Hələ qədimdən qəbul edilmiş bəlli bir həqiqət var: “Poetika poeziyanı bir sənət növü kimi öyrənən elmdir” (Xəlil İbn Əhməd VIII əsr). Şərqdə poetikaya həsr olunmuş elm “Qəvaidi – ədəbiyyə” (ədəbiyyatın qaydaları) adlanırdı. Dünya və Şərq poetikasında sonrakı ədəbi növlər yaranana qədər əsas diqqət nəzmin və şeirin qaydalarına yönəlib. Dramatik növün faciə və komediya kimi janrları hələ antik yunan ədəbiyyatında (Esxilin faciələri, Aristofanın komediyaları!) mövcud olsa da, dram XVIII əsrdən sonrakı dövrün məhsuludur. Dünya ədəbiyyatında mənzum dramın klassik nümunələrini U.Şekspir (XVI əsr) Azərbaycan ədədbiyyatında isə romantik şair və filosoflar H.Cavid yaradıb. İlk dəfə onun yaradıcılığında “xəyalla yazılmış bərabər vəznli və qafiyəli kəlam” (N.Tusi) – şeir həm də tarixi mövzuları müasirliyə gətirməyin vasitəsinə çevrilib. O, ilk dəfə Azərbaycan ədəbiyyatında dörd mühüm poetik vəzifəni həyata keçirdi: 1)Tarixi nəzmə çəkib mənzum tarixi dram yaratdı; 2) Milli romantizmin estetikasını yaratdı; 3) Mənzum tarixi dramın poetikasını formalaşdırdı; 4) Poetik (poeziya) teatrın əsasını qoydu.
Dram daha çox bu günlə – cari zamanla məşğul olur. F.Şiller yazıb: “Epopeya, roman, sadə hekayə öz forması ilə hadisələri uzaqlaşdırır. Çünki oxucu ilə iştirakçılar arasında təhkiyyəsi dayanır. Bütün təhkiyyə formaları indiki zamanı keçmiş zamana keçirir. Dram əsərləri isə keçmişi bu günə gətirir”.(Sobr. Soç. T.VI M, 1957, s.58).
Azərbaycan mənzum tarixi dramı da belədir: H.Cavid “Şeyx Sənan” və “Xəyyam”da, S.Vurğun “Vaqif”də, B.Vahabzadə “Fəryad”da, N.Həsənzadə “Atabəylər”də tarixi mövzuda yazsalar da, müasirliyi əks etdirir, tarixi hadisələri müasirlik müstəvisində təqdim edirlər.
Ümumiyyətlə dram yazmaq müəllifdən xüsusi istedad tələb edir. Dram əsərində səhnədə aktyorun hərəkəti ilə təsdiq olunmayan, bu hərəkəti təcəssüm etdirməyən bir kəlmə də söz işlədilməməlidir. Hər sözlə ifadə olunmuş fikir hərəkətlə təqdim olunmalıdır.
Mənzum dramda, xüsusilə də epik təhkiyyə tələb edən mənzum tarixi dramda bu çətinlik ikiqat artır: şeirin tərənnüm imkanları əməli təqdim vəzifələri ilə birləşməli, ona tabe olmalı, ona xidmət etməlidir.
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında hələ H.Cavidin öz sağlığında onun dramarturgiyası, xüsusilə də mənzum tarixi dramları barəsində çox yazılıb. Ən çox mübahisələrə səbəb olan da məhz tarixi dramları olub...
