Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələrinin inkişafında və möhkəmlənməsində XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərində "Kafkaz" qəzetinin xidməti az olmayıb. Bu qəzetin səhifələrində azəri yazıçılarının əsərləri, şifahi xalq ədəbiyyatımızdan nümunələr müntəzəm surətdə dərc edilib. Şərqin böyük filosof dramaturqu Mirzə Fətəli Axundovun "Kafkaz"qəzeti ilə əlaqəsi də diqqəti cəlb edir. Axundov həmin qəzet vasitəsilə bir sıra bədii, publisistik, tərcümə əsərləri və ona həsr olunmuş məqalələrin bəzilərini oxuculara çatdırıb.
1852-ci ildə Tiflis seminariyasının professoru D. P. Purseladze Msxetanın kilsə kitabxanasında Gürcüstan çarının adına fars dilində yazılmış bir neçə sənəd tapmışdı. Sənədlər içərisində Gürcüstan tarixi üçün böyük əhəmiyyəti olan "İran şahı Kərim xanın və İranın digər saray əyanlarının Gürcüstan çarı II İrakliyə məktubları" və "İran əyanlarının knyaz Amilaxvarova bir neçə məktubu" davar idi. Həmin məktublar rus dilinə tərcümə edilərək 1856-cı ildə "Kavkaz"ın 62, 75 və 78-ci saylarında "Materialı dlya istorii Gruzii" adı ilə çap olunmuşdu. Redaksiya həmin materialların fars dilindən ruscaya Qafqaz canişinliyi dəftərxanasının Şərq dillərı üzrə mütərcimi M. F. Axundov tərəfindən tərcümə olunduğunu qeyd etmiş və ona öz təşəkkürünü bildirmişdi.
Şərqşünas alim A. Berje 1855-ci ildə tarixçi Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağ"əsərini fars dilindən ruscaya tərcümə edərək, alimin həyatı və fəaliyyəti haqqında müqəddimə ilə birlikdə qəzetin həmin il 62-69-cu saylarında çap etdirmişdi. Berje əsərin müəllifi haqqında məlumat üçün M. F. Axundova müraciət etdiyinə dair belə yazmışdı: "Gözəl insan olan Camal Cavanşirin tərcümeyi-halı haqqında məlumatı mən Camalın oğlu ilə məktublaşmış hörmətli Mirzə Fətəli Axundovdan almışam".
M. F. Axundovun Krım müharibəsi haqqında yazdığı "Zakirə məktub" şeiri orijinalı və ruscaya tərcüməsi ilə birlikdə "Kafkaz"ın 1854-cü il 29-cu sayında dərc edilib.
Türkiyə-Rusiya müharibəsi dövründə, 1853-cü ilin dekabrında Qafqaz canişini M. S. Voronsov "Kavkazın redaktoru İ. Slivitskiyə belə bir göstəriş vermişdi ki, qəzetin proqramında heç bir dəyişiklik etmədən "Voenniy listok" rublikası açsın. Həmin rublikada rus qoşunlarının döyüş həyatı, rus bahadırlarının igidlikləri şeir, oçerk, hekayə verilməli idi. Bu, Qafqaz şairləri arasında bir növ müsabiqə xarakteri daşıyırdı. Odur ki, "Kafkaz" 1854-cü ildə, 17 mart tarixli 22-ci sayında şairləri Krım müharibəsinə aid şeirlər yazmağa çağırırdı. Həmin çağırışa qəzetin əməkdaşları gürcü dramaturqu Anton Zurabov və M. F. Axundov səs verdilər. Axundovun və Zurabovun şeirləri haqqında bu sətirlər nəzəri cəlb edir: "Biz bu günlərdə yerli şairlərimizin iki orijinal şeirini almışıq: hər iki əsər forma və məzmun aktuallığı ilə son dərəcə gözəldir. Şeirlərdən biri tatar (azəri-A. Ə.) dilində, digəri isə gürcücədir".
