Fədakarlıq Missiyası- Vilayət Quliyev - 60

AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun kollektivi 60 illik yubileyi ilə bağlı professor Vilayət Quliyevə təbrik məktubu ünvanlayıb. Məktubda deyilir:

“Hörmətli Vilayət müəllim!

Sizi – Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının görkəmli nümayəndəsini, istedadlı tənqidçini və ədəbiyyat tarixçisini, fədakar elm xadimini, ədəbi-mədəni əlaqələr sahəsində yorulmaz mübarizi, Cümhuriyyət dövrünün və İstiqlal məfkurəsinin fəal araşdırıcısını, Respublikamızın müstəqilliyi dövründə ilk Dövlət Mükafatı laureatlarından birini, peşəkar diplomatı, Macarıstan Respublikasındakı Fövqəladə və Səlahiyyətli səfirimizi – 60 illik yubileyiniz münasibətilə səmimi qəlbdən təbrik edirik.

Sizin mənalı və yaradıcılıq eşq ilə dolu ömrünüzün 14 ili AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu ilə sıx bağlı olub. Burada aspirantlıqdan (1978) sektor müdiri (1984-1987), elmi işlər üzrə direktor müavini (1987-1991) vəzifələrinə qədər yüksəlmisiniz.  “Müasir Azərbaycan nəsrində üslub müxtəlifliyi” (1982) mövzusunda namizədlik, “Azərbaycan filoloji fikri və rus ədəbi-ictimai mühiti (XIX əsrin birinci yarısı)” (1990) mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmisiniz. Çoxsaylı monoqrafiyaların, tərtib və tərcümə kitablarının müəllifisiniz. Polşa Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə “Polşa qarşısındakı xidmətlərinə görə” ikinci dərəcəli “Komandor” ordeni ilə təltif edilmisiniz. Uğurlarınız bizi sevindirir, qəlbimizi qürur, iftixar hissi ilə doldurur.

Bir daha 60 illik yubileyiniz münasibətilə Sizə çətin və şərəfli fəaliyyətinizdə uğurlar, cansağlığı, xoşbəxtlik arzulayırıq”.

Faktların yeniliyi, zənginliyi, dil-üslub cazibədarlığı, təhlil və dəyərləndirmələrin orijinallığı, mükəmməlliyi, yaradıcılıq prosesinin intensivliyi, səmərəliliyi, mövzuların aktuallığı, bənzərsizliyi baxımından möcüzələrin də adiləşdiyi çağdaş dünyamızda məni heç kəs filologiya elmləri doktoru, professor Vilayət Quliyev qədər heyrətləndirməyib. Vizual statik hesablamalara əsasən son 35 ildə ümumi həcmi 787 ç.v.-dən, daha sadə desək; 12 600 səh-dən çox olan 35 kitab (İlk əsəri – “Mirzə Kazımbəy” monoqrafiyası 1987-ci ildə “Yazıçı” nəşriyyatında işıq üzü görüb – A.R.), 600-dən çox elmi məqalə çap etdirmişdir. Yalnız kitablarını üst-üstə qalaqlasaq onun pəhləvan cüssəli, ucaboy müəllifindən hündür olar. İlk kitab istisna olunmaqla V.Quliyevin bütün əsərləri, o cümlədən tərcümə və tərtibləri Azərbaycanın Dövlət Müstəqilliyi bərpa olunduqdan sonra nəşr edilib və bu yaradıcılıq nümunələri məlum sovet stereotiplərindən uzaq, milli mənafeyə xidmət edən sanballı mənəvi sərvətdir.