Hüseyn Cavid (24 oktyabr 1882-5 dekabr 1941) 1905-ci ildə yaradıcılığa başlayıb. 1095-1913-cü illərdə “Keçmiş günlər”, 1905-1917-ci illərdə isə “Bahar şəbnəmləri” kitabına daxil olan lirik-romantik şeirlərini yazıb. 1906-1908-ci illərdə İstanbul Universitetinin tələbəsi ikən yazdığı “Vərəmli qız” şeiri mükafata layiq görülüb. Hüseyn Rasizadə 1909-cu ildə mənası “əbədi” olan “Cavid” təxəllüsünü qəbul edib. Hüseyn Cavid aşağıdakı dram əsərlərini yazıb: “Ana” (1910), “Maral” (1912), “Şeyx Sənan” (1914), “Şeyda” (1916), “Uçurum” (1917), “İblis” (1918), “Afət” (1921), “Peyğəmbər” (1923), “Topal Teymur” (1925), “Knyaz” (1929), “Səyavuş” (1932), “Xəyyam” (1934), “Şəhla” (1935), “İblisin intiqamı” (1937). Bu on dörd əsərdən beşi “Maral”, “Şeyda”, “Afət”, “Topal Teymur”, “İblisin intiqamı” nəsrlə, qalanları isə nəzmlə yazılmış mənzum dramlardır. Qeyd etdik ki, bu əsərlərdən dördü tarixi mövzudadır. Burada müəyyən mübahisəli məqamlar da var. Məsələn, mövzusu sufi ədəbiyyatdakı bir hekayədən götürülmüş “Şeyx Sənan” faciəsindəki Şeyx Sənanın tarixi şəxsiyyət olması mübahisəlidir. Eləcə də “Səyavuş” əsərinin mövzusu birbaşa tarixdən yox, Ə.Firdovsinin “Şahnamə” poemasından götürülüb.
Bu qeydlərdən sonra öncə belə bir suala cavab verməliyik: mənzum (mənzum tarixi) dram müstəqil janrdırmı? Bunun üçün əvvəlcə janr anlayışına nəzər salaq. Əvvəlcədən qeyd edək ki, janr ümumən nəzəri fikirdə bir çərçivə olaraq dəyərləndirilib. İkinci yanlışlıq isə “janr” anlamının lüğəti məzmunundan doğulub. Fransız sözü olan janrın mənası “cins”, “növ” deməkdir. Burada işlənən növ sözündən istifadə edən bəzi ədəbiyyatşünaslar janrı ədəbi növlə eyniləşdiriblər.
Nüfuzlu mənbələrdən birində oxuyuruq: “janr dedikdə ədəbiyyatın inkişaf tarixi ərzində varlığın təsvir edilən hadisələrindəki özünəməxsusluqla və sənətkarın onlara münasibətinin səciyyəsi ilə şərtlənib, əsərdə təkrar olunan kompozisiya quruluşu vəhdəti nəzərdə tutulur” (Mirəhmədov Ə.Ədəbiyyatşünaslıq. Ensiklopedik lüğət. B., 1998, s.87),Əlbəttə, bu qeydlərdə janra məxsus bütün əlamətlər öz əksini tapmır. Fikrimizcə, janrın poetik təyinatını verərkən ilk növbədə onun hansı ədəbi növə aidiyyatı nəzərə alınmalıdır. Ədəbi növlər və janrlar haqqında ilk nəzəriyyənin müəllifi Aristotel yazıb: “Təqlidi sənətlər... bir-birindən üç cəhətdən: ya təqlidin nə olduğuna, ya nəyin təqlid olunduğuna, ya da təqlidin necə olduğuna görə fərqlənir ki, bunlar da həmişə eyni cür olmur”(Aristotel. Poetika, B.,Azərnəşr. 1974, s.41). Aristotelin öz sözləri ilə desək o ədəbi növləri (və janrları) “Təqlid etmənin vasitələrinə görə” fərqləndirir. Başqa sözlə, janr sənətkarın həyata münasibət tərzi, onu bədii təcəssüm imkanları ilə hüdudlanan bədii formadır. Bədii forma kimi o mənsub olduğu dövrə, aid olduğu ədəbi cərəyana, yaradıldığı bədii dilin poetik vasitələrinə və üsluba görə müəyyənlik əldə edir. Şübhəsiz ki, burada sənətkarın həyata münasibətinin guşə daşında dayanan estetik idealın mühüm rolu vardır.