"Kafkaz"ın 1854-cü il tarixli 67-ci sayında farsca lirik bir şeir dərc edilib. Bu, rus şairi Semyonovskinin Krım müharibəsinə həsr olunmuş "Usloviye" şeirinin tərcüməsi idi. Şeir mübarizədə iştirak edən gənc bir oğlanın öz sevgilisinə qızğın məhəbbətini tərənnüm edirdi. Lakin şeirin fars dilinə kim tərəfindən tərcümə edildiyi göstərilmir. Bununla belə, naməlum tərcüməçi haqqında qəzetdəki sətirlər şeirin tərcüməçinin şəxsiyyətini aydınlaşdırmağa imkan verir:
"Bu şeirin məziyyətini təşkil edən gəncliyin mübaliğəli igidliyi hamıya xoş gələ bilməzdi; lakin göründüyü kimi, bu gəncin ağlasığmaz cəsarəti ölkəmızdə yaşayanşərq adamlarına daha çox xoş gəlmişdir. Bu marağa cavab olaraq müsəlman poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri cənab Semyonovskinin şeirini böyük sənətkarlıqla tərcümə edib, dərc olunmaq üçün bizə vermişdir. "Usloviye" şeirinin tərcüməsini belə bir inamla dərc edirik ki, əsər həm bizim müsəlman oxucularımızın zövqünü oxşayacaq, həm də rus şeirinin müəllifini sevindirəcəkdir".
Biz bu şeirin tərcüməsini Axundova aid edirik. Birincisi, ona görə ki, həmin dövrdə "Kafkaz" qəzetinə Axundov qədər yaxın, həm də qəzetin qeyd etdiyi kimi, Tiflisdə "müsəlman poeziyasının ən görkəmli nümayəndələrindən biri" sayıla biləcək və rus dilini yaxşı bilən ikinci bir şəxsiyyət yaşamırdı. Həm də şeirin tərcüməsi Axundovun bədii üslubuna çox yaxındır. İkincisi, şeirin cəmi bir nömrə sonra dərc edilməsidir; yəni şeirin orijinalı "Kafkaz"ın 65-ci sayında dərc olunduğu halda, tərcüməsi 67-ci sayında çıxıb. Qəzetin redaktoru şair Verderevski ilə Axundovun dost olduqları və bir idarədə işlədikləri də məlumdur. Buna görə də Axundov həmin şeiri şübhəsiz, Verderevskinin məsləhəti ilə tərcümə edib.
Gürcü tənqidçisi M. Tumanişvili M. Liventsovun "Mixako və Nina" əsəri haqqında "Kavkaz"da dərc etdirdiyi resenziyada Axundov və ilk gürcü dramaturqu G. Eristavi haqqında yazmışdı: "...Dövrümüzdə sənət həqiqətdən doğur, bu vaxta qədər xəyaldan yaranmış sənət indi öz yerini sadə, lakin yüksək həyat həqiqətlərindən ilham alan ədəbiyyatı verir. Oxucuları hazırda Axundov, Eristavi kimi yazıçıların həyatdan götürülmüş realist əsərləri maraqlandırır". Resenziyanın müəllifi Axundovun komediyalarını Zaqafqaziyadan bəhs edən elmi-tədqiqat əsərləri tutuşdurur və Azərbaycan həyatını, adət-ənənələrini, məişətini canlı obrazlarla real surətdə təsvir edən bu dram əsərlərinə üstünlük verir: "dramaturqun qələmi altında xalqın adət-ənənələri daha aydın zahir olur, müəyyən bir dövrün portreti canlı və dolğun yaradılır, tam bir nəsil baş qaldıraraq, özü haqqında, öz əfsanələri, ailə-məişət qanunları haqqında aydın məlumat verir. Lakin çox təəssüf ki, Axundovun komediyalarından başqa bu vaxtadək yazılmış əsərlərin heç biri öz vəzifəsinin öhdəsindən bu qədər müvəffəqiyyətlə gələ bilməmişdir. İndi bütün Rusiya Qafqaza maraqla baxır, hamının nəzəri buraya dikilmişdir".