Faktiki olaraq Vilayət müəllim fəal ictimai mövqeyi, elmi-nəzəri düşüncələri, mübarizə əzmi ilə istiqlal mücadiləsinin ön sıralarında  dayanırdı və xalq diplomatiyası missiyasının tanınmış təmsilçilərindən idi. Xüsusilə ötən əsrin 80-ci illərinin sonu 90-cı illərinin önlərində onun elmi-publisistik məqalələri, ingilis, rus və türk dilindən tərcümələri, müsahibələri ciddi maraq doğurur, qədim və orta əsr Azərbaycan klassiklərinə, tariximizin mübahisəli, qaranlıq məqamlarına, Qarabağ hadisələrinə həsr etdiyi yazıları əl-əl gəzirdi. Milli azadlıq hərəkatının təşəkkül tapdığı, təşkilatlandığı, Cümhuriyyət dövrünə kütləvi marağın artdığı bir zamanda Vilayət Quliyevin ingilis dilindən tərcümə etdiyi Tadeuş Svyatakovskinin “Rusiya Azərbaycanı: 1905-1920”, Leonard Ramsden Hartvillin “Bir erməninin xatirələrində Azərbaycan hadisələri: 1918-1922” kitablarından ayrı-ayrı fəsillərin izah və qeydlərlə ilk dəfə olaraq Azərbaycan oxucularına  çatdırılması böyük və təsirləndirici ədəbi hadisə idi.

Rusiyanın Sankt-Peterburq şəhərində 1989-cu ilin sentyabrında elmi yaradıcılıq ezamiyyətində olan V.Quliyev nüfuzlu “Smena” qəzetində Robert Köçəryanın (sabiq Ermənistan prezidenti – A.R.) “Arsak mühasirədədir” adlı müsahibəsinə rast gəlir. Azərbaycan xalqının ünvanına sərt ifadələr səsləndirən, şər və böhtan xarakterli informasiyalar yayan, rusdilli oxuculara yanlış məlumatlar verən qatı erməni separatçısı R.Köçəryanı təkzib etmək, əsl həqiqətlərdən söz açmaq üçün “Smena” qəzetinin redaksiyasına yollanır. Qəzetin müxbiri ilə ciddi polemikadan sonra separatçıya cavab verilməsi razılığı əldə olunur. V.Quliyev “Arsak mühasirədədir” sayıqlamalarında yer alan bütün yalan və böhtanları danılmaz faktlarla təkzib edir. Qarabağ böhranı ilə bağlı gerçəkliyi, məkrli niyyətləri, əsl həqiqətləri rusdilli oxuculara çatdırır. “Smena” qəzeti R.Köçəryana cavab müsahibəsinin sərlövhəsini “Mühasirədədir? Başqa yol yoxdur” başlığı altında özünün 14 oktyabr 1989-cu il tarixli sayında dərc etmişdir. Vilayət Quliyevin “Smena”dakı geniş və əhatəli müsahibəsi redaksiyanın mətnə qüsurlu müdaxilələrinə baxmayaraq o vaxtkı Azərbaycanın informasiya blokadasını yaran, ilk irihəcmli və tutarlı alternativ, fərqli fikir partlayışı idi. 

Professor Vilayət Quliyevin çoxşaxəli elmi-tədqiqat fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən birini də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, onun epoxası, ictimai-siyasi liderləri, milli-istiqlal ideyalarının qaynaqları təşkil edir. Hələ 1990-cı ilin qanlı yanvar faciəsindən sonra Bakı şəhərinin komendant saatı şəraitində ruh düşkünlüyü məngənəsində sıxıldığı bir zamanda Milli Elmlər Akademiyasının əsas binasında, 28 may ərəfəsində ilk genişmiqyaslı ictimai-siyasi xarakterli tədbir – “Azərbaycan Demokratik Respublikası” adlı elmi-nəzəri konfrans keçirildi. Tədbirin əsas təşkilatçılarından biri – Vilayət Quliyev “ADR xarici mənbələrdə” adlı çox maraqlı və əhatəli məruzə ilə çıxış etdi. Onun ilk dəfə xarici ölkələrdə çap olunan qəzet və jurnal məlumatları, arxiv sənədləri əsasında sovet tarixşünaslığının, siyasi konyukturaya uğrayanların “Müsavat hökuməti” adlandırdığı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti haqqında sanballı məruzəsini konfrans iştirakçıları heyranlıqla dinlədi. Çünki V.Quliyev qürur və iftixar hissi ilə anılmağa layiq tariximizin Cümhuriyyət, İstiqlal dövrü haqqında çıxışında ilk dəfə olaraq naməlum tarixi həqiqətləri, maraqlı və fərqli düşüncələrini sərgilədi. Çox keçmədi ki, konfrans materialları məhz onun tərtibində və redaktəsində çapa hazırlandı, ingiliscədən tərcüməsində yeni arxiv materialları topluya daxil edildi, geniş ön sözü və şərhləri ilə işıq üzü gördü.

