Mühitdin Birgen və Bakı mühiti

Çağdaş ədəbiyyatşünaslıq elmimizin görkəmli nümayəndəsi, tənqidçi, ədəbiyyat tarixçisi, tanınmış elm xadimi, ədəbi-mədəni əlaqələr sahəsində yorulmaz tədqiqatçı, Cümhuriyyət dövrünün və istiqlal məfkurəsinin fəal araşdırıcısı, elm, mədəniyyət və ədəbiyyat sahəsində Respublika Dövlət Mükafatı laureatı, Polşa qarşısındakı xidmətlərinə görə ikinci dərəcəli “Komandor” ordeninin kavaleri, fövqəladə və səlahiyyətli səfir, diplomat, filologiya elmləri doktoru, professor Vilayət Quliyev həm də  poliqlot,  peşəkar və məhsuldar mütərcimdir. Onun türk, rus, polyak, ingilis dillərindən çevirdiyi Rafael Mustafinin “Qəhrəman şairin izi ilə” (1988), “İyirmi üç Nəsrəddin” (1992), Lev Qumilyovun  “Qədim türklər” (1993), Əlimərdan bəy Topçubaşovun “Paris məktubları” (1999), V.Panova və Y.Baxtinin “Məhəmməd Peyğəmbərin həyatı” (2003), Əhməd Cəfəroğlunun “Seçilmiş əsərləri” (2007), “Azərbaycan Respublikası Paris sülh konfransında” (2008), “Behbud xan Cavanşirin məhkəmə prosesi” (2008), Səməd Ağaoğlunun “Hekayələr, memuarlar” (2009), “Polşadakı Azərbaycan siyasi mühacirlərinin irsindən” (2010), Corc Oruellin “ Seçilmiş əsərləri” (bura müəllifin “1984”, “Kataloniyaya məhəbbətlə” romanları və məşhur “Heyvanıstan” povesti daxildir, kitab Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə hazırlanan 100 cildlik Dünya Ədəbiyyatı Kitabxanası seriyasında çap edilmişdir), İsmayıl bəy Qaspralının “Firəngistan məktubları” (2015) və b. tərcümələri sırasına bu yaxınlarda “Qanun” nəşriyyatında işıq üzü görən yeni bir kitab - tanınmış türk ictimai-siyasi xadimi və publisisti Mühitdin Birgenin (1885-1959) “İttihad və Tərəqqi”də 10 il. Azərbaycan 1922-1923-cü illərdə” adlı memuarı da əlavə olundu.

Özünün əksəriyyəti mədəniyyət tariximizin öyrənilməmiş səhifələrinə işıq tutan araşdırmaları ilə geniş oxucu auditoriyasının rəğbətini qazanmış Vilayət Quliyevi orijinal tədqiqat əsərlərindən ayırdığı vaxt və enerji hesabına bu kitabı dilimizə çevirməyə vadar edən səbəblər hansılardır? Tərcümə müəllifi  kitaba yazdığı “Yol ayrıcındakı illərin anıları” adlı geniş müqəddimə Mühitdin Birgenin çağdaş Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında jurnalistlik və ictimai-siyasi fəaliyyətinə işıq salmaqla bərabər bu məsələyə də aydınlıq gətirir: “Müxtəlif dövrlərdə onun fəal iştirakı və baş redaktorluğu ilə “İttihad və tərəqqi”nin əsas yayım orqanı sayılan “Tənin” (1913-1918) qəzeti, habelə “Məslək” (1924-1925), “Xalq” (1925-1926), “Türk kooperativçisi” (1930-1934), “Son posta” (1936-1939) kimi populyaq qəzetlər nəşr olunmuşdu. 1914-cü ildə Çorumdan Osmanlı Məclisi-Məbusanına, 1936-cı ildə Mardindən Türkiyə Böyük Millət Məclisinə üzv seçilmişdi. 1920-1921-ci illərdə bir neçə ay Mətbuat və İstihbarat Ümum Müdirliyinə başçılıq etmişdi. Türklərin milli azadlıq mübarizəsinin - Qurtuluş Savaşının məqsəd və məramını həm ölkə içərisində, həm də xaricdə yaymaqda mühüm rolu olan qurumun rəhbərliyinə  Mühitdin Birgendən sonra Əhməd Ağaoğlu gətirilmişdir”.