Böyük tənqidçi V.Belinski fransız maarifçi filosofu Volterin belə bir fikrini misal gətirir: “ədəbiyyatda bütün növlər yaxşıdır, darıxdırıcısından və müasir olmayandan başqa”. Bununla da tənqidçi həyatın müasirlik ruhunu bütün ədəbi növlər və janrlar, ümumən bədiilik və bədii əsərlər üçün başlıca şərt sayır. Müasir nəzəriyyə əsərlərində belə bir yekdil fikir özünə yer alır: “Ədəbi növlərin hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri, oxşar və fərqli cəhətləri vardır. Lirika üçün hiss və həyəcan, əhvali-ruhiyyə, eqos üçün hadisə, dramaturgiya üçün hərəkət daha xarakterikdir.
...Lirik, epik ünsürləri bədii əsərlərin qoşa qanadlarına, dramatik elementləri isə onların hərəkətverici qüvvəsinə bənzətmək olar”.( Yusifoğlu R. Ədəbiyyatşünaslığın əsasları. B. Sabah, 2001. S. 117-118) Beləliklə də, şair və nəzəriyyəçi R.Yusifoğlu dramatik konfliktə daha çox üstünlük verir.
XX əsr (xüsusilə II yarısından sonra) ədəbi prosesinin səciyyəvi cəhətlərindən biri də janr münasibətində dəyişmələrin baş verməsidir. Janrlararası münasibətlərdə keçmələr, poetik qarışıqlıq bu dövrün ədəbi janrları üçün səciyyəvidir. İndi sırf saf janrdan danışmaq bir qədər çətindir. Ümumiyyətlə, burada poetik ehkamçılığa yol verməyə ehtiyac yoxdur. Elmi Texniki İnqilabın başlanması (1950-ci illər) ilə bağlı stresslərin artması – yəni zəmanə özü artıq 60-cı illərdən başlayaraq janrlara çeviklik və yığcamlıq gətirən elementlərin gəlməsinə şərait yaratdı. Ədəbiyyatda psixologizm gücləndi, sənət pafosdan, patetikadan, möhtəşəm bədii təsvirlərdən, təfərrüatdan adiliyə endi.
Janr anlayışına tərif verən, məşhur rejissor, yeni teatr məktəbinin banisi Q.A.Tovstoqonov yazırdı: “Hər bir əsər bu və ya başqa şəkildə həyatı əks etdirir. Janr isə gerçəkliyə münasibətdə bədii obraz kimi müəllifin şüurunda əksini tapan ifadə vasitəsidir” (Tovstonoqov Q.A. Zerkalo stsenc. L., 1980. S.173.)
Beləliklə də deməli janr müəllifin tapdığı ən qlobal obrazdır. Sənətkar gerçəkliyi müəyyən obraz şəklində təsəvvür edir, təxəyyüldə yaradır və onu bədii vasitələrlə, dil və üslubla təcəssüm etdirir ki, buna da janr deyilir.
Son zamanlar ədəbiyyatşünaslar detektiv janr, fantastik janr, mənzum janr, tarixi janr kimi ifadələr işlədirlər. Bunlar janr təyinatı deyil, hansı mövzuda yazılmasının məsələn, roman və dramın janr poetikasına heç bir dəxli yoxdur. Janrın klassik qanunları pozulmazdır. Fantastik roman xüsusi janr deyil, elə romandır. Bu mənada biz belə hesab edirik ki, mənzum dram, mənzum tarixi dram müstəqil janr deyil. Nəsrlə, yaxud şeirlə yazılması dramın janr təyinatını dəyişmir. Şeiriyyət poetik teatr yaradır. Bu ənənə də dünya ədəbiyyatında yeni deyil, onun U.Şekspir kimi Renessans zirvəsi mövcuddur.
Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan mədəniyyəti tarixində poetik teatrın banisi H.Caviddir. Şübhəsiz ki, mənzum dramın özünəməxsus səhnə həlli var. Əgər nəsrlə yazılmış dram əsərində sözlərin tam surətdə hərəkət və əməllə dolması şərtdirsə, mənzum dramda aktyor həm də şeiriyyətin gözəlliyini tamaşaçıya çatdırmağı bacarmalıdır. Poeziya sözün musiqi həddinə çatdırılması deməkdir. Burada sözün fəlsəfi tutumu aktyorun ifasında aydın verilməlidir.