Ruhən, qəlbən milli dövlətçilik hissi ilə sıx bağlı olan Vilayət müəllim Cümhuriyyət qurucuları, istiqlal fədailəri haqqında da davamlə araşdırmalar aparır, yeni-yeni əsərlər yazaraq nəşr etdirir. Onun böyük şövqlə yazdığı  “Şərqdə ilk Cümhuriyyət”, “İlk Azərbaycan Parlamenti (1918-1920)”, “Aprel kədəri, may sevinci”, “Avropaya pəncərə açanlar”, “Yoxdan bayraq yaradanlardan biri” və digər çoxsaylı elmi məqalələri Azərbaycan parlamentinin sədri, Versal Sülh konfransında nümayəndə heyətimizin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşovun, Cümhuriyyətin ilk Xarici İşlər naziri əvəzi, sonralar İranda səfir işləmiş Adil xan Ziyadxanın, daxili işlər naziri Behbud xan Cavanşirin və b. görkəmli ictimai-siyasi xadimlərin həyat və fəaliyyətindən bəhs edən portret oçerkləri, elmi-publisistik irsi bu mövzuda yazılmış əsl tədqiqat işi, ali məktəb tələbələri üçün dərs vəsaitidir. V.Quliyev parlament sədri Ə.Topçubaşovun Parisdən Azərbaycan Hökumətinə göndərdiyi məktubları tərcümə və tərtib edərək geniş ön söz yazmış, “Paris məktubları” (1998) adı ilə Azərbaycan və rus dillərində çap etdirmişdir. Mövzunun aktuallığını və ciddi ehtiyacın hiss olunduğunu nəzərə alan müəllif araşdırmalarını davam etdirərək “Azərbaycan Paris sülh konfransında” (2007) adlı kitabı üç dildə – ingilis, fransız və azəri türkcəsində oxucularına ünvanlamışdı. Əsərdə Cümhuriyyətin nümayəndə heyətinin Paris sülh konfransından tələbləri (1919) yer almış, tərtibçinin geniş ön sözü verilmişdir.

A.Ziyadxanın “Azərbaycan” (1993) kitabına ətraflı müqəddimə yazaraq AXC-nin dövlət quruluşu, daxili və xarici siyasəti, mövcud problemləri, tarixi şəxsiyyətləri haqqında əsaslandırılmış mövqeyini bildirmişdir.

Vilayət Quliyevin elmi yaradıcılığında İstiqlal məfkurəsi, Cümhuriyyət həqiqətləri və şəxsiyyətləri, erməni terrorizmi mühüm mərhələ təşkil edir. Şərqdə ilk Demokratik Respublikanın görkəmli xadimlərindən birinin – “Behbud xan Cavanşirin məhkəmə prosesi” (2008) professorun türk nəşrləri əsasında işləyib hazırladığı, nəfis şəkildə işıq üzü görən sanballı bir əsərdir. Müəllif kitaba “Erməni terrorunun qurbanı – Behbud xan Cavanşir” adlı müqəddimə yazmış, çox maraqlı əlavə materiallar – Murad Gülçünün, Sürəyya və Səməd Ağaoğluların xatirələrini daxil etmişdir. Əsərdə erməni terrorizminin təşkilatlanma mexanizmi, maliyyə mənbələri, sistemli fəaliyyət istiqaməti, Azərbaycan və Türkiyə ictimai-siyasi xadimlərinin hədəfə alınma səbəbləri, himayədarlarının hamilik metodları, Qərb ədalət məhkəməsinin ikili standartları sənədlər və arxiv materialları əsasında inandırıcı və təsirli verilmişdir.

