Sabir dünya ədəbi posesində dərhal seçilən, hərəkətdə olan təfəkkürün canlı simvolu, misilsiz fenomeni kimi insan idrakını dərindən silkələyən, estetik şüuru öz cazibə qüvvəsilə tərpədən bir möcüzə olmaqla bərabər, həmdə böyük həqiqətlər carçısı olan dahi sənətkardır. Onun heyrətamiz fəhmi, uzaq görənliyi hadisələri qabaqlamaq qabilliyyəti, peyğəmbərlik intuisiyası, poeziyasının səfərbəredici gücü heç bir sənətkara müəssər olmayan ilahi vergidir.
Sabir poeziyasına fövqəladə marağın bir səbəbi də ondan ibarətdir ki, yalanla həqiqət arasında müdhiş dərinliyi onun qədər heç kim sərrast görə bilmirdi. İlk rus filosofu adlandırılan P. Y.Çaadayev belə deyirdi: " Mən öz xalqımı qamçılamağı, onu kədərləndirməyi ona yalan deməkdən üstün tuturam". Sabir məhz belə mütəfəkkir şairdir. Sabir xalqın arzularından və ağrılarından qopan bir zərurət idi.
Böyük Sabirimiz 1905-ci il inqilabının dalğalarından təsirlənərək dini və məhəbbət lirikasından ictimai satiraya keçdi, bu satirik janr şairin yaradıcılığında hakim istiqamətə çevrildi, o biri janrlar isə öz müstəqil mövqelərində qalmaqla, həm də Sabir satirasının konkret məcazi ifadə komponentlərinə çevrildi. Bu, sözün əsl mənasında Sabir poeziyasında rasional və dialekt metamarfozaya çevrildi. Bir qədər də obrazlı desək, Sabirin əvvəl yazdığı dini və məhəbbət lirikasının obraz və ifadə vasitələri, bənzətmələri onun satirasının, tikinti materialına çevrildi.Məsələn:
"Ah eylədiyim nəşeyi-qəlyanın üçündür,
Qan ağladığım qəhveyi- fincanın üçündür:
Sərgəştəliyim xərməni - buğdalar ucundan,
Aşufətəliyim sərvətü samanın üçündür.
Bu satirik şeir parçası öz formasına, ifadə vasitələrinə görə Füzulinin məşhur şeirinə parodiya kimi yazılmış və satiraya kəskinlik gətirmişdir.
Təbii ki, belə bir sənətkarın yaradıcılığını tədqiq etmək üçün geniş və iti təfəkkürlü, güclü analiz qabiliyyətli olan, yorulmaz alim tələb olunur. Tərlan Novruzov məhz belə tədqiqatçılardandır. O, əsl ədəbiyyatşünas səriştəsi ilə tədqiqat zamanı problemi də, sualı da düzgün müəyyənləşdirir, problemin sferasını konkretləşdirir və sonra da ardıcıllıqla öz fikirlərini əsaslandırmağa cəhd göstərir və buna nail olur. Tərlan Novruzov Sabir haqqında deyilən fikirləri deklorativ şəkildə bəyan etmir, bu fikirlərin hamısını monoton intonasiya ilə çatdırmaq istəmir, hər bir tədqiqatçının Sabirlə bağlı fikirlərini həmin müəllifin dünyagörüşü, sənətə baxışı, idrak səviyyəsi baxımından səciyyələndirir və qiymətləndirir, onları bir-birindən ədalətli meyarla fərqləndirir və bununla da Sabirə olan reaksiyaların rəngarəngliyini ağıllı məntiqlə ümumiləşdirir. Beləliklə, Tərlan həm Sabir haqqında tənqidi fikirləri, həm də haqlı olaraq Sabir poeziyasını təhlilə cəlb edir. Onun təhlili etüd, improvizasiya xarakteri daşımır. Bu təhlil ciddi ədəbi-estetik hazırlığın məntiqi nəticəsidir, rezonyorluq deyil! Elmdə ümumiləşdirmə qabiliyyəti güclü faktordur və biz bu qabiliyyəti monoqrafiyada görə bilirik. Onun elmi təfəkkürünün istinad nöqtələri həm antik elmin postulatlarına, həm də yeni, obyektiv, analitik nəzəri düşüncənin məntiqinə uyğundur. Fəal elmi intuisiya, faktları həm ayrı-ayrılıqda, həm də ümumilikdə, bütövlükdə təhlil etmək onun bütün elmi kitablarının stixiyası, ağırlıq mərkəzidir. Bütün bu keyfiyyətlər onun tədqiqatına ciddi marağı artırır, alim səciyyəsinin əsas parametrlərini konkretləşdirməyə imkan yaradır.
