III cild
“SİMA”nın üçüncü cildi ön sözdə də yazıldığı kimi özündə dünya mədəniyyəti, elmi, mətbuatının fərdlərinə və problemlərinə həsr olunmuş geniş məqalə və esseləri ehtiva edir. Anar adətən yaxşı tanıdığı, dostluq etdiyi, ünsiyyətdə olduğu, respublikasının şərəf və ləyaqəti uğrunda erməni separatçılarına qarşı çiyin-çiyinə mübarizə apardığı insanlardan yazır.1991-ci ilin 20 noyabrında həlak olmuş görkəmli dövlət xadimi Tofik İsmayılov və Vəli Məmmədov haqqında olan oçerklər öz səmimiliyi və təsirliliyi ilə xüsusi seçilir.”Elm” bölməsində taleyin mənimlə rastlaşdırdığı, özümə əziz bildiyim əlamətdar adlar gördum. Anarın bu qeyri-adi şəxsiyyətlər – ilahi vergili alimlər Abbas Zamanov və Əziz Mirəhmədov, Oqtay Əfəndiyev və Ziya Bünyadov, Kamal Talıbzadə və Fərəməz Maqsudov haqqında yazdığı oçerkləri oxuyarkən müxtəlif hisslər keçirdim. Bu hisslərdə nələr yox idi?Ötən günlərə xiffət, onların nə vaxtsa bizim həyatımızda olmasından doğan sevinc, Azərbaycan torpağının belə istedadlar yetirmək baxımından necə də bərəkətli olmasından yaranan qürur hissi.Bölmədə bu gün də məhsuldar fəaliyyət göstərən və eynilə o cur yüksək səviyyədə və təmənnasız olaraq elmə xidmət missiyasını daşıyan Vilayət Quliyev, Tofiq Məlikli, Nizami Cəfərov kimi alimlərə həsr olunmuş esselər də var.
Digər bölmələr arasında Anarın çoxlarının-məsələn, V.Mayakovski, N.Hikmət, D. Şostakoviç, Əziz Nesin, Ç.Aytmatov, O.Süleymenov, R.Kazakovanın bu və ya digər dərəcədə Azərbaycanla bağlı olduqları dünya mədəniyyəti, incəsənəti, ədəbiyyatı xadimləri haqqında olan oçerk və esselərin yerləşdiyi “Dünya və biz” bölümünü xüsusi qeyd edərdim. Yəqin bu səbəbdən də demək olar ki, bütün esselərdə görkəmli xadimlərlə göruşlərdən və ünsiyyətlərdən doğan təəssüratlar süjetlərin memuar xarakterli olmasına dəlalət edir.
Şübhəsiz ki, Anarın müxtəlif forum və konfranslardakı çıxışları, maarifçi, kulturoloji səpkili məqalələri gənc nəsil üçün faydalı olacaq. Amma fikrimcə, üçüncü cilddə müəllifin özünün “şəxsi xatirələrimin fraqmentləriylə qidalanan tarixi kulturoloji traktat” kimi təyin etdiyi həcmcə çox geniş (böyük kitab formatında 500 səhifədən artıq) “Yaşamaq haqqı” essesi daha böyük önəm daşıyır.
Bu, hardasa Azərbaycan xalqının uzunəsrlik mənəvi axtarışlarının belletristikaya uyğunlaşdırılmış tarixidi. Yeri gəlmişkən, əsərdə türkçülüyün kökə bağlılıq, birlik problemləri və onların həlli yolları, türk maarifçilərinin, ziyalılarının milli özünüdərk axtarışları, doğma dilin qorunub-saxlanılması uğrunda apardıqları mübarizə ön plana çıxarılıb. Buradakı xeyli sayda sənədlərdə, ilkin mənbələrdə, elmi əsərlərdə və memuarlarda əksini tapmış həm məlum, həm də böyük kütlə üçün naməlum olan tarixi dəlillər “qamarlanaraq”, istedadlı yazıçı əliylə türkün mənşəyi, etnogenizi, özünüdərki üçün keçdiyi əzablı yolları haqqında maraqlı bir hekayətə çevrilir. Bu mənada, onu “yaddaş kitabı” da adlandırmaq olar.
