Bu gün "Monqol-tatar" məfhumu deyiləndə, tarixi nöqteyi-nəzərdən monqollar ilə tatar tayfalarının (yəni türkköklü) birgə hərbi ittifaqı və onların birgə istila yürüşləri başa düşülür. Həqiqətən də bu belədirmi?
Əgər tarixin bu günə daşıdığı "Monqol -tatar" anlayışı belədirsə, onda bir çox suallar ortaya çıxır. Necə ola bilər ki, birgə hərbi ittifaqda olan "Monqol-tatar" yürüşləri zamanı bütün türkköklü xalqların obaları oda qalanıb, özləri isə qılıncdan keçirilib? 1220-ci ildə Cəbə və Subutayın qoşunları Təbrizə qədər Azərbaycan sərhədlərini dağıdıb, Marağa, Ərdəbil, Naxçıvan, Beyləqan şəhərləri yerlə-yeksan edilib. 1222-ci ildə monqollar Şamaxını alaraq əhalisini qılıncdan keçiriblər. 1231-ci ildə Çormağın Noyonun 30 minlik qoşunu Azərbaycana daxil olub, Marağa, Təbriz, Gəncə, Şəmkir, Tovuz, Bakı və Dərbəndi viran qoyub. 1221-ci ildə Orta Asiya ölkələri bütünlükdə işğal edilib, monqol zülmünə düçar olub. Təəssüf ki, bu sualların cavabını tarixdə tapmaq mümkün deyil. Tarixə bir daha nəzər salaq. Əgər biz Albaniya dövlətinin b. e. II-III əsr inzibati xəritəsinə baxsaq, orada "Paytakaran" şəhərinin yerləşdiyini görərik. Albaniya dövlətinin tarixindən məlumdur ki, Paytakaran (Beyləqan) şəhəri romalılar tərəfindən Albaniyanın yeni mərkəzi kimi salınıb.
Romalıların latın dilli olmalarını nəzərə alaraq, "Paytakaran" sözünün etimologiyasını latındilində araşdıraq.
"Paytakaran" sözünün 1-ci hecası "pay"(lat.) -"maaş, ödəmə", 2-ci heca "tax"- (lat. "tax", assimilyasiyada "tak")-"vergi", 3-cü heca "arra" (lat) -"girov" kimi dilimizə tərcümə olunaraq, "Paytakaran" sözü tam şəkildə "vergi, girov ödəmə" şəhəri (mərkəzi) mənasını verir. Romalılar tərəfindən Albaniyada vergilər torpaq sahələrinin ölçüsünə görə aparılırdı. Bu hətta romalılar tərəfindən Albaniyanın inzibati ərazilərinin adlanmasında da özünü büruzə verir. Məsələn, Sakasena, Kambisena, Araksena, Orxistena (əslində Orxisena ) və s. Şəhər adlarının sonunda gələn "sena" sözü əslində latın dilində "cenna" sözü olub, ruslardan bizə qalmış "desyatina" mənasındadır.
Ermənilər Qarabağda öz "köklərini bərkitmək" üçün latın dilində olan "cenna" sözünü erməni dilində olan "şen"-"kənd" sözü kimi təbliğ edərək, qədim Azərbaycan ərazilərini Albaniya dövləti dövründə latın dilində (məhz romalılar tərəfindən) adlandırılması kimi yox, ermənicə adlandırıldığını iddia etməyə çalışırlar. Sadalanan Alban şəhərlərinin yer adlarına gəlincə, onların tərcümələrini oxuculara təqdim edirəm. Sakasena-"Sak" latın dilində olan "sagitta" sözündən olub, mənası "ox" deməkdir. "Ox" məfhumu qədim oğuzların inancı olduğundan onlar "oğuzlar" (ox sözündən götürülüb) adlanıblar və həmin ərazidə məskunlaşıblar. "Kambisena"-"kombi" latın dilində "atəş, alov" mənasını verir (müasir qazla yanıb isidən cihazın adı da ordan gəlir - "kombi"). Həmin ərazidə yaşayan əhali atəşpərəst olub.