Arximed böyük bir inamla deyirdi: "Mənə bir istinad nöqtəsi verin, mən dünyanı çevirim". Alimin bu obrazlı fikrində böyük həqiqət vardır, çünki istinadsız hər bir istedad fəlakətə uğraya bilər. Böyük Sabirimizin də istinad nöqtəsi vardır ki, bu nöqtə də birinci növbədə 1905 -ci il inqilabı və onun güclü rezonansından doğan " Molla Nəsrəddin" jurnalı idi. Lakin sonralar Sabirin təkrarolunmaz poeziyası da" Molla Nəsrəddin" in dayaq nöqtələrindən biri oldu. Tərlan Novruzov bu həqiqəti Sabirin öz poeziyası fonunda, o zamanki ictimai fikir tarixinin dialektik axarı fonunda konkretləşdirə bilir.
O, Sabir poeziyasının qüdrətinə mistik məna vermir, Sabiri ideal şair hesab etsə də, bu ideallığın, möhtəşəmliyin, güclü realist baxışın mənbələrini göstərir. Sabir irsinin öyrənilməsi problemini ayrı-ayrı mərhələlərə bölür və bu zaman bu mərhələlərin ictimai, siyasi məzmununu düzgün müəyyənləşdirir. Tədqiqatın müəllifi Sabir irsinin öyrənilməsi problemini ayrı-ayrı mərhələlərə bölür və bu zaman bu mərhələlərin ictimai, siyasi məzmununu düzgün müəyyənləşdirir, dövrün siyasi xarakteristikası fonunda bu dövrün məzmunu ilə bağlı olaraq Sabir şeirinin əsas estetik meyillərini, ictimai , bəşəri funksiyasını və hər bir mərhələnin Sabirə münasibətinin təfərrüatlarını aça bilir. Tərlan Sabir haqqında deyilənlərə bir seyrçi kimi baxmır, onları qruplaşdırır və bu fikirlərə tənqidi yanaşır.
Monoqrafiya müəllifi Sabirşünaslığın inkişaf mərhələlərinə sadəcə təsvir eləmək, sadalamaq, xronikanı göstərmək yolu ilə getmir, o, hər bir mərhələnin ədəbi, ictimai-siyasi məzmununu, sənətə, varlığa baxışlarını təhlil edir, siyasi və ədəbi mühitin məramını özünəməxsus, aydın təfəkkür süzgəcindən keçirir.
Tərlan Novruzov tənqidin Sabir yaradıcılığına ciddi maraq dolu baxışının bütün spektrlərini açmağa çalışır, bu baxışların dialektik vəhdətinin səbəblərini, tarixi aspektlərini təhlilə cəlb edir. O, Sabirə olan tənqidi münasibətlərin, estetik baxışların bu qədər yaxınlığının, bir-birindən xəbərsiz ədəbiyyatşünaslan fikirlərinin az qala eyni olduğunu, heyrətamiz ümumiliyini hər şeydən əvvəl Sabir realizminin dərinliyində, günəş kimi əhatə qüdrətində, uzaqgörənliyində, tarixə, hadisələrə çox həssas mütəfəkkir baxışlarında görür və belə bir doğru nəticəyə gəlir ki, Sabir bütün bu fenomenal xüsusiyyətləri ilə şəriksiz, bənzərsiz, misilsiz bir şairdir. Müəllifın öz mülahizələrinə diqqət yetirək: "Tənqidin Sabir sənətinə az vaxt ərzində artan marağı bir tərəfdən əgər bu poeziyanın dolğunluğunun nəticəsi idisə, digər tərəfdən də qabaqcıl tənqiddə realizm uğrunda mübarizənin yeni bir mərhələsinin başlanması ilə şərtlənirdi. Azərbaycan şeirində realizmin kökləri və mənbələri heç şübhəsiz daha qədimdir, lakin milli şeirin realizmin ən yüksək zirvəyə Sabir yaradıcılığında qalxması, qənaətində, ədəbi-estetik fikir tamamilə yekdildir. Sabir poeziyasında Azərbaycan şeirinin ənənələri ilk dəfə sintez halında birləşir. Tərlan Novruzov Sabir realizminə tənqidin belə yekdil münasibətini çox dürüst, əsl ədəbiyyatşünas səriştəsi ilə açmağı bacarır, öz sözünü deyir, özü də birbaşa, qısıla-qısıla tərəddüdlə yox, dərin bir inamla!