Mütərcim memuar müəllifinin Türkiyə siyasi elitasına, dövlətdə və hökumətdə yüksək vəzifə tutan şəxslərə yaxınlığını vurğulamaqla onun toxunduğu mövzulara dərindən bələd olduğunu, barəsində fikir söylədiyi tarixi şəxsiyyətləri, partiya liderlərini, dövlət xadimlərini şəxsi müşahidələri əsasında qiymətləndirdiyini, tarixi hadisələr haqqında obyektiv mülahizələr yürütdüyünü diqqətə çatdırmış, fərqli siyasi sistemlərə münasibətini, yeni və maraqlı yanaşma tərzini, dəyərləndirmə imkanlarını müqəddimədə sərgiləmiş, qeyd və şərhlərdə açıq münasibətini, bəzən zəruri iradlarını bildirmiş, qeydlər və düzəlişlər etmişdir. Mətnə yalnız tərcüməçi kimi deyil, haqqında söhbət gedən dövrə və problemlərə yaxından bələd olan bir tədqiqatçı kimi yanaşan Vilayət Quliyev türkiyəli professor Zəki Arıqanın izahları ilə kifayətlənməmiş, xüsusi ilə əsərin Azərbaycanla bağlı hissələrində bir sıra məsələlərə elmi fikrin son nəticələrinə arxalanaraq aydınlıq gətirmişdir.

Tərcümə müəllifinin kitaba seçdiyi ad da maraqlıdır. Mühitdin Birgənin xatirələrində Azərbaycanla bağlı hissələr müvafiq şəkildə “Məmləkət xaricində ittihadçılar” və “Azərbaycanda son ittihadçı” adlanır. Vilayət Quliyev isə ölkəmizin həmin dövrdəki siyasi, milli və mənəvi inkişaf özünəməxsusluqlarını göz önünə alaraq əsərə hər cəhətdən səciyyəvi olan “Azərbaycan 1922-1923-cü illərdə” başlığını verib.

Bu illər təkcə Mühitdin Birgenin Azərbaycanda işlədiyi illər deyil, həm də xalqımızın və ölkəmizin tarixində özünəməxsus yer tutan, zaman baxımından qısalığına baxmayaraq hətta ayrıca bir mərhələ təşkil edən dövrdür. Çünki həmin illərdə Azərbaycan sosializm şəraitində yaşadığı digər mərhələlərlə müqayisədə müstəqilliyin daha çox atributlarına malik idi. Qardaş Türkiyə ilə səfirliklər səviyyəsində əlaqə saxlayırdı, bu ölkədən dəvət olunmuş mütəxəssislər Bakıda çalışırdılar, yeni nəslin türklük duyğusu və düşüncəsi hələlik ideoloji baxımdan tam nəzarətə götürülməmişdi. Lakin yaxınlaşan təhlükənin izləri artıq aydın şəkildə görünürdü və Mühitdin də bunu xatirələrində konkret həyatdan götürülən inandırıcı lövhələrlə təsvir etmişdi. 