Qarabağ faciələrinə, onun genelogiyasının tədqiqinə həsr edilmiş, problemin dərkində və çözülməsində  elmi-təcrübəvi əhəmiyyətə malik əsərlərdən biri də “Azərbaycanda erməni zülmü”dür (1999). Kitabda yer alan əsas material Milli Məclisin “Azərbaycanlıların soyqırımı günü” münasibətilə 1998-ci ilin martın 31-də keçirilmiş xüsusi iclasında millət vəkili Vilayət Quliyevin “Azərbaycanlıların soyqırımı ilə bağlı həqiqətləri bütün dünyaya çatdırmalıyıq” adlı analitik təfəkkürə dayalı tarixi məruzəsidir. İstinad edilən faktların böyük əksəriyyəti ilk dəfə dövriyyəyə buraxılmış, təhlil və dəyərləndirmə tamamilə yenidir. “Azərbaycanda erməni zülmü” dünya erməni təşkilarlarının türklər əleyhinə apardığı “genosid”, “soyqırımı”, “qətli-am” kampaniyasına qarşı ən tutarlı dəlillər toplusudur.

Vilayət Quliyevin Cümhuriyyət dövrü hadisələri və şəxsiyyətləri barədə kitablarından söz düşərkən Polşanın nüfuzlu “Adam Marşalik” nəşriyyatında 2009-cu ildə rus dilində çap olunan “Çağdaş mühacirət hərəkatı” seriyasından “Polşadakı Azərbaycan siyasi mühacirlərinin irsindən” (XX əsrin 30-cu illəri) adlı toplunu da diqqətdən kənarda saxlamaq mümkünsüzdür. Kitab Vilayət müəllimin “Söz və fikir mübarizləri” adlı geniş yazısı ilə açılır. Tərtibçi-müəllif Azərbaycan mühacirlərinin mövcud tarixi şəraitin real imkanlarından maksimum faydalanaraq Avropa ölkələrində yaratdıqları siyasi fikir mərkəzlərinin, mübarizə metodlarının geniş şərhini verməklə yanaşı, onların Vətənə, xalqa ləyaqətlə xidmət etməkdə yeganə silahlarının söz, fikir olduğunu vurğulamışdır. Polşada fəaliyyət göstərən mühacirlərimizin isə söz tribunası funksiyasını Azərbaycan və rus dillərində çap olunan “Qafqasiya dağlıları” (1929-1934) və bu dərginin mənəvi varisliyini davam etdirən “Şimali Qafqasiya” – “Severnıy Kafkaz” (1934-1939) jurnalları daşıyırdı.

“Polşadakı Azərbaycan siyasi mühacirlərinin irsindən” kitabında M.Ə. Rəsulzadənin, doktor Mir Yaqub Mir Mehdiyevin, M.B.Məhəmmədzadənin, Əli Azərtəkinin, İsrafil bəy İsrafilbəyovun, Cahangir bəy Kazımbəyovun, Nağı Bayramlının və digər gizli imza, təxəllüslə yazan müəlliflərin əsərləri yer almışdır.

Son illər Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı qaynaqlarının ciddi araşdırılmasına, sanballı monoqrafik işlərin işıq üzü görməsinə baxmayaraq bu toplunun fərqli və üstün cəhətləri ondan ibarətdir ki, kitabda öz əksini tapan ədəbi-tarixi, siyasi-publisistik materiallar tədqiqatlardan kənarda qalmış, bu mənbələrə istinad edilməmişdir. Cümhuriyyət dövrünün hərbi, ictimai-siyasi mənzərəsini özündə əks etdirən, tariximizin qaranlıq və naməlum məqamlarına işıq salan, mötəbər və zəngin faktları ilə yüksək elmi dəyərə malik mətnlər, materiallar Polşa nəşrində üstünlük təşkil edir.