Öz sağlığında H.Cavidə münasibət ziddiyyətli olub. Bu münasibəti müxtəsər söyləsək, deyə bilərik ki, 1920-1937-ci illərin ədəbi tənqidi, bəzən kifayət qədər H.Cavidi başa düşməyib. Yaşar Qarayevin məlum qənaəti ilə desək, marksist tənqid romantik Cavidə realizm ölçüləri ilə yanaşıb, “romantizm məhz bir romantizm kimi təhlil əvəzinə realizmin xüsusiyyətləri baxımından təftiş edilir” ( Yaşar Q. Realizm: sənət və həqiqət Bakı, Elm, 1980, s.25). Y.Qarayev 20-30-cu illərdə H.Cavid ətrafında gedən mübahisələri qiymətləndirərək yazıb: “Vulqar əyrintilər və ifratlar nəzərə alınmazsa, Cavud ətrafında ədəbi elmi mübahisələrin də əsas pafosunu, “Cavid uğrunda mübarizə” devizi ilə ifadə etmək olar. Hüseyn Cavidə qarşı ən kəskin ittihamlarında da ciddi əbədi tənqid onun böyük və bənzərsiz istedadına, heysiyyət və şəxsiyyətinə hörmət çərçivəsindən kənara çıxmamışdır”. (Yaşar Q. Ədəbi üfüqlər. B.Gənclik. 1985. S.114.) Tənqidçinin “Sənətkar və tarix” adlı geniş tədqiqat məqaləsindən gətirdiyimiz bu fikir belə bir həqiqəti ifadə edir ki, H.Cavid və onun bənzərsiz irsi şairin sağlığında da müasirləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. 20-30-cu illərdə H.Cavid barəsində ən çox və ən yaxşı yazan ədəbiyyatşünas və tənqidçi 1937-ci ildə H.Cavidlə bərabər repressiya qurbanı olmuş Hənəfi Zeynallı idi. Onun “Şeyda” xüsusunda qısa bir mülahizə” (1923), “Maral xüsusunda qısa mülahizə” (1923), “Hüseyn Cavidin yazdığı “Peyğəmbər” haqqında mülahizələrim” (1926), “Şeyx Sənan” haqqında mülahizələrim” (1926) məqalələri həm 20-30-cu illər tənqidinin, həm də Azərbaycan cavidşünaslığının qiymətli nümunələri hesab oluna bilər. H.Zeynallı “Peyğəmbər” əsərinə həsr etdiyi məqalədə yazır: “Hüseyn Cavid bir Osmanlı ədəbiyyat dəstpərvərdəsi, bir azərbaycanlı balası olduğu üçün ədəbiyyatımızda göstərdiyimiz dairə xaricinə çıxmamış qalmışdı.
Kim bilir, bəlkə bu hal müvəqqəti bir zaman üçündür. Bəlkə də biz burada bu sətirləri mütaliə edərkən möhtərəm şairimiz nə kimi möhtəşəm və böyük bir mövzu düşünür ki, birdən-birə parlasın, əsrinin fövqünə çıxmış olsun.
Böyük mövzu dedik; məhz Cavidin ən zəif nöqtələrindən biri də böyük mövzuları alıb üzərində çox çalışmamasıdır.
Cavid bir “Şeyx Sənan” yazar, bir “Uçurum” açar, bir “Afət” doğurar, bir “İblis” rəqs etdirər, bir “Peyğəmbər”i yaratmağa qeyrət edər, bəlkə də indi bir Çingiz, yarım bir İskəndər, ertəsi gün də bir Lenin diriltməyə can atacaqdır” ( Cavidşünaslıq II-III cild. 2007, s. 190-191.) Bu mülahizələrdə 20-ci illər tənqidinin – vulqar sosioloji tənqidin özünün nəzəri-metodoloji ziddiyyətləri əksini tapıb. Xoşbəxtlikdən H.Cavid “Lenin diriltmədi”, bir türk olaraq həbsxananı seçdi.