Vilayət Quliyevin araşdırmalarından da məlum olduğu kimi,  M.Birgenin xatirələri 1936-cı ildən başlayaraq iki il müddətində, “İttihad və Tərəqqi”də on sənə” adı ilə baş redaktoru olduğu Türkiyənin populyar “Son posta” qəzetinin 500 yüzə yaxın sayında çap olunmuşdur. Egey Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsində çalışan professor, doktor Zəki Arıkan memuarı qəzet səhifələrindən toplayıb çapa hazırlayaraq ilk dəfə 2006-cı ildə (təkrarını isə 2009-da) nəşr etdirmişdir. İkicildlik memuarların 1922-1923-cü illəri əhatə edən mühüm bir hissəsi Azərbaycana, daha dəqiq desək, hələlik mədəniyyət və mənəviyyatla bağlı bir sıra məsələlərdə özünü bolşevik işğalına uğramış Azərbaycan Cümhuriyyətinin varisi kimi aparmağa səy göstərən Şura Azərbaycanına həsr olunmuşdur. Məhz bu baxımdan əsər hələ təfriqələr halında çap olunduğu 1930-cu illərin sonunda Azərbaycan siyasi mühacirlərinin diqqətini çəkmiş, onun barəsində Polşadakı mühacir nəşrlərində bir sıra məlumat və resenziyalar çıxmışdı.

Müəllifin xatirələrində böyük sevgi və səmimiyyət ilə Azərbaycan türklərinə geniş yer ayırması təsadüfi deyildi. Mühitdin Birgen Bakıya gəlməmişdən öncə, hələ 1910-cu ildən İstanbulda Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Cümhuriyyət dövründə Azərbaycanın sonuncu maarif və dini etiqad naziri olmuş Rəşid xan Qaplanovla 1913-cü ildən tanış idi. Türkiyədə “İttihad və Tərəqqi” Firqəsinin iflasından, tanınmış nümayəndələrinin həbs və təqiblərə məruz qalmasından sonra Mühiddin Birgen ailə üzvləri ilə 1921-ci ilin mayında yenicə sovetləşən Gürcüstanda sığınacaq tapmışdı. Həmin ilin avqust ayında isə Moskvaya getmək niyyətilə Bakıda olur, Türkiyənin Azərbaycandakı diplomatik nümayəndəsi Memduh Şövkət Esendalla görüşür, iki aya yaxın Moskvada qaldıqdan sonra, 1921-ci ilin oktyabr ayında yenidən Bakıya qayıdır. Maraqlıdır ki, bu zaman Ənvər Paşa Türküstana gizli getmək üçün Bakıda idi və Mühiddin Birgen onunla görüşmək fürsətini əldən qaçırmır. Bakıdakı bu qısa müddətli təmas türk siyasi və dövlətçilik tarixində xidmətləri olan iki eyni məfkurə daşıyıcısının, iki İttihad və Tərəqqi xadiminin vətəndən uzaqlarda son görüşü idi.

 Mühitdin Birgenin xatirələri Azərbaycan türklərinə, onlar müsəlman dünyasındakı yerinə, böyük mədəni irslərinə, yüksək insani və əxlaqi keyfiyyətlərinə məhəbbət hissi ilə qələmə alınıb. Bir sıra digər məsələlər kimi müəllifin Azəri türklərinin qonaqpərvərliyi haqqında səmimi müşahidələri və dəqiq, obrazlı düşüncələri məmnunluq  doğurur. Kitabının “Bakı, neft və Azərbaycan” sərlövhəsi altındakı hissəsində müəllif yazır: “Azəri türkü də hələ mədəniyyətin pozucu təsirləri ilə ilkinliyini itirmədən saf və təmiz qalmağı bacaran türklər kimi şükürlü insanlardır. Sabah süfrəsinə qoymağa bir loğma çörəyi olmayan Azəri bugünkü yeməyini qonaqla yarı bölməyi özünə insanlıq borcu sayır. Hələ həmin qonaq Türkiyə türkü, bir böyük qardaş isə ortalıqda başqa söhbət ola bilməz!”

