Təvəllüdünün 110 illiyi ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamı əsasında qeyd olunan akademik Məmməd Arif Dadaşzadə (1904-1975) iyirminci əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının ustad simalarından biridir. Onun çoxşaxəli və məhsuldar fəaliyyəti filoloji fikrimizin inkişafında mühüm rol oynamışdır.
Alimin sonralar kitablarına düşməyən bir sıra məqalələri də vardır ki, onlar da görkəmli ədəbiyyatşünasın elmi fəaliyyətinin məzmun və əhatəsində özünəməxsus yer tutur. Həmin məqalələrdən biri məşhur rus ədibi M. Y. Lermontovun "Zəmanəmizin qəhrəmanı" əsərinin Ələkbər Qərib Naxçıvanlı tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə əlaqədar qələmə alınıb, "İnqilab və mədəniyyət" jurnalının 1929-cu ildəki 5-ci sayında "Fira" imzası ilə ("Arif" sözünün tərsinə oxunuşu - H. H.) dərc olunub. Bu yığcam resenziya ilə tanışlıq Məmməd Arifin hələ gənc ikən geniş mütaliəyə, yetkin ədəbiyyatşünaslıq təfəkkürünə, səriştəli ədəbi təhlil qabiliyyətinə malik olduğunu bir daha yəqinləşdirir. Gənc tənqidçi M.Y.Lermontovun əsərinin əsas qayəsini, obrazların xarakterini müfəssəl və dəqiq şəkildə dəyərləndirib, həmçinin Ə. Qəribin tərcüməsinə də obyektiv elmi münasibət bildirib.
Məqalənin dilinə toxunulmayıb.
Hüseyn HƏŞİMLİ
Filologiya üzrə elmlər doktoru, əməkdar elm xadimi
"ZƏMANƏMİZİN QƏHRƏMANI"
Yazanı: M. Y. Lermontov,
Türkcəyə çevirəni: Ə. Qərib,
Redaktoru: Cavad,
Naşiri: Azərnəşr, 1929-cu il
Bu roman XIX əsrin birinci yarısında yaşayıb ölmüş rus şairi Mixayil Yureviç Lermontov tərəfindən yazılmışdır. Şair bu əsərdə, əsərin müqəddəməsində yazdığı kimi, öz əsrinin dvoryan mühitindəki bütün nöqsanları bir şəxsiyyətdə toplayaraq göstərməyə çalışmışdır. Əsərin qəhrəmanı Peçorin adlı bir qvardiya zabitidir. Aristokratdır. O, əsaslı bir təhsil və inkişaf dövrü keçirməmişdir. Mərkəzdən uzağa göndərilib, çeçenlərin arasına düşdüyü zaman ətrafındakılara ucadan baxmağa və onları vəziyyət və qabiliyyətlərinə görə özündən çox aşağıda görməyə başlayır.
Peçorin əsəbidir, şıltaqçıdır, xudpəsənddir. O, heç bir şeydən razı qalmayır. "Bela" hekayəsində Maksim Maksimiçlə söhbəti onun bütün xarakterini göstərməkdədir:
"Məni dinləyiniz, Maksim Maksimiç! Mənim uğursuz xasiyyətim var. Tərbiyəmmi məni belə yaratmış, Allahmı məni belə yaratmış... Gəncliyimin ilk günlərindən mən pulla əldə edilə biləcək bütün zövqlərdən qudurmuşcasına istifadə etməyə başladım. Mən o zövqlərdən iyrəndim. Sonra yuxarı cəmiyyət içərisinə atıldım. Bu cəmiyyətdən də nifrət etməyə başladım. Gözəllərə aşiq olurdum. Onlar da məni sevirdilər. Lakin onların sevgisi ancaq mənim müxəyyələ və izzəti-nəfsimi qıdıqlayırdı, qəlbim də boş qalırdı. Mən mütaliəyə, bilik təhsil etməyə başladım. Elm və fəndən də zəhləm getdi. Şöhrət və bəxtiyarlığın ondan asılı olmadığını gördüm. Çünki ən bəxtiyar insanlar cahil və nadandır. Şöhrət isə təsadüfüdür. Bunu əldə etmək üçün bir qədər çevik olmaq lazımdır. Belanı öz evimdə gördüyüm ilk dəfə onu dizlərimin üstünə oturdub tellərini öpdüyüm zaman mən axmaq elə zənn etdim ki, bu, mərhəmətli tale tərəfindən mənə göndərilmiş bir mələkdir. Mən yenə səhv etdim. Vəhşi qızın məhəbbəti adlı-sanlı bir xanımın məhəbbətindən o qədər də yaxşı deyil. Ötəkinin naz-qəmzəsi insanı təngə gətirdiyi kimi,bunun da nadanlığı və sadəliyi adamı bezikdirir.