Sabir poeziyasına elmi münasibətin bir neçə istiqaməti, profilləri vardır. Dünya ədəbi prosesində, ədəbi-ictimai fikrində bəlkə də Sabir yeganə hadisə, heyrətamiz fenomendir ki, onu uşaqdan-böyüyə hamı sevir, onun parlaq istedadına hörmət edir. Sabiri sevənlər içərisində elələri var ki, onun şeirlərindəki ictimai idealları, dərin həyat fəlsəfəsini dərk etməsələr də, Sabir şeirinin musiqisinə, ritminə, ahənginə, əsranəngiz poetikasına və ayrıca sözün estetikasına vurulurlar və bu şeiri əzbər demək onların özünə də xüsusi estetik zövq verir. Sabirin istedadı sanki dilimizin zəngın çalarlarına, heyrətamiz ifadə imkanlarına heyran qalır, Sabir şeirini əzbərləməklə nə isə qazandığını dərk edir. Deməli, Sabir uşaqla estetik idrak səviyyəsinə yaxın söz deməyi bacarır, lakin yenə də bu yerdə də böyük və nənəng olmağı bacarır, onun idrakı, zehni infantil ibtidailikdən uzaq olur.
"Sabiri sevirəm" deyənlər içərisində elələri də vardır ki, onların özü də Sabirin məşhur tiplərindən, satira hədəflərindəndir. Özləri də başa düşürlər ki, Sabirin tipləridirlər, lakin onlar bu etirafı dilə gətirmirlər.
Sabir poeziyasına bir alim kimi müraciət edənlərin bir qismi də diletant səviyyəsindədir, onlar da istəyirlər ki, Sabir tədqiqatçılarının nomenklaturasında adları olsun. Sabir poeziyasına münasibətdə elələri də vardır ki, çalışırlar, Sabirdə nə isə neqativ bir nöqtə tapsınlar, onlar Sabir poeziyası haqqında bir qədər ikibaşlı, qorxa-qorxa danışırlar.
Bununla belə Sabir tədqiqatçılarının elə nümayəndələri də vardır ki, onlar Sabir poeziyasının müqəddəs məbədinə ehtiyatla, lakin müqəddəs inamla daxil olur, Sabirin böyük məramını dərk edərək onun şeirlərinə nüfuz edir, onun dediyi həqiqətlərə bütün varlığı ilə şərik çıxır, şairin Prometey əzablarını dərindən dərk edir, onun titanik qüdrətinin, enerjisinin canlı mənbələrini axtarıb tapırlar. Belə tədqiqatçılar Sabir poeziyasına könüllü olaraq "məhkum olunub".
Sabirin poeziyası yeri-göyü silkələyən bir ildırım şaqqıltısıdır. Lakin bu gurultu boş bir səs deyildi. O, parlaq, bir işıqla müşayiət olunur. Bu gurultu həyatın dərə-təpələrini, qaranlıq künc-bucaqlarını işıqlandıran güclü bir projektoru xatırladır. Sabir bir də ona görə böyük şairdir ki, o, təmsillərini çıxmaq şərtilə, bütün şeirlərinin ideyasını, məqsədini, idealı birbaşa, tərəddüdsüz bildirir, qorxub çəkinmir. Sabir bütöv söz deyir, yarımçıq danışa, "qanmaya" bilmir.
Sabir sözün həqiqi mənasında XX əsrin intibah şairidir. Avropa intibahını şərtləndirən bütün problemlər elə Sabir dövrü üçün də çox səciyyəvi idi.
Məgər o zaman üçün ictimai-siyasi, dini aspektləri Sabir dövrünün mühiti ilə oxşar deyildirmi?
Orta əsr intibah xadimlərinin elədiklərinin hamısını Sabir təkbaşına eləmirdimi? Həmin dövrün meydana atdığı suallar və problemlər Sabir dövründə yox idimi? Sabir antik dövrdə təsvir və təfsirə edilən bütün bəşəri əzabların qurbanlarını çəkdiyi ağır əzablardan az əzablar çəkmədi. Ona görə də Sabir vüqarla deyirdi: "Bənzərəm bir qocaman dağa ki, dəryada durar!"
Mən Sabirin istedadlı tədqiqatçıları sırasında Tərlan Novruzovun adını xüsusi qeyd etməkdən çəkinmirəm. Tərlanın adı qarşısında "professor" sözünü qəsdən yazmadım. Çünki professorluq mənim üçün heç vaxt elmi meyar olmayıb. Xəlil Təbrizi də, Nəsrəddin Tusi də, Lessinq də, Belinski də professor olmayıb, lakin onlar təkzibedilmez, dahiyanə sözlər deyə biliblər. Mən Tərlanı tanıyaraq onun kitablarına müraciət eləməmişəm, əksinə, onun yazılarını, xüsusən Sabirə olan alim, oxucu, vətəndaş sevgisini əyani olaraq görəndən sonra yorulmaz, ciddi alim olduğuna inanmışam.
Ağahəsən BƏDƏLZADƏ
Filologiya elmləri namizədi
çap et