Azərbaycana təxminən on gün çəkən ilk səfəri zamanı  Bakıda gördüyü dostanə münasibət, ünsiyyətdə olduğu insanların türk sevgisi Mühitdində unudulmaz təəssüratlar yaratmış və ilk imkan düşən kimi onun daha uzun müddətli və xeyirxah missiya ilə ölkəmizə qayıtmasına zəmin hazırlamışdı.  Tiflisə əvvəlki işini davam etdirmək üçün qayıtdıqdan sonra Azərbaycanın o vaxtkı Maarif Komissarı, publisist, tənqidçi Mustafa Quliyevdən milli təhsilin islahı sahəsində fəaliyyət göstərmək üçün dəvət məktubu alır. Mühitdin bəy siyasi keçmişini, kommunist rejiminin “koru göz həkimi etməyi bacardığı” mühitdə onun da xoş qarşılamayacağını düşünərək komissarın təkidli dəvətindən imtina edir. Sonra isə müəllif fikrinin dəyişməsini, yumşalmasını belə əsaslandırır: “Bakıdan ikinci məktubu aldım. Təkid və israr edirdilər. Etirazlarımı yenidən təkrarladım. Bu dəfə milli düşüncə sahibi kimi tanıdığım müxtəlif Azəri ziyalıları məktub yazdılar, məni məqsədi millətə xidmət olan vəzifəni qəbul etməyə həvəsləndirməyə başladılar. Eyni zamanda Bakı Dövlət Universitetində təhsil alan bir neçə Azəri gəncin Maarif Komissarlığının tövsiyəsi üzrə məni dəvət təklifini qəbul etməyə inandırmaq məqsədilə Tiflisə gəlmək niyyətində olduqlarını öyrəndim... Nəhayət, biri Tiflisdə, o biri isə Bakıda yaşayan, xətirlərinə dəyməyi, təkliflərindən boyun qaçırmağı ağlıma gətirmədiyim daha iki dostun təkidləri nəticəsində çətin vəzifəni az müddətə də olsa icra etmək təklifinə razılıq verdim”.

Beləliklə, Mühitdin Birgen 1922-ci ilin oktyabr ayında daha uzun müddət yaşamaq, ən başlıcası isə maarif və mədəniyyət sahəsində azərbaycanlı həmkarları ilə birlikdə çalışmaq  niyyəti ilə ailə üzvləri - qaynanası Xoşnaz xanım, həyat yoldaşı Məlahət-Sürəyya xanım, qızı Asudə, baldızı, sonralar şair Nazim Hikmətlə ailə qurmuş Nüzhet xanımla birgə Bakıya qayıdır. Burada sıcaq qarşılanan müəllif onun üçün yaradılan məişət şəraitindən qədirşünaslıq, minnətdarlıq hissi ilə söz açır: “Bakıda mənə çox yaxşı iqamətgah ayırmışdılar. Verilən ərzaq ehtiyaclarımızı artıqlaması ilə təmin edirdi. Qaldığımız evin bütün xərclərini ödəməklə zamanına görə mükəmməl sayılan avadanlıq və müxəlləfat vermişdilər”.

Mühitdin bəyin təqdirəlayiq düşüncələri ilə tanış olduqca təəssüf doğuran və yenə də min təəssüflər olsun ki, zərbəsi əksər hallarda özümüzə yönələn bir ağrılı məqamı xatırlatmaya bilmirsən. Birgendən bir il öncə eyni təkid və xahişlə Təbrizdən dəvət olunan böyük yazıçı Cəlil Məmmədquluzadəyə və Həmidə xanıma adekvat münasibət, diqqət və qayğı göstərilməmiş, mənzil və işlə təmin olunmasında ədib uzun müddət bürokratik əngəllərlə üzləşmişdi. Bütünlükdə isə həmin yad münasibət həyatının sonuna qədər davam etmişdi.