Mənim ruhumu yuxarı cəmiyyət xarab etmiş, müxəyyələm dinclik bilməyir. Hər şey mənə az gəlir. Həyatımda boşluq gündən-günə artmaqdadır".
"Bela" hekayəsindən gətirdiyimiz bu parça Peçorinin bütün faciəsini meydana çıxarmaqdadır. Peçorin 30-cu illərdə (1830-cu - H.H.)yetişmiş bir simadır. Bu dövrdə şəxsiyyət dövlət və hökumətin köləliyindən qurtarmaq üçün çırpınır, özünü azad və müstəqil bir şəklə salmaq istəyirdi. Lakin buna nə cür müvəffəq olacağını bilməyirdi. O, cəmiyyətlə öz münasibətini müəyyənləşdirəcək mühüm məsələni də həll etməkdən aciz idi. Belə bir dövrdə Peçorin kimi şəxsiyyətlər bir vəziyyət keçirirlər. Əsgi həyat və cəmiyyət sarsılmış, aristokratiya yerindən oynamış, lakin yeni həyat hələ qurulmamışdı. Peçorini yüksək cəmiyyət bezikdirdiyi kimi, aşağı cəmiyyət də təmin etməyir. O istəyir, fəqət nə istədiyini belə bilməyir. Heç bir şeylə qane olmayır.
Peçorin həyata gəlməkdən məqsəd nə olduğunu və nə üçün yaşadığını öyrənmək istəyir. Bu məsələni həll etmək üçün çox fikirləşir, tapa bilməyir. Halbuki bu məsələni düşünməklə həll etmək olmaz. Həll etmək belə lazım deyildir. İnsan həyata gəlirkən heç bir xüsusi məqsəd daşımayır. Bu məqsəd sonralar şəxsiyyətin inkişafından, vəziyyətindən asılı olaraq və müəyyən ictimai şəraitlə əlaqədar olaraq meydana çıxır. Peçorin isə bunları düşünməyir. Əgər əksinə olaraq Peçorin zəhmət və mübarizə içərisində doğulmuş və tərbiyə tapmış bir şəxsiyyət olsa idi, o zaman belə boş-boş fikrə düşməz, nahaqq yerə özünü yormaz, öz qüvvəsini müəyyən və faydalı şeylərə sərf edərək həyatın məqsədini tapardı. Lakin Peçorin bunu bacarmayır. O, praktik həyat üçün çox aciz və zəifdir.
Böyük bir əsrin başlıca xüsusiyyətlərini (nöqsanlarını) bir tip üzərində toplamaq asan iş deyildir. Buna Lermontov müvəffəq olmuşsa da, hər halda bu müvəffəqiyyət əsərin özünü bir qədər qüsurlu etmişdir. Peçorin tipi həyati bir tip deyil, xəyali bir tip şəklinə düşmüşdür.
Romanda Peçorindən başqa bir neçə şəxsiyyət də vardır.
Məsələn: Maksim Maksimiç, doktor Verner, Knyazna Meri və başqaları. Bunlar Peçorin tipinin təsviri üçün bir vasitədirlər.