“Son illərin yazıları” (“Ozan”, 2010, 600 səh.) Vilayət müəllimin hər bir azərbaycanlıya qürur və iftixar hissi yaşadan kitablarındandır. Elmi-publisistik üslubda işlənmiş bu “yazılar”la dərindən tanış olduqda bitkin və mükəmməl struktura, zəngin fakt yeniliyinə, cazibədar təqdimat manevrlərinə, millətsevərlik və yurdsevərlik ruhu ilə yoğrulmuş yenilməz ruha, qayəyə, məfkurəyə malik tutumlu, sanballı əsərlərlə üz-üzə dayandığına əminliyini ifadə etməyə bilmirsən.  Onun bu topluya daxil etdiyi məqalələr tarixi vətənindən uzaqlarda mühacir həyatı yaşamış, Azərbaycanla gen, qan və mənəvi bağlılığı olan, yaşadıqları ölkələrdə yüksək mövqeyə və nüfuza sahib çıxan görkəmli şəxsiyyətlərin, ictimai-siyasi xadimlərin, mütəfəkkirlərin, elm və ədəbiyyat adamlarının keşməkeşli ömür yolu, qəribə taleləri haqqında dəyərli salnamələrdir.

V.Quliyevin vətəndaş-alim, ictimai-siyasi xadim fədakarlığının nəticəsində Türkiyədə yaxşı tanınan Azərbaycan əsilli alimlərin, nazirlərin, generalların, mədəniyyət nümayəndələrinin fəaliyyəti barədə üzə çıxarılan araşdırmalar fərəh doğurur. Məqalələrin sərlövhələri də az informasiya ilə yüklənməyib: “Sonuncu mogikan – Əhməd bəy Ağaoğlu”, “Səməd Ağaoğlu – atasına layiq oğul”, “Əhməd Cəfəroğlu – Gəncədən bütün türk dünyasına”,  “İstanbulda azərbaycanlı bir xanım – Nazan Ölçər”, “Türk ordusunun azərbaycanlı generalları – Bərköz qardaşları”.

Türkiyənin demokrat inkişafında fəal iştirak edən həmyerlilərimizdən Səməd Ağaoğlu ölkənin Baş nazirinin birinci müavini, sənaye naziri vəzifələrində çalışıb, əslən Şəkidən olan istiqlal medallı Məhəmməd Sarıkərimli (Bərköz) Türkiyə Jandarmeriyasının baş komandanı, general-polkovnik, qardaşı Mahmud Sarıkərimli (Bərköz) III Ordu komandanı, ordu generalı kimi yüksək vəzifə və rütbəyə layiq görülmüşdür. Əhməd Cəfəroğlu İstanbul Universitetinin professoru, Türkiyyat İnstitutunun direktoru kimi vəzifələrə yüksəlmişdi. Xalqımızın bu görkəmli oğullarının uğurlarını, nailiyyətlərini ilk dəfə geniş və sistemli şəkildə Azərbaycan oxucularına məhz professor Vilayət Quliyev çatdırmışdır.

“Son illərin yazıları”nda yer alan, Azərbaycan dövlətçiliyinə xidmət edən digər xalqların tanınmış nümayəndələrinin fəaliyyətləri haqqında məqalələr də ciddi maraq doğurur. “Polşa tatarları Azərbaycan dövlətçiliyinin xidmətində” silsiləsindən “General Masey Sulkeviç”, “Kriçinski qardaşları”, “Şapşal – azərbaycanşünas, yaxud qardaşlarımız karaimlər” və b. məqalələr beynəlxalq əməkdaşlığın üfüqlərini genişləndirmək baxımından aktualdır.

