Vətən, yurd, övlad, dost sevgisi də qeyri-adi idi onun. Qarış-qarış gəzdiyi bu torpağa, gülündən-çiçəyindən ilham aldığı ana təbiətə vurğunluğu da bənzərsiz idi. Sevgisi də, nifrəti də, giley-güzarı da, kədərlə alış-verişi də bir başqa idi onun.
Talenin ona qıydığı tənhalığı da, bu tənhalıqda misraları muncuq kimi düzə -düzə ömrünü söz üçün girov qoymağı da, sinəsindən bir ah kimi qopan şeirləri də, bu şeirlərdə uca Yaradanla mükaliməsi də qeyri-adi idi Məmməd Aslanın...
lll
Onu birinci dəfə görüb kəlmə kəsəndə tələbə idim, üçüncü kursda oxuyurdum. Zəngilandakı məşhur Bəsitçay çinar qoruğu haqqında yazdığım reportajı “Azərbaycan təbiəti” jurnalına aparmışdım. Onda görkəmli şair M.Arazın rəhbərlik etdiyi bu jurnal ölkənin ən maraqlı nəşrlərindən biri idi və adını eşidib hələ üzünü görmədiyim şair-publisist Məmməd Aslan da orada çalışırdı.
Hökumət Evinin labirintə bənzər əyri-üyrü dəhlizlərindən keçib jurnalın redaksiyasını birtəhər tapanadək sadəlövhcəsinə belə düşünürdüm ki, yazımı dərhal götürüb, bəh-bəhlə də çap edəcəklər. Amma ilk təəssüratım xeyli “sarsıdıcı” oldu. “Yazı gətirmişəm” deyəndə bir az qəribə baxıb mənə məsul katibin otağını göstərdilər. Qapını döyüb içəri girəndə məsul katibin bumbuz baxışları ilə qarşılaşdım. Cavan adam idi, amma mənə bir az ədalı və özündən müştəbeh göründü. Yazımı çox könülsüz aldı, üzərində dəfələrlə işləyib, sonra üzünü köçürdüyüm vərəqlərə aşkar bir laqeydliklə göz gəzdirdi. Heç axıracan baxmağa hövsələsi də çatmadı, dedi ki, növbəti nömrəyə verə bilmərik, çünki orada məşhur bir şairin həmin çinarlıq haqqında şeiri gedir. Sözarası da eşitdirdi ki, biz heç jurnalda tələbə yazısı verməmişik.
Qanım əməlli-başlı qaraldı və ciddi şəkildə etiraz etməyə hazırlaşırdım ki, otağa 30-35 yaşlarında saçlarına tə
zəcə dən düşmüş üzü nurlu bir nəfər daxil oldu. Məsul katib bu adamın gəlişindən bir az da ürəkləndi və “indi Məmməd Aslan da sənin yazına baxar” deyib yəqin ki, qırsaqqız müəllif hesab etdiyi məndən yaxasını bir növ qurtarmasına sevindi.Məmməd müəllim əvvəlcə tələbəlik həyatı və jurnalistika ilə bağlı bir-iki sual verdi, sonra qələmi əlinə alıb yazımı diqqətlə oxumağa başladı. Bir neçə abzasdan sonra mən onun gərilmiş sifətinin tədricən yumşaldığını, çöhrəsinin necə işıqlandığını, dodaqlarına bir təbəssüm qonduğunu hiss edirdim. Onun üz cizgilərinin ifadəsinə uyğun olaraq, mənim də əhvalım dəyişirdi, ürəyimin dərinliyində həm yazının çapı ilə bağlı şübhələrim dağılır, həm də cəmi bir neçə dəqiqə əvvəl gördüyüm bu insana böyük bir rəğbətin yarandığını hiss edirdim.
