Braziliyanın kurort şəhərlərinin birində bəlkə də dünya siyasətində köklü dəyişikliklərin əsasını qoyacaq bir sammit keçirildi.
Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika Respublikası dövlət başçıları altıncı dəfə bir yerə toplaşdılar. BRİCS adlanan təşkilatın dünya siyasətindəki rolunu artırmaq istiqamətində müzakirələr apardılar. Uzun sürən danışıqlardan sonra yeni inkişaf bankının yaradılması haqqında razılığa gəlindi. İştirakçılar müasir aktual geosiyasi məsələlərə də diqqət yetirdilər. Mütəxəssislər BRİCS-in bu sammitinin qlobal miqyasda gedən iqtisadi, maliyyə, siyasi və geosiyasi proseslərə necə təsir edəcəyi ilə bağlı proqnozlar verirlər. Burada bir sıra ziddiyyətlərə də diqqət çəkirlər.
Altıncı görüş: geosiyasət, yaxud iqtisadiyyat?
BRİCS-in Braziliyadakı toplantısına müəyyən mənada dönüş nöqtəsi kimi baxırdılar. Ekspertlər dünya maliyyə mühitində ciddi dəyişikliklərin olacağını proqnozlaşdırırdılar. Tədbir ərəfəsi təbliğat xarakterli fikirlər də KİV-də yer aldı. Məsələn, Rusiyanın regional deyil, qlobal güc olduğunu Amerikaya sübut etməyə hazırlaşdığı haqqında yazılırdı. Lakin Braziliyanın Fortaleze kurort şəhərində BRİCS-in 6-cı sammiti bir qədər fərqli proseslərlə xarakterizə olundu.
Hər şeydən əvvəl, onu deyək ki, tədbir iştirakçıları yeni inkişaf bankının yaradılması haqqında razılığa gəliblər. Bu, daha çox Rusiya prezidenti Vladimir Putinin fəallığı nəticəsində mümkün olub. Gələcək bankın başlanğıc valyuta ehtiyatının 50 milyard ABŞ dolları olması nəzərdə tutulur. Maliyyə ehtiyatı isə 100 milyard dollar olmalıdır. Bunun 41 milyardını Çin verməlidir. Qalan məbləğ Rusiya, Braziliya, Hindistan və CAR arasında bölünür. Aydındır ki, bu məsələdə söz sahibi Pekin olmalıdır. Ekspertlər də məsələnin bu tərəfinə diqqət yetirirlər (bax: Юрий Паниев. Страны БРИКС бросают вызов МВФ / "Независимая газета", 16 iyul 2014).
Bir sıra təhlilçilər BRİCS üzvlərinin Beynəlxalq Valyuta Fondundan (BVF) "küsdüklərinə" görə yeni inkişaf bankı yaratdıqlarını deyirlər. Məsələ ondan ibarətdir ki, 2013-cü il sentyabrın 5-6-da "G20"-nin Sankt-Peterburq sammitində BVF-də kvotaların dəyişilməsi haqqında razılıq əldə edilmişdi. BRİCS üzvlərinin payı 14,18% artmalı idi. Lakin ABŞ bu dəyişikliyin baş tutmasına mane olur (bax: Leonid Bershidsky. The End of the World Bank? / "Bloomberg View", 15 iyul 2014).
Braziliyalı iqtisadçı Liya Vals Pereyra hesab edir ki, bununla bir neçə inkişaf edən ölkə ABŞ-a mövcud vəziyyəti dəyişməyin mümkün olduğunu nümayiş etdirirlər. Onlar dünya iqtisadi-maliyyə sistemində daha çox rol oynamaq niyyətindədirlər. Deməli, BRİCS üzvləri bank yaratmaq ideyasında geosiyasi maraq da güdürlər. Məsələnin bu tərəfi, əslində, çox maraqlı görünür.