H.Cavidin mənzum dramları, o cümlədən tarixi dramlar Azərbaycan romantizminin poetika və estetikasını özündə əks etdirən bitkin nümunələrdir. Bu əsərlər, xüsusilə “Şeyx Sənan” bütün rişələri ilə Şərq mənəviyyatına, 1300 ildən artıq tarixi olan böyük təsəvvüf ədəbiyyatına və fəlsəfəsinə bağlıdır. Ümumən Şərq mədəniyyətləri üçün xarakterik olan təkamülü inkişaf meyli XX əsr Azərbaycan romantizminə də öz əsaslı təsirini göstərmişdir. “Bu cərəyana mənsub olanlar, səsi çox uzaqlardan, qoca Şərqin “İncə hikmətlər” fəlsəfəsindən gələn “ümumi məhəbbət” ideyasını təbliğ edirdilər, onu ən böyük xilaskar ideya sayırdılar” ( Məmməd Cəfər. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm. seçilmiş əsərləri. II c. S.19.) Bu bir həqiqətdir ki, təkcə Azərbaycan romantizminin Ə.Hüseynzadə, M.Hadi, H.Cavid, A.Şaiq, A.Səhhət və s. kimi görkəmli nümayəndələri yox, həmçinin Türkiyə romantizminin Ə.Hamid, T.Fikrət, R.Tofiq, N.Kamal kimi qüdrətli şəxsiyyətləri orta çağlar Şərq romantikası və sufizmlə – təsəvvüflə sıx bağlı olmuşlar.
Hətta belə demək olar ki, həm Türkiyə, həm də Azərbaycan romantizmi dahi Füzulinin XX əsrə gətirilməsi idi. Bizə artıq məlumdur ki, H.Cavidin 15 dramından beşi nəsrlə yazılıb: “Maral”, “Şeyda”, “Afət”, “Topal Teymur”, “İblisin intiqamı” H.Cavidi hamıdan çox sevən, 1960-cı ildə çap olunmuş “Hüseyn Cavid” monoqrafiyası ilə 1937-ci ildən 23 il sonra yeni dövr cavidşünaslığının əsasını qoyan, faktiki olaraq H.Cavidə elmi bəraət verən akademik M.Cəfər belə bir fikrə gəlir ki, “Cavidin dramları içərisində dram sənəti nöqteyi-nəzərindən ən zəif əsərlər “Peyğəmbər” və “Topal Teymur”dur”. (Məmməd Cəfər. Seçilmiş əsərləri. s. 226.), “Peyğəmbər”in zəif olmasını bu əsər “İblis”dən qat-qat zəif çıxmışdır” (Cavidşünaslıq, II-III cild, s. 224) –deyə H.Zeynallı da qeyd edir.
Beləliklə, müqayisədə belə nəticəyə gəlmək olar ki H.Cavidin nəsrlə yazdığı dramlar, nəzmlə yazdıqlarından bir qədər zəifdir. H.Cavid dramaturgiyası öz poeziyası ilə güclüdür. Böyük dramaturq şeirin gücü, fəlsəfəsi, pafosu ilə güclü ehtiraslara malik xarakterlər yarada bilir. Akademik M.Cəfər “Peyğəmbər” və “Topal Teymur”u bir də ona görə zəif hesab edir ki, “bu əsərlər xarakterlər dramı olmayıb, daha çox bioqrafik dram növünə yaxın” idilər. Halbuki görkəmli alim H.Cavid dramaturgiyasının sənətkarlığını, bədii-fəlsəfi qüdrətini şərh edərək aşağıdakı qənaətlərə gəlirdi.
“Cavidin dramları əsas etibarilə xarakterlər dramıdır. Lakin bu xarakter dramlarını bir-birindən fərqləndirən spesifik dram xüsusiyyətləri də vardır.
...Cavidin dramlarının çoxu xarakterlər dramı olmaqla, eyni dərəcədə ehtiraslar dramı şəklində yaradılmışdır... Cavid mücərrəd ehtiraslar tanımır. Onun dramlarında ehtirasları və xarakterləri, hər şeydən əvvəl, ideya və dünyagörüşü müəyyənləşdirib istiqamətləndirir... Cavidin dramaturgiyasında fantastik dram ünsürləri də xüsusi yer tutur. Bu ünsürlər müxtəlifdir. Bəzən onlar mövhumi surətlər şəklində, bəzən teyflər, ruhlar, ölülərin canlanması şəklində, bəzən də sayıqlamalar, yuxuda görülən hadisələr şəklində yaradılır”. ( Məmməd Cəfər. Seçilmiş əsərləri , II. C.s. 214-215 və 221.)