Məmməd müəllim, yazıda cüzi düzəlişlər etdikdən sonra vərəqləri şux bir əda ilə artıq mənim gözümdən düşmüş məsul katibə uzatdı, bir az da amiranə tərzdə dedi ki, tələbənin yazısı əsl bizim jurnallıqdır, yaxşı yazıb, təsvirləri də, dili-üslubu da yerindədir. Məsul katibin yerində qurcuxması və itaətkarlıqla “oldu, Məmməd müəllim” deməsi mənə yaman ləzzət verdi...
lll
Biz Məmməd Aslanla bir də on beş ildən sonra, 1992-ci ildə AzTV-də görüşdük. O zaman M.Aslanın şöhrəti ölkə ilə bir idi, görkəmli şair və qüdrətli publisist kimi tanınırdı. Qələmindən bir sıra samballı kitablarla yanaşı “Ərzurumun gədiyinə varanda” kimi publisistik besteller, “Ağla, qərənfil ağla” kimi dillər əzbəri olan poetik nümunələr çıxmışdı. Məmməd müəllim həm də xalq yaradıcılığının, xalq dilinin, milli ədəbiyyatın, eyni zamanda Türkiyə ədəbi mühitinin mükəmməl bilicisi, ustad jurnalist və təcrübəli naşir idi. Məhz bu keyfiyyətlərinə görə o vaxt AzTV sədri olan Məmməd İsmayıl öz adaşını və dostunu “Ekran-efir” qəzetinə baş redaktor vəzifəsinə dəvət etmişdi.
Məmləkətin keşməkeşli tarixinin bir parçası olmuş bu televiziya bizi xeyli yaxınlaşdırıb doğmalaşdırdı. Onun səmimiliyi, dürüstlüyü, prinsipiallığı, çəkinmədən sözü üzə deməsi, ədalət hissi, köməksiz adamlara arxa durması məni çox cəlb edirdi. Eyni zamanda mən, şair M.Aslanın simasında zəngin bir mənəvi dünyanın sahibini, böyük bir vətəndaşı, ensiklopedik zəka sahibini, tükənməz bilik xəzinəsini kəşf etdim. Həm də “Vətən gözdür, biz kiprik, gözümüzün keşiyini çəkirik” deyən şairin səmimi millət və Vətən sevgisini, bir də sözə sədaqətini və həqiqətən ömrünü bu söz uğrunda girov qoyduğunu duydum:
Bu yolu seçdim ki, yanam, tutuşam,
Alovlar içində qovrulan quşam.
Ömrü söz uğrunda girov qoymuşam,
Başqa sənətim yox, ayrı işim yox.
lll
M.Aslan Kəlbəcərin dağlar qoynundakı Laçın adlanan kiçik bir kəndində doğulmuşdu. Uşaqlığı əsrarəngiz təbiəti olan bu kəndin enişli-yoxuşlu yamaclarında, allı-güllü yaylaqlarında, gözoxşayan çəmənlərində keçmişdi. Bu dağların saf havasını udub, büllur çeşmələrindən su içmişdi. Hələ uşaqlardan eşitdiyi bayatıları, gəraylıları, aşıq qoşmalarını Tərtərin, Tutğunun həzin şırıltıları kimi öz ruhuna hopdurmuşdu. Bu ruh həm də saz havası, tütək səsi, xalqın keçmişindən süzülüb gələn el nəğmələri ilə qidalanmışdı. Məhz buna görə də M.Aslan poeziyasında sözlərin rəngi fərqlidir, sanki torpaqdan güc alırmış kimi canlıdır, təbiidir, gözəldir. Bu təbiilik və gözəllik zaman-zaman şairin bütün yaradıcılığına hoparaq, onun ifadə tərzinə bir təravət gətirir, sözün, duyğunun, düşüncənin enerjisini qat-qat artırır:
Hələ torpaq quluncunu qırmayıb,
Ne tez bildin gələn yazdı, bənövşə?!
Yoxsa quşlar bal yuxunu dağıtdı,
Bu nə ündü, nə avazdı, bənövşə?!