BRİCS ABŞ və Avropanı qlobal maliyyə sistemindəki aparıcı rolundan məhrum etmək fikrindədir. Buna müəyyən əsasları da vardır. Belə ki, Çin 2016-cı ildə dünyanın ən böyük iqtisadiyyatı olmaq niyyətindədir. Hindistan da sürətlə inkişaf edir və 2050-ci ildə ABŞ-ı ikinci yerdən sıxışdıra bilər.
Lakin BRİCS üzvlərinin problemləri az deyil. CAR-da Ümumi Daxili Məhsulun artım tempi zəifdir. Braziliyada büdcə çatışmazlığı kəskinləşib. Orada iqtisadi inkişaf tempi aşağı düşüb. Rusiya iqtisadiyyatında bu il artım 0,5% gözlənirsə, Çin üçün bu rəqəm ən pis halda 7% olmalıdır (bax: Юрий Паниев. Göstərilən məqaləsi). Qərb ekspertləri bu təşkilata daxil olan ölkələrin arasında daha çox fərqlərin olduğu qənaətindədirlər.
Dünya İqtisadiyyatı İnstitutunun (Kil, Almaniya) vitse-prezidenti Rolf Langhammer "Deutsche Welle" portalına verdiyi müsahibədə bildirib: "Hindistan inkişaf edən ölkə olaraq qalır. Şübhəsiz, Rusiya belə bir dövlət deyil. Çinin nəhəng sənaye dövləti olması an məsələsidir. Mən hələlik özüm üçün aydınlaşdıra bilməmişəm ki, bu dövlətləri ümumi məxrəcə necə gətirmək olar" (bax: Страны БРИКС: больше различий, чем сходства / "DW", 14 iyul 2014).
Belə çıxır ki, BRİCS-in daxilində birlik yoxdur. Bu təşkilata üzv olan dövlətlər fərqli maraqlar güdürlər. Əsas isə odur ki, onların geosiyasi nüfuzu arasında ciddi uyğunsuzluq vardır. Bir-birindən bu dərəcədə fərqlənən ölkələr necə monolit təşkilat yarada bilərlər?
Təşkilatdaxili və xarici ziddiyyətlər
Məsələn, geosiyasi aspektdə BRİCS üzvləri ortaq mövqe formalaşdıra bilmirlər. Fortaleze sammiti ərəfəsi Braziliyanın xarici işlər naziri Luiz Alberto Figueiredo deyib ki, "BRİCS və Ukrayna fərqli məsələlərdir" (bax: Юрий Паниев. Göstərilən məqaləsi). Özü də V.Putin təqribən həmin zamanlarda bəyan etmişdi ki, Braziliya, Çin, Hindistan və CAR-ı Ukrayna böhranından "nəticə çıxarmağa" çağıracaq (bax: Los Brics quieren ser el motor del desarrollo / La Nación, 15 iyul 2014). Görünür, təşkilat daxilində geosiyasi məsələlərə hələlik çox ehtiyatla yanaşırlar.
Lakin mütəxəssislər hesab edirlər ki, Rusiyanın BRİCS-lə bağlı addımlarında geosiyasi məqam xeyli dərəcədə təsirə malikdir. Burada üç məsələni vurğulamaq olar. Birincisi, V.Putin Rusiyanın regional deyil, qlobal güc olduğunu sübut etmək arzusundadır. İkincisi, Rusiyanın "Böyük səkkizlik"dən çıxarılması onu qeyri-qərb tərəfdaşlarla daha sıx əməkdaşlığa istiqamətləndirdiyini nümayiş etdirir. Üçüncüsü, Moskva Vaşinqton qarşısında yalnız öz simasını qorumur, həm də başqa dövlətlərin maraqları uğrunda mübarizə aparır (bax: Dmitri Trenin. Putin's Latin America trip aims to show Russia is more than just regional power / "The Guardian", 15 iyul 2014).