"Araksena" -"Araks" Araz çayının avropalaşmış adıdır. Avropalıların və rusların tərtib etdikləri xəritələrdə "Araz çayı" “Araks" kimi adlanır. Əsl mənası "Ra" allahının adı ilə bağlıdır. "Orxistena" əslində "Orxisena", sonralar "Arsax" kimi həmin ərazi adlanıb. "Arxi" - latın dilində "qədim" mənasını verir. "Sax" isə latın dilində olan "sagitta" -"ox","oğuz" sözündəndir. Bütövlükdə tarixi adımız olan "Qədim oğuzlar" tərcüməsini verir. Ermənilərin son ümidi olan "Arsax" sözü də məlum olur ki, "Qədim Oğuz" deməkdir.
Çox maraqlıdır ki, latınca "tax" sözü monqol dilində "alban tatvar", yəni "alban vergisi " kimi tərcümə olunur. Tarixən məlumdur ki, monqollar özləri uzun müddət Roma işğalına məruz qalıb. "Alban" məfhumu orada tikilən Alban kilsələri ilə əlaqədardır. Roma imperiyası hakimiyyətini yerlərdə Alban kilsələri vasitəsi ilə idarə etdiyindən "Roma" məfhumu "Alban" məfhumu ilə eyniləşib.
Monqol istilasında romalıların vergi sistemi olan "alban tatvar" məfhumu "monqol tatvar" məfhumu ilə əvəz edilib.
Azərbaycan dilində olan "vergi toplayan" sözü monqol dilində "tatvar xuraaqç" kimi tərcümə olunur. Bu gün dilimizdə işlənən "xərac" sözü də dolayısı ilə monqollardan qalmış ola bilər. Dilimizdə olan "vergi" sözünün Roma variantı da günümüzə gəlib çatıb. Toplum şəkildə pul yığarkən "tasa düş" ifadəsi işlədirik. "Vergi" sözü romalıların dilində "tasse" kimi tərcümə olunur. Monqolların istila etdikləri ölkələrdə ağır vergi və mükəlləfiyyətlərin 14 növü mövcud idi. Misal üçün "qopçur"(kupça) - otlaq vergisi, sonralar can vergisi, "tamğa" (damğa) - sənətkarlardan və tacirlərdən alınan vergi, "kalan" - varlı adamlardan alınan vergi və s. Tarixdən məlumdur ki, monqollar istila etdikləri bütün ölkələri inkişafdan saxlayıb, yalnız çapıb-talamaqla, ağır vergilər qoymaqla, vergiyığanların (tatvar - tatar) qorxusu ilə xalqları idarə ediblər.
Bu gün ruslar etiraf edirlər ki, monqol zülmü onları sivilizasiyadan 200 il geri qoyub. Eyni zamanda onu da bildirirlər ki, monqolların istila etdikləri torpaqlar onlardan ruslara miras qalıb.
Azərbaycanda işğal olunmuş torpaqlar "inci" (hökmdar və xan nəslinə məxsus) və" divan" (dövlət) torpaqlarına çevrilərək köçəri monqol feodallarının ixtiyarına verilib. Vergilərin toplanması vergiyığanlara (tatvar xuraaqç) həvalə olunub.
Sonralar torpaq islahatına görə monqol qoşun hissələrində qulluq edənlərə torpaq sahələrinin verilməsi - "iqta" təşkil edildi. "İqta", "inci" və divan torpaqları, həmçinin "bayrat" (arat) adlanan istifadəsiz torpaqlardan verilirdi. Eyni zamanda bu növ torpaq mülkiyyəti müvəqqəti xarakter daşıyırdı. Həmin torpaq sahəsinin sahibi olan hərbçi ölürdürsə, torpaq onu əvəz edən hərbçiyə verilirdi. Vergilərin növləri, həcmi, toplama üsulu, vaxtı və s. kimi məsələlərdə dəqiq qayda-qanun yaratmaq üçün mütəmadi olaraq monqol xanlığı tərəfindən vergi islahatları aparılırdı.