M.Aslan bütün şeirlərində öz üslubuna, fərdi deyim tərzinə sadiq qalan şairdir. Onun fərdi deyim tərzini səciyyələndirən əsas xüsusiyyət qabartmaq istədiyi əsas fikri, ideya və məzmunu cazibədar bir bədii formaya salmaq, bunun üçün, ilk növbədə obrazlardan və dilin ifadə imkanlarından uğurla bəhrələnməyidir. Hər dəfə yaradıcılıq sınağından çıxan şair oxucunun təxəyyülünü yeni söz obrazları ilə, yeni təəssürat və yeni duyğularla zənginləşdirə bilir:
Zaman var-dövləti büt kimi sevir,
Acgözlük dövrüdür yaşanan dövr.
Sərvət verdiyinə adamlıqda ver,
Artıq şey ummasın göz xəzinədən.
Şair bu tipli şeirlərində önə çəkdiyi duyğularını, oxucuya aşılamaq istədiyi əsas fikir və düşüncəsini ifadə etmək üçün məhz poetik obrazlar, bədii təsvir vasitələrini ustalıqla seçə bilir. Təbii ki, belə obrazlı gücü olan şeir oxucuda parlaq estetik duyğular oyatmaqla yanaşı, həm də yadda tez qalır, əzbərlənir. Məhz bu bədii məziyyətlərinə görə böyük sənətkarın xalqımızın 20 Yanvar ağrılarını ifadə edən, bir növ şəhidlərin ruhuna klassik ağı kimi səslənən “Ağla, qərənfil ağla” şeiri el arasında bu qədər populyarlaşıb.
lll
M.Aslan bədii təfəkkürünün genişliyi, poetik istedadı və möcüzələr yaradan publisist qələmi ilə sözü ilahiləşdirib, ona yeni çalar verib, fərqli rəng qatıb, bu sözü zirvədə saxlayıb, urvatdan düşməyə qoymayıb. Sözə, qələmə, bədii düşüncə sahiblərinə biganəlik və laqeydliyin artdığı bir zamanda M.Aslan vicdanla, namusla Azərbaycan şeirinə, ədəbiyyatımıza xidmət edib. Onu söz sərrafı, sözün böyük cəfakeşi, xalq dilinin gözəl bilicisi, söz xiridarı adlandıranlar qətiyyən yanılmırlar. Şair özü də ulu babalarımızdan götürdüyü söz qığılcımının, ana dilinin müqəddəs missiyasını qoruduğunu belə bəyan edir:
Mənim dilim Füzulinin qəzəli,
Hər misrası tonqal-tonqal puskürtü!
Mənim dilim yar-yaraqlı, nizəli,
Əcdadımın rak ruhuna əsgərdi.
M.Aslan dilimizin şirinliyini, şəhdi-şəkərini, zənginliyini, qənirsizliyini qoruyub, bir şair, publisist, folklorçu kimi ədəbiyyatımızı zənginləşdirib, onu əlçatmaz zirvələrə ucaldıb. Onun çoxsaylı kitabları - “Dağ ürəyi”, “Səsimə səs ver”, “Bizdən sonra nə qalır”, “Ürək möhlət verəydi”, “Durnalar lələk salır”, “Ərzurumun gədiyinə varanda”, “Ömrün yarı yaşında”, “Saxla izimi, dünya”, “Nur içində nur”, “Allahın rəsulu”, “Bir sultan yaşardı Sultantəpədə”, “Varlıqla yoxluq arasında” kitabları Azərbaycan ədəbi dilinə qoyulmuş gözəl bir abidədir. Bu abidələri yaradan şair başqalarını da sözün qədrini bilməyə, onun müqəddəsliyini qorumağa çağırırdı. Hələ neçə illər əvvəl şair, sözün hörmətdən düşməsindən, əlinə qələm alanların, xüsusən mətbuat əhlinin sözə sayğısızlığından, mənəvi eybəcərliyindən məyus olduğunu gizlətmirdi:
Nə müəmma qaldı qələmdə, nə sirr...