Bütün bunlar şübhəsiz ki, H.Cavid dramaturgiyasının bədii-fəlsəfi məzmununu zənginləşdirən, həm də onun əsərlərinin poetikasına təsir edən, onun novator istiqamətdə formalaşdıran amillər idi. H.Cavid filosof-şair idi. Onun romantizmi Azərbaycan həyatının daxili laylarına işıq salır, gizlindəki qüdrət və zəiflikləru bədii sözün hikmət və gözəlliyi ilə çəkib aşkara çıxarırdı. Onun yaradıcılığı böyük bir fikri poetik ənənə üzərində bərqərar olmuşdu. Yaradıcılıqa şəxsiyyətin rolu böyükdür. Zəmanənin bütün təzyiqlərinə baxmayaraq şəxsiyyətinə, estetik idealına sadiq qalmaq sənətkar və sənət üçün olduqca önəmli məziyyətidir. Həqiqətən də “H.Cavid bütöv təbiətli, öz yaradıcılıq məramına, bədii-estetik konsepsiyasına, humanist dünyagörüşünə axıra qədər sadiq bir sənətkar olmuşdur. O, nədən yazırsa – yazsın, həmişə insanın qadirliyinə xeyirxahlığına ürəkdən inanmış, xalqının, bütünlükdə bəşəriyyətin gələcəyinə, tərəqqi və intibahına ümidlə, niknin nəzərlərlə baxmışdır. Buna görə də H.Cavid yaradıcılığının əsasında hər şeydən əvvəl insan, onun əqidə dünyası, mənəvi aləmi, milli bəşəri borcu, taleyi və şəxsi səadəti kimi problemlər dayanır... İnsana məhəbbət H.Cavid yaradıcılığında həm də insanı mənən pak, uca, qüdrətli görmək arzusu ilə birləşir”. ( Əlimirzəyev X. Dramaturgiyamızda ideal və qəhrəman. B., 1995, s. 156-157). H.Cavidin bədii-fəlsəfi məramı dəqiq, estetik idealı aydın və saf idi. O zəmanəyə boyun əymədi, onun fövqündə dayanaraq öz əsərlərini yazdı, Azərbaycan mənəviyyatında özünə əbədiyyət abidəsi ucaldı. H.Cavidin düşüncələri, romantik idealları proletar təfəkkürünə sığmadı.
Mən, fəqət hüsnü-xudaşairiyəm.
Yerə enməm də səma şairiyəm deyən qüdrətli romantikin bir əli Tanrı ətəyində, bir əli də yer üzündə müharibələrdən, xəstəliklərdən, yanlış təriqətlərdən, hakimlərin zülmündən əzab çəkən insanların üzərində idi. Yerin dərdlərindən yazsa da Cavid heç vaxt yerə enmədi “Cavidin əsərləri bəşər və dünya tarixinə çəkilən illüstrasiyalardır. Cavid – planeti görən və planetdəki bütün qütblərdən görünən sənətkardır. Bu vaxta qədər onun planetə az yayılmasına səbəb yalnız az və pis tərcümə olunmasıdır” (. Qarayev Y. Ədəbi üfüqlər, s. 111)
H.Cavidin öz poetikası var. O bir sistem təşkil edir. Əruzşünas alim Ə.Cəfər qeyd edir ki, H.Cavidin eyni şeirdə həm əruz, həm də heca işlətməsi poetik yenilikdir. Belə poetik novatorluq onun həm poeziyasında, həm də mənzum dramlarında çoxdur. H.Cavidin mənzum dramları yüksək poeziyası ilə deyil, həm də dramaturgiyası ilə səhnənin bütün tələblərinə cavab verir. H.Cavid dilə və şeiriyyətə hakim sənətkar idi. X.Əlimirzəyev bu barədə yazır: “H.Cavid şeirin, poeziyanın daxili sirlərini, mexanikasını, estetik imkanlarını yaxşı bilən qüdrətli şair, parlaq istedad sahibi idi. Yüksək şeiriyyət, bədii vüsət onun həm ümumi yaradıcılığı, həm də dram əsərləri üçün eyni dərəcədə səciyyəvidir. Güclü romantik pafosa, psixoloji təsirə malik lirik, tragiq dialoq və monoloqlar ustası olan H.Cavidin pyeslərində şeir dili dram sənətinin və səhnə dilinin tələblərinə uyğun olaraq, yeni məna və ifadə çalarları, xüsusi dramatizm kəsb edir, hadisə və obrazların bədii siqlətini, emosionallığını artırır, fikir və ideyanın daha yaxşı açılmasına, dərindən qavranılmasına imkan yaradır, bütünlüklə poetik məziyyətə çevrilir”. ( Əlimirzəyev X. Dramaturgiyamızda ideal və qəhrəman. S. 156) Bu mülahizələri eynilə “Cavid teatrı”na da aid etmək olar.
