Klassik irsimizin dəyərli tədqiqatçısı Michael Hess

Klassik türkdilli Azərbaycan ədəbi irsi uzun illərdir ki, Qərb şərqşünaslığının diqqətindən yayınmışdır. Əgər keçən əsrin əvvəllərində E. Gibb və V. Minorski kimi böyük şərqşünaslar Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Cahanşah Həqiqi kimi şairlərə oçerklər həsr etmişsə də, əsrin ortalarına doğru bu tendensiya çox zəifləmişdir. Altmışıncı illərdə K. Burrillin Nəsimi ilə tədqiqatı istisna olmaqla, klassik irsimiz Qərb şərqşünaslığında ya tam unudulmuş, ya da Osmanlı çətiri altında özünə sığınacaq tapmışdır (V. Andreyusun tədqiqatları). Bir neçə ildir klassik irsimizi xaricdə təbliğ edən bir mütəxəssis kimi deyə bilərəm ki, dünyanın bir çox elm mərkəzlərində və dərgilərində “Azərbaycan ədəbiyyatı” anlamının qarşısında keçilməz sədd çəkilib.  

Klassik irsimiz bizim üçün neftdən də dəyərli bir nemətdir və bu nemətə göz dikənlər çoxdur. Şərqşünaslıq mərkəzlərini doldurmuş və “Azərbaycan” sözünü eşitdikdə qıcıqlanan fars alimləri bir yana qalsın, F. Köprülüdən, H. Ayandan, Y.Akpınardan, A. Karahandan fərqli olaraq, bəzi müasir Türkiyə alimlərinin klassik irsimizin osmanlılaşmasını sakit bir məmnunluq hissi ilə qarşıladığını da görürük. Bu halda Qərb şərqşünaslıq məktəbinin yetirməsi olan hər bir alimin klassik ədəbiyyatımızla bağlı tədqiqatı böyük önəm daşıyır.

Hal-hazırda Qərb şərqşünaslığında klassik Azərbaycan ədəbiyyatını tədqiq edən yeganə nüfuzlu alimin Michael (almanca tələffüzdə: Mixael) Hess olduğunu desək, yanılmarıq. Bu alimin Avropa elminin böyük mərkəzlərində klassik irsimizin Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Xətai və başqa nümayəndələri ilə bağlı çıxışları və məqalələri bir azərbaycanlı kimi qəlbimizdə hədsiz minnətdarlıq hissi doğurur.

Michael Hess 1967-ci ildə Almaniyanın Offenbax şəhərində dünyaya gəlmiş, 1987-1992-ci illərdə Frankfurt Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində təhsil almış, universiteti əlaçı magistr diplomu ilə bitirmişdir. 1993-1997-ci illərdə M. Hess  Maynz Universitetinin doktoranturasına qəbul olmuş, görkəmli türkoloq alim Lars Johansonun rəhbərliyi altında doktorluq dissertasiyası yazıb, 1997-ci ilə müdafiə etmişdir. M. Hess  Almaniyanın nüfuzlu Maynz, Freie Universitet Berlin, Frankfurt am Main universitetlərində elmi tədqiqatlar aparmaqla yanaşı, həm də müəllim kimi fəaliyyət göstərib Azərbaycan ədəbiyyatından mühazirələr söyləmişdir. O, universitet illərində türk dili və ədəbiyyatı və islam elmləri   ilə yanaşı, yunan dilini də öyrənmişdir. Bir haşiyə çıxıb qeyd etmək istərdim ki, hal-hazırda qabaqcıl dünya elmində sırf bir sahə ilə bağlı tədqiqatlardansa, müxtəlif elm sahələrini özündə birləşdirən əsərlərə üstünlük verilir və kadrların hazırlığında da bu məqsəd güdülür. Şərq dilləri və ədəbiyyatı ilə yanaşı yunan fəlsəfəsini, İslam daxilində yaranmış müxtəlif fikir cərəyanlarını mükəmməl bir tərzdə mənimsəmiş gənc alim tədqiqat sahəsi kimi klassik Azərbaycan ədəbiyyatını və Nəsimi yaradıcılığını seçir. Onun bu sahədə yazdığı əsərlərdə  qərbin mükəmməl metodologiyasının Şərq mədəniyyətinə tətbiqindəki uğurlar hiss olunmaqdadır.