Xatirə müəllifinin xalqımıza bəslədiyi böyük sayğı və duyğu ilə verdiyi bilgilərə əsasən o az bir vaxtda Respublika Maarif Komissarlığının kollegiya üzvü seçilir, Ali Pedaqoji İnstitutda humanitar ixtisaslar üzrə beş fəndən, Bakı Dövlət Universitetində isə “Osmanlı ədəbiyyatı tarixi”ndən (Cümhuriyyət dövründə bu fənni M.Ə.Rəsulzadə tədris edirdi) dərs deməyə başlayır. Az sonra isə bugünkü “Azərbaycan” jurnalının sələfi sayılan “Maarif və mədəniyyət” məcmuəsinin fəal mühərririnə və yazarına çevrilir. İş qrafikinin sıxlığı onu zərrə qədər də yormur. Əksinə, tələbələrlə təmasdan ruhlanan Mühitdin əfəndi Azərbaycan gəncliyinin elmə sevgisini, onların doğma dildə təhsil alması üçün göstərdikləri fədakarlıqları yüksək dəyərləndirərək yazırdı: “Müəllimlik fəaliyyətinə döndüyüm zaman qarşımda gördüyüm Azərbaycan gəncliyinin isti münasibəti, ürəklərindəki oxuyub-öyrənmək ehtirası məndə əski peşəmə maraq və şövqü yenidən canlandırırdı. Həyatımdakı ən dərin mənəvi həzləri yalnız Azərbaycan gəncliyi arasında keçirdiyim o günlərdə aldığımı indinin özündə də böyük məmnunluq hissi ilə xatırlayıram”.

Mühitdin əfəndinin dərs dediyi istedadlı tələbələri arasında tənqidçi-ədəbiyyatşünas Atababa Musaxanlı, ictimai-siyasi xadim və publisist Əbdül Vahab Məmmədzadə (Yurdsevər) də var idi. O, xüsusilə Ali Pedaqoji İnstitutda tarix, ədəbiyyat tarixi, fəlsəfə, ictimaiyyət və pedaqogika fənlərini tədris edir, proqram və dərs vəsaitləri hazırlayırdı. M.Birgen Osmanlı türkcəsi ilə Azərbaycan türkcəsi arasındakı fərqlərdən, ayrı-ayrı sözlərin qarşılığında əcnəbi kəlmələrinin işlənmə və ya təhrif olunma səbəblərindən danışarkən bugünkü oxucular üçün də maraq kəsb edən məqamlara da toxunmuşdur. Müəllif yazır ki, “Ey könül” mənasını verən “diley” kəlməsi Azərilər arasında təhrifə uğrayaraq “dalay” şəklinə düşmüşdür. Şəhərdə də, kənddə də insanlar qəzəl oxuyarkən “dalay-dalay” deyirlər. Və yaxud say sayarkən “səksən” əvəzinə  farsın “həşdat” sözündən istifadə edirlər. Çünki “sək” - fars dilində “köpək” mənasını bildirir. “Sək-sən” isə “Sən itsən” anlamında başa düşülür. Müəllifin Azərbaycan və Anadolu türkcələrində fərqli anlamları bildirən, bir sıra hallarda gülüş, bəzən isə qanqaraçılıq və pərtlik doğuran söz və ifadələr haqqındakı müşahidələri də maraqlıdır. Ötən əsrin 90-cı illərində ölkələrimiz arasında sərhədlər açılarkən, insanlarımız yenidən canlı ünsiyyət saxlamaq imkanı əldə edərkən həmin ifadələrin yaratdığı anlaşılmazlıqlar, gülüş doğuran situasiyalar yenidən gündəmə gəlmişdi.

“Bakıda qaldığım on dörd ay ərzində həyatımın ən maraqlı, iş baxımından isə ən zəngin bir dövrünü yaşadım” - deyən Mühitdin Birgen dil, ədəbiyyat mövzusunda konfranslar keçirir, “Türkcənin bugünkü vəziyyəti” adlı silsilə mühazirələr oxuyur, on bir sayını redaktə etdiyi “Maarif və mədəniyyət” dərgisinin hər nömrəsinə dövrün aktual problemlərinə həsr olunan elmi məqalələr dərc etdirirdi.

