar tarixi romanlar yazmağa meylin güclənməsi barədə nə deyə bilərsiniz?
- Tarixi roman yazmaq müsbət hadisədir, həm də çox lazımlıdır. Təəssüf ki, tariximiz ədəbiyyatda öz əksini zəif tapmışdır. Tarixi roman yazmağın məsuliyyəti böyükdür. Həm də bu, zəhmətli işdir. Zəhmətlidir, ona görə ki, gərək yazdığın dövrün tarixini dərindən, özü də bütün incəliklərinə qədər öyrənəsən, hətta mən deyərdim ki, tarixçilərdən də artıq biləsən. Eyni zamanda yazıçı gərək tarixi yalnız öyrənməklə kifayətlənməsin, onu duymağı, ona müasir gözlə baxmağı da bacarsın. Demək istəyirəm ki, yazıçı tarixi əsər yazanda da bir an belə müasir olduğunu unutmamalıdır! Təsadüfi deyil ki, Sov.İKP MK Siyasi Bürosu üzvlüyünə namizəd, Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi H.Ə.Əliyev yoldaş öz çıxışlarında yazıçılarımıza xalqımızın keçmişini layiqincə işıqlandırmağı, onu qiymətləndirməyi tövsiyə edir.
Burada istər-istəməz M.S.Ordubadinin "Dumanlı Təbriz" romanını xatırlayıb soruşuram:
- İlyas müəllim, şah rejimi devrildikdən sonra o taylı qardaşlarımızla ədəbi əlaqələrimizdə xüsusi canlanma yaranmışdır. Bu canlanmanın perspektivini necə görürsünüz?
Yazıçının baxışları pəncərədən uzaqlara dikilir, bir müddət susduqdan sonra sözə başlayır:
- Cənubi Azərbaycan əhalisi zəhmətkeş, mərd və istedadlı xalqdır. Onun həyatı, tarixi dramatik hadisələrlə doludur. Lakin çox təəssüf ki, Məmməd Səid Ordubadinin "Dumanlı Təbriz", Mirzə İbrahimovun "Gələcək gün" romanları, Süleyman Rüstəmin “Cənub şeirləri”, Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün, Söhrab Tahir, Əli Tudə, Hökumə Bülluri kimi cənublu yoldaşların əsərləri müstəsna olarsa, o taylı qardaşlarımzın ağır həyatına, böyük həsrətinə, mənfur şah rejiminə qarşı mübarizəsinə həsr edilmiş əsərlər yox dərəcəsindədir. Son zamanlar mətbuatımızda, radioda cənublu oxucuların, dinləyicilərin məktubları verilir, ara-sıra o taylı şair və nasirlər haqqında yazılır, televiziya verilişləri hazırlanır. Yaxşı olardı ki, bu mövzulara daha çox və tez-tez müraciət edilsin, daha sanballı əsərlər yaradılsın.
- Sonuncu, ənənəvi sual: nə üzərində işləyirsiniz? Qoca yenə geriyə baxacaqmı, Muradın sonrakı həyatını danışacaqmı? - deyə onun oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış, yüksək sənətkarlıq və səmimiyyətlə qələmə alınmış "Geriyə baxma, qoca!" romanına işarə edirəm.
Xalq yazıçısı gülümsəyir:
- Murad kimi qocalar hələ çox olacaq və onlar tez-tez geriyə boylanacaqlar. Bu bir. Sualınızın ikinci hissəsini isə sirr saxlayıram. Çünki yazıçı laboratoriyası sirli-soraqlıdır. Hər halda oxucularımı intizarda saxlamaram. Sağlıq olsun.
Söhbəti apardı: Fazil Abbasov
Yeni il arzuları
“Universitet ən böyük auditoriyadır”
Mən həmişə universitetin tələbə və müəllim heyətinə dərin hörmət bəsləmişəm, orada baş verən yeniliklərlə maraqlanmışam. İstər tələbələrin, istərsə də müəllimlərin mətbuatdakı çıxışlarını oxumuşam. Universitet bizim fəxrimizdir, ümidimizdir.
Mən istərdim ki, universitet tələbələrimiz ixtisasından asılı olmayaraq müasir sovet ədəbiyyatının, dünyanın mütərəqqi yazıçılarının əsərlərini daha çox oxusunlar. Bədii əsər oxumaq hər bir kəs üçün vacibdir. Çünki yaxşı bədii əsərlər insanın təsəvvürünü genişləndirir, daxili aləmini zənginləşdirir, ona həyatı daha düzgün dərk etməsinə kömək edir. Mənə elə gəlir ki, universitet biz yazıçılar üçün ən yaxşı auditoriyadır.
Yeni ildə gənc inşaatçıların həyatından bəhs edən bir roman üzərində işləyəcəyəm. Romanı artıq başlamışam. Orada gənclərimizin ümumi idealımızla əlaqədar olaraq öz səadətləri uğrunda necə mübarizə apardıqlarını, cəmiyyətimiz üçün necə faydalı işlər gördüklərini, onların hiss və həyəcanlarını təsvir etməyə çalışacağam. Bundan başqa mən 1965-ci ildə ziyalılarımızın həyatını əks etdirən yeni pyes yazacağam, müasir həyatımızdan bəhs edən bir sıra hekayələr çap etdirəcəyəm.
Mən də öz çıxışımı yeni il təbriki ilə qurtarmaq istəyirəm. Arzu edirəm ki, qış imtahan sessiyasını müvəfəqqiyyətlə başa vurun. Həyatda çaşmamaq, zamanın tələblərinə cavab vermək üçün elmin əsaslarına dərindən yiyələnin.
İlyas Əfəndiyev, yazıçı.
31 dekabr 1964-cü il ADU-nun(BDU)"Lenin tərbiyəsi uğrunda" qəzeti
Fazil Abbasov
çap et