H.Cavid öz mənzum (və mənzum tarixi) dramlarında həm heca, həm də əruz vəznlərində istifadə edib. O, qafiyənin çox maraqlı formalarını yaradıb:
Xəyyam:
– Var olunuz.
Kaş ki, hər gün bizə düşsün
yolunuz.
Burada yarımçıq və tam misra həmqafirə olub orijinal beyt əmələ gətirir.
Yaxud “Şeyx Sənan”da yarımçıq misralar qafiyələnərək bütöv fikir əmələ gətirir:
Xumar: – Söylə kimsin?
Şeyx Sənan: – Zavallı bir məftun...
Nina: – Kim bilir... Bəlkə...
Xumar: – Qaliba məcnun...
Burada fikri, psixoloji durum deyilən sözlərdən daha artıq pauzalarda, deyilməyən, yerinə bitməzlik işarəsi – üç nöqtə qoyulan və ehtimal olunan, daha doğrusu oxucunun (tamaşaçının!) ehtimal edəcəyi sözlərdə ifadə olunur. XX əsrin 60-cı illərində novator şair Ə.Kərim özünün “İki sevgi” şeirində bu poetik üsulu obraza çevirdi, üç dəfə təkrarlanan “nöqtə” sözü qafiyə yaradan poetik fiqur kimi sabitləndi.
Azərbaycan mənzum tarixi dramının şedevrlərindən biri S.Vurğunun “Vaqif” dramıdır. “Vaqif”i tarixi mövzuda yazılmış poetik simfoniya adlandırmaq olar. Sərhədsiz şair ilhamından güc alan tarixi həqiqət və romantik pafosun vəhdəti bu əsərin bədii-fəlsəfi uğurunu təmin etmişdir. Bunun üçün əsərin poetik hüsnünü zinətləndirən ayrı-ayrı misraları yada salaq:
“Burada gecələrin qərib səsi var”; “Qəlbi hicran çəkmiş qərib axşamlar”; “Allah da çox sevir şeirin səsini”; “Aldada bilməmiş dünyanın varı // Bir məslək eşqilə yaşayanları”; “Soyuq məzarda da zinətdir insan”; “Bir boynu olsaydı bəşəriyyətin // Onu da qılıncla vurardım yəqin”; “Gözüm gözündən uzaq olsa da // Könüldən – könülə yollar görünür” və s.
Ağır repressiya günlərində yazılmış və teatr səhnəsindən deyilmiş bu misralar 75 ildən artıqdır ki, xalqın dilində müdrik kəlamlar kimi işlədilir.
Ağır tarixi mövzunun zərif şeir dili ilə bədii təcəssümü sənətkardan böyük istedad tələb edir. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında mənzum tarixi dramın kamil nümunələrini yaratmış H.Cavid, S.Vurğun, B.Vahabzadə, N.Xəzri, N.Həsənzadə belə istedad sahibləridir.
çap et