Azərbaycan mühacirətşünaslığı özəlliklə dövlət müstəqilliyimizin bərpasından sonra bir ictimai elm sahəsi kimi formalaşmağa başlayıb.
Son illərdə istər qardaş Türkiyədə və İranda, eləcə də Avropa və Amerikada yaşayaraq fəaliyyət göstərmiş mühacir soydaşlarımız, onların Azərbaycanın azadlığı və müstəqilliyi uğrunda apardığı çətin mübarizə haqqında dəyərli əsərlər ortaya qoyulub. Bu baxımdan Məhəmmədəmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Parisdəki Azərbaycan Sülh Heyətinin üzvləri və başqaları haqqında Azərbaycan, Türkiyə və Rusiyada nəşr edilmiş kitablar böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bunu ayrıca qeyd etmək gərəkdir ki, xüsusilə Moskvada işıq üzü görmüş 20-dən artıq kitab Azərbaycan mühacirətşünaslığına ən dəyərli töhfə sayıla bilər. 2014-cü ildə Bakıda rusca nəşr edilmiş “Odlar ölkəsi azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizədə.
1920-1945-ci illər Azərbaycan mühacirətinin siyasi tarixi” kitabı isə müstəsna dəyəri var, çünki həmin əsər daha çox Paris arxivlərinin indiyədək əl vurulmamış zəngin sənədləri əsasında yazılıb, Türkiyə və Avropadakı siyasi mühacirlərimizin fəaliyyəti ilə bağlı indiyədək qaranlıq qalmış xeyli faktlar orada ilk dəfə açıqlanıb.
Çox fərəhli haldır ki, Azərbaycanda artıq nəinki siyasi mühacirlərimizin həyat və yaradıcılığı haqqında kitab və məqalələr yazılır, həm də onların əsərləri nəşr edilməyə başlanıb. Bu baxımdan ədəbiyyatşünas alim, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şəlalə Qarabağlının tərtib edərək önsöz, qeydlər və izahlar yazdığı Hilal Münşinin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” kitabı (“Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2014) bu sahədəki ən dəyərli örnəklərdən biri sayıla bilər. Hilal Münşinin 1930-cu ildə Berlində almanca nəşr edilmiş, Azərbaycan mühacirəti ədəbiyyatı və tarixində özəl yeri olan “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsəri ana dilimizə tərcümə edilərək kitabda ilk dəfə Azərbaycan oxucusuna təqdim edilib. Hilal Münşinin və alman alimi professor Q.Yeşkenin məqalələri də mühacirət mətbuatından götürülərək toplu halında kitaba daxil edilib.
Kitab Şəlalə Qarabağlının 32 səhifəlik “Mühacirət irsi tarixindən” adlı geniş önsözü ilə başlayır. Müəllif burada Azərbaycan siyasi mühacirətinin tarixinə ümumi baxışdan sonra Hilal Münşinin fəaliyyəti üzərində dayanır, xüsusən onun Berlindəki Azərbaycan İstiqlal Komitəsindəki fəaliyyəti, eləcə də Berlində çıxan “Yeni Kafkasya”, “Azəri Türk”, “Odlu Yurt”, “Bildiriş” qəzetlərinin, “Kurtuluş” dərgisinin əsasını qoymasını, onlarda öz dəyərli siyasi yazıları ilə Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını qızğın müdafiə etməsini, Məhəmmədəmin Rəsulzadənin ən yaxın silahdaşına çevrilərək Azərbaycanın istiqlalı uğrunda sonadək mübarizə aparmasını konkret faktlarla göstərib. Şəlalə xanımın yazdığı bu önözdə H.Münşinin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsəri də yetərincə təhlil edilib.
Önsözdən sonra filologiya elmləri doktoru professor Himalay Qasımovun yazdığı “Hilal Münşinin “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsərində “Azərbaycan tarixi inkişafının bəzi məqamları” haqqında” yığcam qeydləri diqqəti çəkir.