2000-2004-cü illərdə Alman Elmi-tədqiqat Assosiasiyası Michaell Hess-i böyük Azərbaycan şairi Nəsiminin türkcə divanının tədqiqi proyektinə cəlb edir. Həmin illərdə alim dəfələrlə Bakıya, İstanbula, Konyaya səfər edir, şairin divanının əlyazma nüsxələri ilə tanış olur.   M. Hess 2009-cu ildə bu tədqiqatını Die Sprache des Menschengottes (Untersuchungen zu Imad əd-Din Nəsimis (d. ca. 1400) türkischem Divan (Həqq əhlinin dili; İmadəddin Nəsiminin türkcə divanı üzərində tədqiqat) adlı kitab halında nəşr etdirir. Bundan sonra alim Almaniyanın nüfuzlu universitetlərindən olan Freie Universitet Berlində müxtəlif proqramlara cəlb olunur. M. Hess hürufilik, İslamda hərf simvolizminin yaranması və təkamülü, konkret olaraq, Nəsimi yaradıcılığı ilə bağlı bir sıra sanballı tədqiqatların müəllifidir. Əski ərəb əlifbası ilə yazılmış orta əsrlər türk əlyazmalarının oxunması və araşdırılması sahəsində misilsiz mütəxəssis olan alim bu sahədə də bir sıra tədqiqatlar ərsəyə gətirmişdir.  

Michael Hess-in Azərbaycana bağlılığı heç də ədəbiyyatla məhdudlaşmır. 2014-cü ilin oktyabrında alim Almaniyanın Oldenburq şəhərində Carl von Ossietzky universitetində Azərbaycana qarşı 20 Yanvar terroru ilə bağlı məruzə ilə çıxış edib. Həmin ilin noyabrında Michael Hess Berlində Qarabağ konflikti ilə bağlı məruzə edib.

M. Hess Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı mütəxəssis qismində Brill nəşriyyatı tərəfindən İslam Ensiklopediyasının 3-cü nəşrinin hazırlanmasına cəlb edilmişdir. Çoxcildli İslam Ensiklopediyasının nə qədər nüfuzlu bir nəşr olmasını təkrarlamağa ehtiyac yoxdur. Brill nəşriyyat evi bu nəşrin ətrafında müasir dünyamızın ən ünlü alimlərini toplayaraq Ensiklopediyanın yeni nəşrinin hazırlanmasına başlamışdır. M. Hess artıq burada “Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı icmal xarakterli yazı və Abbasqulu ağa Bakıxanov, Abdulla Şaiq, Mirzə Fətəli Axundov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əhməd Cavad, Əli bəy Hüseynzadə, Abbas Səhhət və başqa yazarlarımızla bağlı oçerklərlə təmsil olunur. Lakin bu siyahı tam deyil; ensiklopediya üzərində iş davam edir. M. Hess Almaniyanın özündə nəşr olunan ədəbiyyatla bağlı ensiklopediya və lüğətlərdə də Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı hissələrin yazılmasında fəal iştirak edir.

Michael Hessin klassik irsimizlə bağlı xidmətlərini qeyd etməkdə məqsəd Azərbaycanın müvafiq elm müəssisələrinin diqqətini onun yaradıcılığına cəlb etməkdir. Onun Nəsimi ilə bağlı monoqrafiyasının doğma dilimizə tərcüməsi də gündəmə gəlsə yaxşı olar. Eləcə də, alimlə əlaqələri genişləndirib görkəmli ədib və şairlərimizin dünyada tanınması sahəsində nəzərəçarpan uğurlar əldə edə bilərik.