M. F. Axundovun "Qafqaz"da çap olunmuş beş komediyası 1853-cü ildə qəzetin mətbəəsində rus dilində ayrıca kitab halında nəşr edilmişdi. Kitab çapdan çıxdıqda qəzet bir sıra saylarında elan verib, onu təbliğ etmişdi. Bundan əlavə, "Kavkaz" kitab halında dəyərli bir resenziya verib, müəllifi "öz əməkdaşı" və "orijinal yazıçı" adlandırmışdı. Resenziya imzasızdır. Lakin onun müəllifinin öz elmi-tənqidi məqalələri ilə o zaman Tiflis ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmiş qəzetin redaktoru və naşiri İvan Slivitski olduğu şübhəsizdir. Əslində bu işlərin əsas təşkiledicisi də o idi.
Rus dilini mükəmməl bilən M. F. Axundovun birbaşa bu dildə əsərlər yazması da məlumdur. "Polojenie turetskoy armii pod Baqdadom v 1618 qodu" ("Kavkaz", 1853, 54-55 saylarında) adlı tarixi əsərini yazıçı rus dilində yazıb.
1875-ci ilin yayında Gəncə-Qarabağ mahallarına səyahətə çıxan Axundov qəzetdə "Po puti" ("Kafkaz", 1875, 85-104 saylarında) adlı oçerki ilə çıxış edir. Böyük ədib Gəncədə dahi şair Nizaminin qəbrini ziyarət edir, şairin türbəsini acınacaqlı görüb mütəəssir olur. Axundov dünya şöhrəti qazanmış Nizaminin türbəsinə laqeyd yanaşan feodal-patriarxal cəmiyyəti və ruhani ziyalılarını kəskin tənqid edir. Yazıçı ürək ağrısı ilə yazıb:
"Nizaminin kərpicdən tikilmiş türbəsi uçulub dağılmış, orada ilanlar, kərtənkələlər yuva salmışdır. Artıq bu türbə şairin külə dönmüş cənazəsini küləkdən və qızmar günəşdən qorumaq iqtidarında deyildir. O, yalnız yorulub taqətdən düşmüş yolçulara zülmət gecələrdə tufandan, yaxud da gündüzlər yandırıcı günəşdən qorunmaq üçün bir sığınacaq olur... Barı, yerli ziyalı ruhanilərimiz utanıb xəcalət çəkəydilər. Yəqin onlar düşünüb deyirlər: axı, nə olsun, şair Nizamidir də... Onun qəbri üzərində küləklər uğuldasa, tufanlar qopsa daha yaxşıdır..."
M. F. Axundovun pyesləri "Kavkaz"da çap olunduğundan az sonra da Tiflis teatrında tamaşaya qoyulmuşdu. Qəzetin səhifələrində Axundov pyeslərinin həm rus, həm də Azərbaycan teatrı səhnələrində tamaşaya qoyulmasına dair çoxlu yazılar dərc edilib. "Kavkaz" 1853-cü il 7- ci sayında "Xırs quldurbasan" komediyasının, 1853-cü il 26-cı sayında isə "Vəziri -Xani-Lənkəran" pyesinin Tiflisdə tikilmiş yeni teatr binasında rus dilində böyük müvəffəqiyyətlə göstərildiyini qeyd edirdi.
1879-cu ildə Azərbaycanın bir sıra qəzalarında, o cümlədən, Ağdam, Şuşa, Gəncə, Nuxada keçən quraqlıq aclığa səbəb olmuşdu. Azərbaycanın qabaqcıl və insanpərvər ziyalıları yoxsullara müxtəlif yollarla maddi cəhətdən kömək edirdilər. Şuşada şair Xurşudbanu Natəvan və ədəbiyyatşünas Əhmədbəy Cavanşir yoxsul ailələrinə kömək edir, İsrafilbəyov, Mehmandarov, Ziyadxanov, Adıgözəlov, Ağamalov, Şamxaliyev kimi qabaqcıl ziyalılar Axundovun pyeslərini tamaşaya qoyub, gələn pulu kasıblara paylayırdılar. Bu məqsədlə də 1880-ci ildə "Qafqaz" mehmanxanasında "Hacı Qara" tamaşaya qoyulmuşdu.