XX yüzilliyin əvvəllərində bir çox müəlliflər Osmanlı türklərinin, xüsusilə də Osmanlı türkcəsinin Azərbaycana mədəniləşdirici təsiri iddiasında olmuşdular. Hətta “ortaq türkcə” adı ilə sadə Anadolu türklərinin özlərinin də çox çətinliklə anladıqları yazılı dil ənənələrinin Azərbaycanda tətbiqi ilə bağlı cəhdlər göstərilib. Mühitdin Birgən isə belə müəlliflərdən fərqli olaraq hələ yüz il əvvəl xalqımızın mədəni inkişaf və intellektual düşüncə baxımından türk dünyasında öncül yer tutduğunu etiraf edib. Həm də sadə etirafla kifayətlənməyib, bunu öz əsərində uca səslə bildirib. Məsələn, Azərbaycan gəncliyi haqqında dediyi aşağıdakı sözlərdə olduğu kimi: “Səkkiz illik fasilədən sonra müəllimlik fəaliyyətinə döndüyümdə qarşımda gördüyüm Azəri gəncliyinin hərarətli tələbəliyi, ürəyində yaşatdığı elm sevgisi müəllimlik şövqümü yenidən canlandırdı. Məni daha çox çalışmağa şövq edən Azəri gəncliyində gördüyüm elm sevgisi və ana dilində təhsil almaq üçün göstərilən istək idi. Həyatımın ən böyük ruhi həzzini Azəri gəncliyi arasında keçirdiyim dövrdə aldığımı indi də sevgi və həsrətlə xatırlayıram”.

Xatirə müəllifi sanki Azərbaycana təhsil və mədəniyyəti bolşeviklərin gətirməsi ilə bağlı Sovet təbliğatının sərsəm iddiaları ilə qiyabi polemikaya girərək 1930-cu illərdə Türkiyə mətbuatı səhifələrində yazdığı aşağıdakı sətirlər də bu gün bizim üçün hər cəhətdən qiymətli və qürurvericidir: “O tarixdəki (1922-1923-cü illər nəzərdə tutulur - A.R.) Azərbaycanı kültürsüz zənn etməyin. Əksinə, Azərbaycanda çağdaş kültürü mənimsəmiş böyük bir ziyalılar dəstəsi vardı. Yalnız onların yuxarı təbəqəsinin kültür dili rusca idi. Moskvanın və Bakının rus universitetlərində gözəl təhsil görmüş qüvvətli ziyalı dəstəsi ölkədə çağdaş kültürün yaradılmasını təmin etmişdi. Azərilər arasında elmi səviyyə baxımından indi bənzərlərini Türkiyədə görməyi çox arzu etdiyim bir sıra seçkin insanlar var idi”.

Professor, doktor Zəki Arıkanın toplayıb tərtibləyərək 2006 və 2009-cu illərdə nəşr etdirdiyi M.Birgenin “İttihad və Tərəqqi”də on sənə” kitabından fərqli olaraq professor, doktor Vilayət Quliyev ilk dəfə Mühitdin əfəndinin “Maarif və mədəniyyət” jurnalında çıxan məqalələrini transfoneliterasiya edib, qeyd və şərh yazaraq “Azərbaycan mətbuatında çap olunmuş məqalələri” adı ilə kitaba salmışdır. “Türkcəyi düzəltməkdə üsul”, “Türkcənin təkamül tarixi”, “Osmanlı ədəbiyyatı tarixi haqqında”, “Ədəbiyyati-cədidə”, “Xəlq dilləri” və “Əlifba məsələsi” məqalələri nəinki Türkiyə oxucuları, eyni zamanda Azərbaycan filoloqları üçün də tamamilə yeni materiallardır. Bu materiallar həm də kitaba xüsusi dəyər vermişdir. Bu hissə tamamilə orijinal xarakter daşıyır və əsərin Azərbaycanla bağlılığını daha qabarıq şəkildə üzə çıxarır. Əgər xatirələr hissəsində Vilayət Quliyev yalnız türkiyəli həmkarı Zəki Arıkanın hazırladığı mətni Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdırmaq və zəruri bildiyi məqamlarda müvafiq izah və şərhlər yazmaq işini öz üzərinə götürmüşdüsə, burada onun Azərbaycanda çap olunan və indiyə qədər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalan ədəbi-tənqidi irsinin müasir elmi dövriyyəyə daxil edilməsindən söhbət gedir.