“Ey türk! Niyə özünü dərk etmək istəmirsən! Niyə öz varlığından xəbərsizsən, kökün haqqında heç nə bilmirsən? Niyə axı, sadəcə, “Mən türkəm” deyə bilmirsən? Sənin türklüyünə nə sünniliyin, nə şiyəliyin, nə də dinsizliyin maneə ola bilər... Bilməlisən ki, hələ sünnilərin də, şiyələrin də, babidlərin də dünyada mövcud olmadığı dövrdə sən artıq bir türk kimi var idin. Səni öz şirin dilindən ayıran ərəb əlifbasına qədər öz gözəl əlifban, füsunkar yazıların olub”. Ömər Faiq Nemanzadənin “Mən kiməm” məqaləsindən olan bu sözləri Anarın kitabına epiqraf kimi də vermək olar.
Müəllifin geniş dünyagörüşü və hətta ən iyrənc məxluqa belə damğa vurmamaq kimi təbiətdən gələn ziyalılığı, öz xalqı, onun görkəmli nümayəndələri üçün keçirdiyi vətənpərvərlik və qürur hissi, obyektivlik və tarixilik yüksək bədiilik və zəngin ədəbi təhlillərlə birlikdə bu traktatı Azərbaycan ədəbiyyatının və müasir tarixşünaslığının hadisəsinə çevirir.
Traktatın əsas ideyası – Azərbaycan xalqının əzablarla qazandığı dövlətçilik,müstəqillik, yaşam haqqıdı. Bu haqq Azərbaycan millətinin görkəmli nümayəndələrinin əsrlər boyu apardıqları mübarizələrdən və axtarışlardan doğan haqdı.
Şəxsiyyətlərin və mövzuların əhatəsi yalnız Şimali Azərbaycanın hüdudlarıyla məhdudlaşmır. Anar türkçülüyün Yusif Axçura, İsmayıl bəy Qaspıralı, Ziya Göyalp, Əlibəy Hüseynzadə kimi görkəmli nümayəndələrinin potretlərini yaradarkən, həmçinin, XIX-XX əsrlərdə Cənubi Azərbaycanda baş verən milli-azadlıq hərəkatlarını (Səttarxan inqilabı adı almış mübarizə, Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi altında azadlıq mücadiləsi və onun “Azadstan” respublikası, nəhayət, 1945-ci ildə Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi altında yaradılan Milli Hökumət) qeyd edərkən,bütün türklərin mənəvi axtarışlarının geniş mənzərəsini açmış olur. Nəriman Nərimanovun, digər azərbaycanlı kommunistlərin dramatik taleyindən bəhs edərkən Anar eynilə bu şəkildə ayrı bir hissədə Rusiya və İrandakı türk kommunistlərinin nələr yaşadıqlarını da qələmə alır.
1918-1920-ci illər Azərbaycan Demokratik Respublikasının tarixini və faciəvi sonluğunu təhlil edərkən Anar belə bir əhəmiyyətli nəticəyə gəlir: “Müstəqil Azərbaycanın ömrü az sürsə də, lap formal olsa da, bu, onun dəqiq inzibati-coğrafi anlayışla, təxminən həmin sərhədlərlə və elə həmin paytaxtla birlikdə dövlətçiliyinin qorunub saxlanılmasına əsas oldu”.
Traktatda ikinci mövzu Azərbaycanın seçmə oğullarının – Füzulidən Mirzə Fətəli Axundova, Cəlil Məmmədquluzadədən Mirzə İbrahimova qədər doğma dilin qorunması, nəhəng şovinistpərəst dövlətlərin müdaxilələrindən müdafiə olunması, Azərbaycan Respublikasının rəsmi dili kimi təsdiqlənməsi uğrunda apardıqları tarixi mübarizəni əhatə edir. Müəllif ali məqsədə aparan yolda bu dilin bədxahlarının necə çətin, keçilməz maneələr yaratdıqlarını göstərir. Amma bu şəxsiyyətlərin iradəsini nə təqiblər,nə məhrumiyyətlər,nə də cismani işgəncələr qıra bildi. Çünki Mirzə İbrahimovun sözləriylə desək, “doğma dildən, mübarizənin ən işlək silahından məhrum olmaq millətin məhvi demək idi”. Anar Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsdiq olunmasında əvəzsiz xidmətlər göstərmiş görkəmli yazıçı və ictimai xadim Mirzə İbrahimovun portretini xüsusi səmimiyyət və hətta heyranlıqla təsvir edir. Mən öz məqalələrimdə bu qeyri-adi şəxsiyyət və Azərbaycanın böyük vətənpərvər oğlu haqqında dəfələrlə yazmış və paytaxt parklarından birində onun büstünün, yaxud heykəlinin qoyulmasını təklif etmişəm. Hesab edirəm ki, bu mövzu aktual olaraq qalır və şəhər rəhbərliyi ölkə ziyalılarının bu barədə fikirlərinə həssas yanaşsa, şad olardıq. Ortaya qoyduğu işlərə, gərgin fəaliyyətinə görə gələcək nəsillərin də yaddaşına köçmək Mirzə İbrahimovun halal haqqıdır!