Burada bir paradoks olduğu hiss edilir. Bir tərəfdən BRİCS-in mövcudluğunda geosiyasi faktor ciddi rol oynayır, digər tərəfdən bu təşkilatın üzvləri daha çox iqtisadiyyata diqqət yetirirlər. Liderlər bəyan edirlər ki, ən çox razı qaldıqları məqam geosiyasətlə iqtisadiyyatın bir-birindən ayrı tutulmasıdır. Lakin ekspertlər başqa bir tezisi də irəli sürürlər.
Onlar hesab edirlər ki, BRİCS-in formalaşma prosesi yeni səviyyəyə qalxıb. İndi müxtəlif funksiyaları yerinə yetirəcək institutlaşma mərhələsidir. Bu dövrdə əsas meyar BRİCS-in möhkəmliyinin yoxlanmasından ibarətdir (bax: Алексей Чернышев. VI саммит БРИКС: проверка блока на прочность / "РСМД", 15 iyul 2014).
İddia isə böyükdür – dünyanın yeni geosiyasi ağırlıq mərkəzi olmaq! Bunun son nəticəsi isə qlobal idarəetmədə əsas yer tutmaqdır. BRİCS bu məqamda ABŞ-dan fərqlənmir. O da dünyanı məhdud sayda dairələrin idarə etməsini arzulayır. Yalnız həmin çərçivədə aparıcı olmaq istəyir. Vaşinqtonla fikir ayrılığının mərkəzində bu punkt durur.
Bir məqamı da vurğulamağa ehtiyac duyuruq. BRİCS-in ən potensiallı dövləti Çin nədənsə böyük təşəbbüslər etmir. O, həm təşkilatda ciddi rol oynamağa çalışır, həm də geosiyasi məsələlərdə bir qədər kölgədə qalır. Real olaraq Pekin dünyanın yeni geosiyasi güc mərkəzi ola bilər. Buna baxmayaraq, Çin öz iddiasını qabartmır, lakin pərdə arxasında şərtlərini diqtə edir. Həmin kontekstdə bir yapon jurnalistin bənzətməsi maraqlıdır. O yazır ki, "Si Sizinpin Çin Putinidir" (bax: Yang Hengjun. Why Xi Jinping Is China's Putin / "The Diplomat", 15 iyul 2014).
Yuxarıda deyilənlər göstərir ki, BRİCS ciddi surətdə geosiyasi mübarizə meydanına atılmağa hazırlaşır. Hələlik onun üçün əsas məqsəd maliyyə-iqtisadi imkanlarını artırmaqdan ibarətdir. Bu aspektdə ilk addım atılıb. Sonra nələr olacağı haqqında ekspertlər dəqiq proqnoz verməyə çətinlik çəkirlər. Çünki bir sıra geosiyasi məsələlərdə təşkilat üzvləri arasında fikir ayrılığı vardır. Bundan əlavə, BRİCS-ə daxil olan dövlətlərin inkişaf səviyyəsi fərqlidir. Bu məqam istənilən an parçalanmaya səbəb ola bilər.
Bunlarla yanaşı, ABŞ amilini unutmaq olmaz. Vaşinqton təbii ki, bu prosesləri diqqətlə izləyir. Müəyyən məqamda gedişata müdaxilə etməyə çalışacaq. Digər tərəfdən, müxtəlif regionlarda ixtilaflar baş qaldırır. Heç kim təminat verə bilməz ki, bir müddət sonra Rusiya və ya Çində münaqişələr meydana gəlməsin. Pekinin artıq bir sıra qonşu dövlətlərlə ixtilafları vardır. Onların dərinləşməsi ehtimalı istisna edilmir.
Beləliklə, BRİCS-in qlobal siyasətə gəlişi yeni münaqişə və ixtilaflarla müşayiət oluna bilər. Bu halda kim udan tərəf olacaq? Bunu demək çətindir, lakin indidən bəllidir ki, zərbə sadə xalqa dəyəcək.
Newtimes.az
çap et