Kitabın 45-120-ci səhifələri Hilal Münşinin “Azərbaycan Cümhuriyyəti. Tarixi-siyasi təsvir” kitabının tərcüməsindən ibarətdir. Əsəri alman dilindən soydaşımız Namiq Abbasov ana dilimizə çevirib. Fikrimizcə, tərcümə uğurlu alındığına görə əsər asanlıqla anlaşılır. Burada tərcümə xətası olan dolaşıq fikirlərə, demək olar ki, rast gəlinmir. İnanırıq ki, Azərbaycan siyasi mühacirəti tarixi üzərində çalışan alimlərimiz üçün bu tərcümə qiymətli qaynaqlardan biri olacaq.
Daha sonra kitabda Hilal Münşinin “Kurtuluş” dərgisində çıxmış 16 məqaləsinin mətni ilə tanış oluruq. Təqdirəlayiq haldır ki, Şəlalə xanım həmin əsərləri çox diqqət və peşəkarlıqla dilimizin çağdaş imlasına uyğunlaşdıraraq Azərbaycan oxucusuna ilk dəfə çatdırıb. Bu məqalələr içərisində “31 mart”, “Böyük azərbaycanlı”, “Bolşevik çörəyinə çəkilmiş yağ deyil, bəs nədir?”, “Almaniyadakı təntənə”, Nürnberq qurultayı”, “Mətbuat və kitab. Azərbaycan və alman mətbuatı”, “Almaniya mətbuatında məsələlərimiz”, “Alman fikri və məsələlərimiz” və s. xüsusi maraq doğurur.
Ş.Qarabağlı məqalələrdən sonra Üzeyir bəy Hacıbəylinin vəfatı ilə əlaqədar Hilal Münşinin Ceyhun bəy Hacıbəyliyə yazdığı təziyə məktubunu da əsərə daxil edib.
Əsərin son bölümündə yenə Şəlalə xanımın qələmindən çıxmış “Alman tarixçisi, türkoloq və şərqşünası” adlı məqalədə Azərbaycan oxucusu alman professoru Qotthard Yeşke və onun fəaliyyəti haqqqında bilgiləndirilir və bunun ardınca Yeşkenin 6 məqaləsi təqdim edilir. Bu məqalələrin hamısı Hilal Münşinin redaktor olduğu “Kurtuluş” dərgisində işıq üzü görüb. Bu yazılar içərisindəki “Almaniya və Azərbaycan”, “28 Maydan 27 aprelə qədər milli Azərbaycan təqvimi”, “Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvan sovet siyasətinin ticarət əmtəəsidir”, “Transqafqaz Qırmızı rus ordusunun istila siyasətinin bir nümunəsi kimi” məqalələri bugünkü tarixçilərimiz üçün də dəyərli qaynaqdır.
Kitab tərtibçinin Əhməd Cəfəroğlu haqqında yazdığı “Görkəmli türkoloq alim, mütərəqqi ziyalı” məqaləsi və onun ardınca Əhməd Cəfəroğlunun “Azərbaycan Cümhuriyyəti” əsərindən söz açan və redaktoru olduğu “Azərbaycan Yurd Bilgisi” dərgisinin 1932-ci il 6-7-ci saylarında dərc etdirdiyi rəy ilə bitir.
Əsərin sonunda tərtibçi kitabın yazılmasında istifadə olunmuş 75 qaynaqdan ibarət ədəbiyyat siyahısı verib.
Bizə bəllidir ki, Hilal Münşi uzun illər Berlində çalışsa da əsasən, Bonn şəhərində yaşayıb və ömrünü burada başa vurub. Onun ölümündən sonra evi satılıb və talesizlik üzündən, demək olar ki, bütün arxivi məhv olub. Almaniyadakı dostlarımızın səyi nəticəsində onun sənədləri içərisindən yalnız müəyyən miqdarda fotoşəkillər xilas edilib. Bu acınacaqlı durumu nəzərə aldıqda Şəlalə xanımın gördüyü işin dəyəri daha da artır. İnanmaq istərdik ki, araşdırıcılarımız Ş.Qarabağlının başladığı bu nəcib işi davam etdirərək Azərbaycanın istiqlal mücadiləsinin ən görkəmli simalarından biri olan Hilal Münşinin bütün mətbu irsini eyni sevgi və qayğı ilə xalqın malı edəcəklər.
Ramiz ABUTALIBOV,
Ədalət TAHİRZADƏ
çap et