Bütün traktat boyu qırmızı xətt kimi keçən üçüncü mövzu ermənilərin ərazi iddiaları səbəbindən Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri 200 illik fiziki vəmənəvi terror tarixini əhatə edir. Müəllif XIX-XX əsr erməni terrorizmilə bağlı rus,erməni, Avropa tarixçilərindən onlarla şəhadət gətirərək, qondarma erməni məsələsini ətraflı işıqlandırır.
Anar SSRİ-nin dağılması ərəfəsində erməni separatçılarının Dağlıq Qarabağ ətrafında yeni münaqişə ocağı yaratdıqları dönəmi – XX əsrin sonlarında baş vermiş hadisələri daha dolğun təsvir edir. Yeri gəlmişkən, traktatının ikinci hissəsində müəllif özünün də Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının rəhbəri, həmçinin, SSRİ Ali Sovetinin deputatı kimi bilavasitə şahidi və iştirakçısı olduğu hadisələri təsvir edərkən aydın görünür ki, memuar janrına üstünlük verir. Anar Azərbaycan ziyalılarının qanlı hadisələrin böyüməsinin qarşısını almaq üçün ittifaq dairələrinə ünvanlanmış saysız-hesabsız məktublar, o vaxtlar erməni təbliğatının güclü təsiri altında olan, necə deyərlər, mərkəzi mətbuata çıxmaq cəhdləri haqqında aydın, əsl yazıçı çılğınlığıyla danışır. O, mətbuatda və parlamentdə etdiyi çıxışlarından mətnləri təqdim edir, Qorbaçovla söhbətlərini, erməni nümayəndələriylə çəkişmələrini və münaqişələrini xatırlayır. Traktatın bu hissəsində şəxsiyyət faktoru daha qabarıq verilir. Bununla yanaşı, Anar hətta Əbdürrəhman Vəzirov, yaxud Mixail Qorbaçov kimi ikrah doğuran şəxslərə qiymət verərkən belə obyektiv olmağa çalışır. Şəxsən mənə Anarın bu ziyalılığı xoş gəlir. Təbii ki, Anar da belə şəxslərin öz ölkəsinin və xalqının taleyində oynadığı rolu mənfi xarakterizə edir. Amma bununla yanaşı, bəzi yazıçı və publisistlərimizdən fərqli olaraq rəngləri daha da qatılaşdırmaqdan, təhqiramiz ifadələrdən qaçır. Anar Əbülfəz Elçibəy haqqında əsl ədəbiyyat adamı kimi danışır: “Mən bu dürüst və zavallı idealistə, həm də azacıq hiyləgər Don Kixota ürəkdən acıyıram. O, zahirən də Don Kixota bənzəyir, xüsusən də Sanço Panso – Turqut Özalla yanaşı şəklində. İstənilən halda acımamaq olmur. Amma dövlət başçısı özünə qarşı yazıqlıq hissi oyatmamalıdı. Hörmət, fəxarət, məhəbbət, rəğbət, düşmənçilik, qorxu, nifrət – bütün hisslər məqbuldu, bircə yazıqlıqdan başqa...” Bu isə başqa yazıdandı: “Heydər Əliyev siyasətdə qrossmeysterdi. Onun rəqibləri isə şahmatın gedişlərini belə bilmir. O, şahmat oynayır. Onunla yarışmaq istəyənlərsə, hələ də nərd oynayır, zər atırlar.Nə bilmək olar, bir də gördün, zəri gətirdi”.
Anarın, xüsusən də son Ukrayna hadisələri fonunda daha da aktual görünən, Rusiyanın və onun siyasi-ziyalı dairələrinin postsovet məkanındakı rolu, ölkənin Avropa xalqları ailəsində dinc yaşamıyla bağlı fikirləri kifayət qədər maraqlıdı.Təəssüf ki, yazıçının ən bədbin proqnozları bu gün öz əksini tapır. Çünki Anarın traktatındada qeyd etdiyi kimi “hətta ən mutərəqqi fikirli rus adamının varlığına hakim kəsilmiş imperiya təfəkkürü Rusiyanın özündə demokratik düşüncənin formalaşmasının inkişafına əngəl olaraq, ona nüvə silahı və raket həmlələri basqısı altında deyil, qanuni və bərabərhüquqlu şəkildə sivil ölkələr sırasına daxil olmaqda maneələr törədir”.