Tamaşada şəxsən iştirak etmiş Andriasov "Kavkaz" qəzetinə göndərdiyi məqaləsində yazmışdı:"Martın 2-də teatr həvəskarları aclıq çəkənlərın xeyrinə Azərbaycan dilində Mirzə Fətəli Axundovun "Hacı Qara" pyesini göstərmişlər. Tamaşa gözlənildiyindən xeyli müvəffəqiyyətli keçmişdir. Fevralın 1-dən bu vaxtadək hökm sürən çovğuna baxmayaraq, salon ağzınadək dolmuşdu. Salonun yan tərəflərində 25 stul qoyulmuşdu, bununla belə, salona daxil olmağa imkanı olmayanlara qapı və pəncərələrdən baxmağa icazə verilmişdi".
Məqalənin müəllifi göstərir ki, teatr həvəskarları İsrafilbəyov, Ziyadxanov, Ağamalov, Şamxaliyev tamaşa üçün bütün xərci öz hesablarına çəkərək, bufetdən və əsərdən yığılan pulu yoxsul ailələrə paylamışlar. Yoxsullara kömək məqsədi ilə əsər aprelin 4-də yenidən göstərilmişdi.
"Müsye Jordan" pyesi də 1886-cı ildə Naxçıvanda göstərilmiş və bu barədə "Kafkaz"ın 222-ci sayında müxbir məqaləsi dərc edilib.
M. F. Axundov pyeslərinin təbliği sahəsində Tiflis maarifpərvərlərinin də böyük xidmətləri olub. 1886-cı ildə "Müsyö Jordan" pyesi tərəqqipərvər ziyalı Seyfəddin Seyidovun rejissorluğu ilə Tiflisdə tamaşaya qoyulmuşdu. 1896-cı ildə həmin əsər yenidən göstərilib və "Kavkaz", qəzetin fəal əməkdaşı Şərif Mirzəyevin resenziyasını çap edib.
"Müsyö Jordan" pyesinin bu tamaşasının da böyük əhəmiyyəti vardı. Axundovun əsərləri Zaqafqaziyanın bir çox şəhərlərində, o cümlədən Bakıda, Gəncədə, Şuşada və başqa yerlərdə səhnədən düşməyib. Onun pyeslərinin Tiflis şəhərində tamaşalarına azərbaycanlılarla birlikdə gürcülər, ruslar, osetinlər, yunanlar, hətta rəsmi dairələrin mötəbər nümayəndələri də maraqla baxırdılar.
1903-cü ildə Axundovun komediyalarının "Kavkaz" qəzeti mətbəəsində, rus dilində kitab şəklində çapdan çıxmasının 50 illiyi münasibəti ilə Zaqafqaziyanın bir çox şəhərlərində olduğu kimi, Tiflisdə də təntənəli yubiley gecəsi keçirilib. Noyabrın 1-də keçirilmiş həmin gecədə "Vəziri-Xani-Lənkəran"pyesi oynanmışdı. Tamaşa haqqında "Kavkaz"ın 325-ci sayında məlumat çap olunub. "Kavkaz"1912-ci ildə böyük ədibin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə görülmüş tədbirlər haqqında məlumatlar dərc edib.
Bütün bunlarla yanaşı, Axundovun vəfatı günlərində "Kavkaz" öz görkəmli əməkdaşının ölümünü rəsmi, eyni zamanda yalnız bir cümlə ilə xəbər vermişdi: "Polkovnik Mirzə Fətəli Axundov 90 (! - red.) yaşında qızdırmadan vəfat etmişdir". Qəzet bir gün sonra, martın 2-də bu məlumata düzəliş verərək yazmışdı: "Polis idarəsinin bizə verdiyi yanlış məlumatla əlaqədar olaraq, dünənki sayımızda bizdən asılı olmayaraq səhv getmişdir. Məlumatda göstərilirdi ki, polkovnik Mirzə Fətəli Axundov 90 yaşında qızdırmadan vəfat etmişdir. Əslində polkovnik 67 yaşında ürək partlamasından ölmüşdür".
Qafqaz baş idarəsinin - "Kavkaz"qəzetinin həmin il 9 iyul tarixli sayında dərc olunmuş - 1878-ci il 28 may tarixli əmri ilə Axundovun adı qulluqda olduğu Qafqaz ordusu siyahısından da çıxarılıb.
Bizə belə gəlir ki, bu sənədlərin geniş tədqiqi böyük dramaturqun yaradıcılığını, eyni zamanda teatr tariximizi öyrənmək üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Almaz YURDSEVƏR
çap et