Qeyd etmək lazımdır ki, ilk dəfə “Maarif və mədəniyyət” jurnalından götürülərək kitaba əlavə edilən bu materiallar onu bir tərəfdən professor Zəki Arıqan və Azərbaycan alimi Vilayət Quliyevin  birgə layihəsinə çevirmiş, o biri tərəfdən isə əsərin adı ilə mündəricatı arasında bir uyğunluq, harmoniya yaratmışdır. Çünki bu ədəbi-tənqidi məqalələr sayəsində “1922-1923-cü illər Azərbaycanı” yalnız ictimai-siyasi proseslər baxımından deyil, həm də ədəbi-bədii fikir baxımından da dolğun şəkildə əks olunmuşdur.

Mühitdin Birgenin Azərbaycanda olduğu dövrdə böyük həvəs və coşğu ilə türk elminin, ədəbiyyatının tərəqqisi yolunda çalışmasına baxmayaraq o, sovetlərin xüsusi xidmət orqanlarının - 1920-ci ilin aprelindən başlayaraq hörümçək toru kimi bütün Azərbaycanı bürüyən Azçekanın - Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının nəzarətindən kənarda qalmır, günlərin birində evində yoxlama aparılmaq üçün hamının canına qorxu salan bu sirli idarəyə  dəvət edilir.

Mühitdin bəyi məxfi idarənin dördüncü şöbəsinin rəisi, erməni əsilli çekist sorğu-suala tutur: “ - Deyirlər, siz burada Ankara hökumətinin xeyrinə casusluqla məşğul olursunuz”. Böhtan xarakterli sualın təsirindən sarsılan Birgen Az.ÇK-nın şöbə rəisinə tutarlı məntiqlə və cəsarətlə cavab verir: “Casusluğun ürəkaçan sənət olmadığını yəqin siz məndən də yaxşı bilirsiniz. Bu, yer üzündə məşğuliyyətlərin ən pisi, insan əxlaqına ən müğayir saydığım işdir... Haqqımda belə sözləri sizə yalnız özləri casusluq edənlər deyə bilərlər. Amma bu cür adamlar əxlaqdan çox uzaq olduqlarından dediklərinə inanmağa lüzum yoxdur”.

Cavabın konkretliyi və sərtliyi erməni çekistin təmsil etdiyi idarənin qərarını bildirməkdən başqa ona şans qoymamışdı. Şöbə rəisi Mühitdin əfəndinin bir həftəyə Azərbaycanı tərk etməsi qərarını oxuyur. Səbəbsiz yerə “izzəti-nəfsinə toxunulan” Birgen özünümüdafiə taktikası seçir, casusluqda suçlanmasının əsassızlığını sübut edir. M.Qorkinin “Ana” romanını fransız dilindən çevirdiyini bildirir. Nəhayət, ona iki həftəyə ölkədən çıxmaq göstərişi verirlər. Az.ÇK-nın qərarının ləğvi üçün Maarif Komissarı Mustafa Quliyev və “Kommunist” qəzetinin baş redaktoru Ruhulla Axundov ciddi çalışır, sözün əsl mənasında Moskva və Tiflis ilə savaş apararaq istədiklərinə nail olurlar. Az.ÇK-nın sədr müavini, milliyyətcə yəhudi olan Qaber-Korn M.Birgeni kabinetinə dəvət edir, qərarın “yaramaz ünsürlərin verdiyi yanlış məlumat əsasında” qəbul olunduğundan təəssüfləndiyini bildirir və baş vermiş hadisəyə görə üzr istəyir.