Bu əzəmətli və əhəmiyyətli işlə bağlı rəyimi bildirərkən, burada nələri düzəltmək istədiyim barədə də susa bilmirəm. Əvvəla hesab eləyirəm ki, bu həcmdə olan bir kitab mütləq təcrübəli redaktora verilməliydi ki, böyük və qəliz mətnlərdə qaçılmaz olan üslub və xüsusən də punktuasiya-orfoqrafiya xətaları aradan qaldırılsın.Redaktor əli dəyməyən mətn hardasa daraq dəyməyən saç kimi görünür.Axı bu mətnlər rus dilini yaxşı bilən hazırlıqlı oxucuya ünvanlanıb.Yeri gəlmişkən, həmin problem bu gün respublikada nəşr olunan təəssüfləndirici səhvlərlə dolu əksər kitablar üçün xarakterikdi.Səbəb savadlı redaktorlar, korrektorlar, çapa məsul xeyli sayda əməkdaşlardan ibarət nəşriyyat sisteminin artıq keçmişdə qalmasıdı.Amma yaxın keçmişdə onların razılığı olmadan özünə hörmət edən heç bir nəşriyyat kitabın çapına icazə verməzdi.Çox təəssüf...
Bundan əlavə, fikrimcə Anar onun deputat seçilməməsiylə əlaqədar məqamları və bu gün müxalifətdə olan bir sıra siyasətçilərlə münasibətlərini bu tarixi traktata daxil etməməliydi.Şəxsi bioqrafiyanı ehtiva edən bu təsvirlər özündə sırf memuar janrı elementləri daşıyır ki, bu da traktatın məramına cavab vermir.Odur ki, sonuncu hissələr kitabın ümumi mənzərəsi fonunda mənə bir qədər yad, yamaq kimi göründü.Bundan başqa, hərdən belə təəssürat yaranır ki, Anar öz bədxahlarının təhqir və sancmalarına cavab verərkən, hardasa özünə bəraət qazandırmaq istəyir.İkinci məqaləmdə də yazmışdım ki, Anar bu hücumlara gərək belə kəskin və geniş reaksiya verməsin. “Cəmiyyət və din” qəzetinin “Həyatınızda nəyi redaktə edərdiniz” sualına cavabında yazıçı özü də mənim haqlı olduğumu dolayısı yolla təsdiqləyərək deyir: “Gərək hər yoldan keçənə cavab, ünvanıma söylənən hər şər və böhtana reaksiya verməyəydim”. Əzizim, Anar, reaksiya verməyin.Hər şeyi yerinə qoyan zaman ən böyük hakimdi. Prinsipcə, o artıq öz hökmünü verib: Anar türkdilli ölkələrin mədəniyyət nazirlərini bir araya gətirən TÜRKSOY təşkilatının yaranmasının təşəbbüskarıdı. Dahi Heydər Əliyevin dəstəyi ilə “Kitabı-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illik yubileyinin geniş masştabda keçirilməsi, Heydər Əliyev Fondunun yaradılması ideyasını ilk dəfə səsləndirən də Anar olub. Nəhayət, türkdilli xalqların Yazıçılar Birliyinin ilk sədri kimi artıq çoxdan adını milli mədəniyyətimizin tarixinə yazıb.”Azərbaycanın ədəbiyyatı, incəsənəti, mədəniyyəti” üçcildliyi isə ümidvaram ki, milli söz sənətimizin qızıl fonduna daxil olaraq, möhkəm yer tutacaq.
Kitabına yazdığı son sözdə gələcək planlarından danışarkən Anar bir neçə əsərində özülünü qoyduğu memuar janrını davam etdirərək, bunu nəsli haqqında olacaq özünəməxsus “Beşlik” ailə saqasıyla yekunlaşdırmaq niyyətini açıqlayır. Mən də yazımın yekununda bu niyyətinin həyata keçməsi yolunda ona can sağlığı və bütün yaradıcı planlarını uğurla gerçəyə çevirməsini arzu edirəm.
çap et