Maksim Maksimiç sakit və mərhəmətli bir adamdır. Bu adam o qədər sakit və mütəvazedir ki, heç kəsin diqqətini belə cəlb etməyir. Bu sakit adamda iradə, qüvvət və qəhrəmanlıq daha çoxdur. Demək olar ki, Peçorin tipi romantikcə yazılmış bir tip olduğu halda, Maksim Maksimiç çox-çox həyati və real bir tipdir.
"Zəmanəmizin qəhrəmanı" romanının quruluşu da çox qəribədir. Roman beş ayrı-ayrı hekayələrdən ibarətdir. Bu ayrı-ayrı hekayələr Peçorin vasitəsilə bir-birinə bağlanırlar.
Birinci, "Bela" adlı hekayədə Maksim Maksimiç Peçorin haqqında bir hadisə nəql edir.
İkinci, "Maksim Maksimiç" adlı hekayədə müəllif özü Peçorini görür və onun Maksim Maksimiçdə olan məktublarını (xatirələrini) alır.
Üçüncü hekayənin adı "Taman"dır. Bu hekayə və yerdə qalan "Knyazna Meri" və "Fatalist" hekayələri Peçorinin öz dilindən (özü öldükdən sonra buraxmış olduğu məktublar vasitəsi ilə) nəql edilir. Bu surətlə Maksim Maksimiç, müəllif və qəhrəman tərəfindən söylənilən bir roman mövzunu ətraflı bir surətdə qavrayır və Peçorin tipi mükəmməl bir şəkildə xarakterizə edilir.
Romanın ruscası gözəl bir üslubda, böyük bir bədii məharətlə yazılmışdır.
Bəzi təsvirləri mənsur bir şeirdir. Tərcüməçi, ümumiyyətlə deyəcək olursaq, dildəki gözəlliyi və qüvvəti verməyə çalışmışdır. Lakin bunun üçün çalışarkən qollandığı üsul heç də yaxşı çıxmamışdır. Əsərin ruscası çox sadədir. Bu əsəri rusca az savadlı olan oxucular çox asanlıqla oxuya bilərlər. Lakin tərcüməçi nədənsə ən sadə sözləri qəliz kəlmələrlə tərcümə etmişdir.
Məsələn: İsbatlı, tərəqqub, müxtəs, inayət, təcəssüs, dilxəraş və başqa bu kimi bir çox kəlmələr işlətmişdir. Halbuki bu sözlərin ruscası o qədər sadə və anlayışlıdır ki, bunların belə qəribə kəlmələrlə əvəz edildiyinə təəccüb edilir. Bu qəliz sözlərdən başqa, tərcümədə bir çox türkcə məhəlli sözlər də işlədilmiş. Yuxarıdakı sözlər qəliz olduğu kimi,bu sözlər də çox sadə və yerli olduğundan anlaşılmayır.
Mütərcim söz seçməkdə də çox acizlik göstərmişdir:
Sabah - səhər; Ab-hava - iqlim; Av - şikar kimi sözləri yan-yanaşa olaraq işlətmişdir. Bu sözləri məna etibar ilə bir-birindən ayırmaq mümkün olmadığı halda hər ikisini bədii bir əsərdə qollanmağın heç də mənası yoxdur. Mütərcim boş, bihudə, nahaqq, havayı kimi sözlərə də eyni məna verir. "Mən özüm də havayı yerə bu gün onu görmək istədim".
Kitabda texniki səhvlər də vardır. Məsələn:
16-cı səhifədə "Bu arabanın ardınca sahibi gəlirdi. Gümüşə tutulmuş balaca kabardin çocuğu gəlməkdə idi..." cümlələrindən heç bir məna çıxmayır. Burada "çübük" yerinə "çocuq" getdiyi kimi, cümlə özü də qarışıq çıxmışdır.
Bu göstərdiyimiz dil, kəlmə və xırda cümlə yanlışlıqlarını nəzərə almasaq, "Zəmanəmizin qəhrəmanı" romanının tərcüməsini yaxşı hesab edə bilərik. Bu maraqlı romanı bütün oxucularımıza tövsiyə edirik.
FİRA
"İnqilab və mədəniyyət", may 1929, № 5. səh. 43 - 44
çap et