Lakin Mühitdin Birgen ictimai-siyasi vəziyyəti təhlil edərək milli ruhlu bolşevik rəhbərlərinin bu qələbəsinin müvəqqəti xarakter daşıdığını, tezliklə onların nəinki Türkiyədən dəvət olunmuş müsafir alimi, heç özlərini də xilas etməyə imkanları qalmayacağını başa düşərək Azərbaycandan “üzüsulu” getməyin, “işi ən dadlı yerində kəsməyin” doğru yol olduğu qənaətinə gəlir. Fəaliyyətini davam etdirməsi üçün təkidli xahişlərə baxmayaraq, təxminən 1923-cü ilin dekabrında vətənə qayıtmaq ideyasına üstünlük verir. Ən başlıcası isə Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra da Azərbaycanın, Azərbaycan türklərinin səmimi dostu və təəssübkeşi kimi qalmağı bacarır, ən çətin vaxtlarda da ölkəmiz və xalqımız barəsində həqiqətləri deməkdən, müdafiə etməkdən çəkinmir.

Bakıdan çıxmağa iki gün qalmış Maarif Komissarlığı Mühitdin əfəndinin şərəfinə ziyafət təşkil edir. Mustafa Quliyev çıxışında Birgenin Bakı dövrü elmi, pedaqoji və publisistik fəaliyyətini yüksək dəyərləndirir. Tələbələrinin odlu-alovlu hayqırtısından təsirlənən Mühitdin əfəndi duyğulu anlarını yada salaraq yazırdı: “Həmin anlarda sevimli tələbələrimin ölçü və rəsmiyyət hissinin tələblərini gözləyərək dedikləri məhəbbət dolu sözlər qarşısında yay kimi gərilmiş əsəblərim tab gətirmədi. Hisslərimə məğlub oldum. Bir neçə damcı göz yaşı axıtmaqdan özümü saxlaya bilmədim”.

Bu göz yaşları zəhmətini yetərincə qiymətləndirən Azərbaycan Maarif Komissarlığına, ziyalılara və qədirşünas tələbələrinə son kərə minnətdarlıq nişanəsi idi. Müəllif eyni zamanda xatirələrini qələmə aldığı 1930-cu illərin sonunda bolşevik terror maşınının ürəyində türk ruhu və sevgisi yaşadan Azərbaycan gəncliyinə, milli ziyalılara divan tutmasından da xəbərsiz deyildi. Keçmiş tələbələrinin faciəli taleyini nəzərdə tutaraq Sovet tarixinin, Stalin diktaturasının bu qanlı cinayətinə aşağıdakı sətirlərlə münasibət bildirmişdi: “Mənə yenidən müəllimlik eşqi verən bu insanların çoxu içində yaşadıqları rejimə uyğunlaşmaq istəmədikləri üçün indi birər xatirəyə çevrilmişlər. Onların qarşısında təzim etməyi özümə borc bilirəm”.

Təqdim etdiyim bu kitabda yalnız tərcüməçi kimi deyil, həm də tədqiqatçı-alim kimi özünün yüksək elmi səriştəsini və vətəndaşlıq mövqeyini ortaya qoyan Vilayət Quliyevin təqdimatında - ön söz və çevirməsində görkəmli türk ictimai-siyasi xadimi, pedaqoq, publisist Mühitdin Birgenin “İttihad və Tərəqqi”də 10 il. Azərbaycan 1922-1923-cü illərdə” adlı memuarı Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra, sovetləşmənin ilk illərində ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi mühiti, milli təhsil quruculuğunda gedən prosesləri, dərslik, kadr məsələlərini, Fövqəladə Komissiyanın xalqa zidd fəaliyyətini incələyənlər, araşdıranlar üçün dəyərli qaynaq, əvəzsiz məxəz missiyasını daşıyır.

Kitab həm Azərbaycanın 1920-ci illər tarixinin, həm də o dövrün Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin bir sıra mühüm fakt və hadisələrinin üzərinə işıq salır və bu baxımdan yeni tədqiqatların aparılmasını da zərurətə çevirir. Bu tipli tədqiq və araşdırmaların mühüm bir qisminin yaxın gələcəkdə yorulmaz alim, vətənpərvər ziyalı Vilayət Quliyevin öz qələmindən çıxacağına ümidlər bəsləyir, ona səmərəli fəaliyyətində və ədəbi yaradıcılığında uğurlar diləyirik.