Dilçilik baxımından "alban tatvar" sözü ilə "monqol tatvar" sözlərini müqayisə etsək, "tatvar" - ("vergi") sözünün assimilyasiyaya uğrayaraq "tatar" sözü kimi günümüzə gəlib çatıb.
Monqol istilası dövründə vergi yığılması (tatvar-tatar) o həddə yetişib ki, artıq XIII yüzilikdən "monqol", "moğol" sözü yerinə "tatar" kəlməsi işlənməyə başlanıb.
Əgər biz bu gün tatar xalqlarının inzibati ərazisinə diqqət yetirsək, onlar Rusiya Federasiyasında Kazan tatarları, Krım tatarları, Sibir tatarları və Astraxan tatarları kimi 4 qrupa bölünüb. İnzibati bölgüdə həmin ərazilər biri-birlərindən uzaq məsafədə yerləşib, onların danışıq dilləri və anatomik sifət quruluşları fərqlidir. Orta Asiya, Azərbaycan, Türkiyə və s. xalqları da buraya qəbul etsək, onda "tatar" məfhumunun" "vəziyyəti" çox mürəkkəb olacaq. Tarix özü etiraf edir ki, bu xalqlar XII-XV əsrlərdə "tatar" adlanıb. Avropalılara "tatar" məfhumu 13-cü əsrdə məlum olub. 16-20-ci əsrlər rus mənbələrində bir çox türkdilli xalqlara (o cümlədən, azərbaycanlılara) və Rusiyanın ucqarlarında yaşayan bir sıra xalqlara da tatarlar deyilirdi.
"Tatar" məfhumu ilə eyni tarixi prosesdə yaranmış "Noqaylar" məhfumuna aydınlıq gətirməyə çalışaq. Əgər biz hər iki xalqın tarixinə baxsaq, onlarda yaxın oxşarlığın şahidi olarıq. "Noqaylar" kimdir?
Noqay - Qızıl Ordanın sərkərdəsi, (1250-1300) Bərkə xanın qoşun başçısı olub. Bərkə xanın ölümündən sonra Noqay ta Dondan Dünayadək istila edilmiş torpaqlara nəzarət edib, daha doğrusu Qızıl Ordadan aralanaraq özünə müstəqil hakimiyyət qurub.
Bu səbəbdən Toxtamış Noqayın üstünə qoşun yeridib və döyüş zamanı onu əsir götürərək öldürüb. Noqay xanın dövründə ona tabe olan ərazilərin xalqlarından "Noqol" adlı vergilər toplanıb.
Dilçilik baxımından "noqol" sözünün "Noqay" sözündən yaranması özünü göstərir. "Noqol" sözü monqol dilindən "dividend"-"gəlir" kimi tərcümə olunur. Rus dilində işlənən "naloq" (vergi) sözünün kökündə də "noqol" sözü nəzəri cəlb edir. Bu gün Rusiya Federasiyasının Stavropol, Dağıstan, Qaraçay ərazilərində yaşayan türkdilli xalqları "noqaylar" adlandırırlar. Onları Noqayın ulusuna daxil edirlər. Yuxarıda qeyd olunan fikirlərdən və müqayisələrdən aydın olur ki, nə "tatar", nə də "noqay" xalqları monqollarla hərbi ittifaqda olmayıb. Bu adların monqol zülmü zamanı həmin xalqlardan vergiyığan (tatvar -tatar, Noqay-noqol) qurumların və onların icraçılarının adından yarandığı aydın olur.
Araşdırmalardan belə nəticəyə gələ bilərik ki, 300 ilə yaxın bir dövrdə monqol istilası və zülmündən əziyyət çəkən türkdilli xalqların heç biri monqollarla bir hərbi ittifaqda olmayıb və bu fikir yanlışdır. Bu xalqların "tatarlar" və ya "noqoylar" adlandırılması tarixi baxımdan əsassızdır, əslində bu xalqların özləri nonqol zülmünün qurbanları olublar.
Həsən ƏLİYEV
çap et