Professor Vilayət Quliyevi poliqlot da adlandırmaq olar. O, ingilis, polyak, rus, türk, fars və ərəb dillərini mükəmməl bilir və əcnəbi dillərdən əsərlər çevirir. V.Quliyevin mütərcimlik fəaliyyətini, tərcümə yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətlərini  ayrıca araşdırmağa, bu işə monoqrafiyalar həsr etməyə dəyər. Onun xüsusilə rus, türk və ingilis dillərindən çevirdiyi ədəbi-bədii materiallar səriştəlilik və aktuallıq baxımından beynəlxalq mədəni əlaqələr sahəsində uğurlu addımlardır. Lev Qumilyovun “Qədim türklər” (1993), Ə.M.Topçubaşovun “Paris məktubları” (1998), V.Baxtin və İ.Panovun “Məhəmməd Peyğəmbərin həyatı” (2003), “Azərbaycan Paris Sülh konfransında” (2008), Səməd Ağaoğlunun “Hekayələr. Memuarlar” (2009), Corc Oruellin “Seçilmiş əsərləri” (2009) və “Heyvanstan” (2012) povesti söylənilən fikirlər üçün mötəbər söykək sayıla bilər. Onun kitab və məqalələri Polşada, Rusiyada, Türkiyədə, İranda və digər ölkələrdə çap edilmişdir.

Bu yığcam yazıda yetərincə vurğulamasam da şübhəsiz ki, Vilayət Quliyev hər şeydən öncə fədakar ədəbiyyatşünas-alim, ədəbiyyat tarixçisi və tənqidçidir. Məhz ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki xidmətlərinə görə o 2010-cu ildə Azərbaycan Dövlət mükafatına ilk layiq görülənlərdən biri idi.

Taleyinin son 16 ili siyasətlə sıx bağlıdır. 1996-2000-ci illərdə Birinci çağırış Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26 oktyabr 1999-cu il tarixli sərəncamı ilə xarici işlər naziri vəzifəsinə təyin edilmiş və 2004-cü ilə qədər bu vəzifədə işləmişdir. 1999-2004-cü illərdə eyni zamanda Azərbaycan Respublikası Təhlükəsizlik Şurasının üzvü, YUNESKO-nun Azərbaycan Milli Komitəsinin sədri və “Diplomatiya aləmində” (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) jurnalının baş redaktoru olmuşdur. 2004-cü il iyun ayının 7-dən 2010-cu ilədək Azərbaycanın Polşadakı Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri, 2010-cu ildən indiyədək ölkəmizin Macarıstanda Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiridir.

Polşa Prezidentinin sərəncamı ilə 2010-cu ildə Vilayət Quliyev iki ölkə arasındakı diplomatik münasibətlərin, siyasi, ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafındakı xidmətlərinə görə ikinci dərəcəli “Böyük Komandor” ordenilə təltif edilmişdir.

Son iki ildə Azərbaycan – Macarıstan arasındakı çoxsahəli əlaqələr ən yüksək səviyyəyə ucalmışdır. Azərbaycan ordusunun zabiti Ramil Səfərovun macar dilindən azərbaycancaya çevirdiyi Maqda Sabonun “Qapı”, Ferens Molnarın “Pal küçəsinin oğlanları” əsərlərinin Bakıda nəşr edilməsində, Macarıstanda təbliğ olunmasında cənab səfirin dəstəyi danılmazdır. Cəsur zabitimizin Budapeştin Kozma həbsxanasından Azərbaycana qüsursuz ekstradisiya edilməsində də səfirliyimizin və şəxsən Vilayət Quliyevin xidmətləri səmimi təşəkkürlərə layiqdir.

Yaradıcılığına  yaxından bələd olduğum bu fədakar insanın 60 illik yubileyi münasibətilə qələmə aldığım bu qeydləri yekunlaşdırma ərəfəsində sosial şəbəkələrdə belə bir informasiyaya rast gəldim: “Azərbaycanın Macarıstandakı səfirliyinin təşəbbüsü ilə Budapeştdə ingilis və macar dillərində “Ağdam: Qafqazın Xirosiması” adlı fotoalbom nəşr edilib... Səfir Vilayət Quliyev foto-alboma “Ağdam: Qara taleli ağ şəhər” adlı müqəddimə yazıb.”

Azərbaycan həqiqətlərinin Avropa ölkələrində tanıtımı yalnız vəzifə borcu deyil, eyni zamanda ziyalılıq səlahiyyəti, fədakarlıq missiyasıdır.