Şeytanın əmrində qələm müntəzir.
Qələm rüşvət alır, qələm yol kəsir,
Caniyə, cəllada yoldaşdı qələm.
lll
Məmməd müəllim uzun illər Azərbaycanın ən böyük publisistlərindən biri kimi qəbul olunub, müxtəlif nəşrl
ərdə çox parlaq oçerkləri dərc olunub. Yadımdadır ki, hələ tələbə vaxtımızda professor Famil Mehdi bizə dərs deyəndə iki parlaq publisistin adını çəkirdi: Məmməd Aslan və Səyavuş Sərxanlı. Müstəqil publisist və “Ekran-efir” qəzetinin baş redaktoru kimi M.Aslan qələmini xalqın, millətin şüurunun, ictimai düşüncəsinin işıqlanması üçün işlədib. O, nədən və kimdən yazıbsa, hamısını bir ustad kimi qələmə alıb. Şeirlərində olduğu kimi publisistik yazılarında, oçerk və esselərində də həyatı hadisələri olduqca canlı, obrazlı və inandırıcı şəkildə əks etdirib. Bu yazılardakı detalları, yazının süjet xəttini o dərəcədə mükəmməl qurur, detalları o qədər ustalıqla düzür və əlaqələndirirdi ki, hər yazısı indi də mükəmməl bir sənət əsəri təsiri bağışlayır. Hesab edirəm ki, Məmməd müəllimin publisistik yaradıcılığı və dili ayrıca bir elmi araşdırmanın mövzusudur.
M.Aslan çoxlarının yaddaşında təkcə şair və publisist deyil, həm də ürəkləri oxşayan məharətli bir televiziya aparıcısı kimi qalıb. Uşaqlar üçün çoxlu sayda şeirlərin, o cümlədən, “Böyürtkən - böyrü tikan”, “Dəvə niyə gövşəyir”, “Səhəri kim açır” kimi kitabların müəllifi olan Məmməd müəllim, əslində “Dərədən, təpədən” adlanan verilişini də elə uşaqlar üçün açmışdı. Adı uşaqların idi, amma verilişə hamı baxırdı.
Televiziya işinin ağırlığına baxmayaraq, şair uzun illər müəllifi və aparıcısı olduğu bu verilişin maraqlı olması üçün canını qoyurdu, maraqlı mövzular, adamlar, formalar tapırdı. Ona görə də verilişin xüsusən bölgələrdə böyük tamaşaçı auditoriyası var idi. “Dərədən, təpədən” sözün qədrini bilən hər kəsin xoşuna gəlirdi. Bu gün mənəviyyatsızlığı təbliğ edən, əxlaqi dəyərlərimizi bayağılaşdırıb gözdən salan verilişlərə baxanda adam M.Aslanın böyük sevgi ilə hazırlayıb apardığı verilişin xiffətini çəkir.
lll
M.Aslan təkcə qüdrətli təbiət şairi, lirik sevgi nəğmələri yazan, Vətən torpağını ilahi bir məhəbbətlə tərənnüm edən qələm sahibi deyil, həm də dərdə könül verib onu ilmə-ilmə nəzmə çəkən söz adamıdır. “Dərddi, mənəm-qardaşıq, yaşayırıq çağdaşıq...” deyən və çox zaman kədərə sığınan şairin bir çox şeirlərində qəmli anlarının, dəqiqələrinin izi qalıb. Şair belə düşünür ki, insan həyatı üçün sevinc anidir, Haqqa yalnız dərddən keçib tapınmaq olar. Kədər dolu misralarında çox şeylər üzə çıxsa da, əslində şairin yaşantılarını bütün xırdalıqlarınacan duymaq və dəqiq ifadə etmək çox çətindir. Amma bir şey bəllidir ki, bu şeirlərdə bir şair kimi M.Aslanın yalnız yeri-ünvanı var, başqa heç nə; hasarı yox, malikanəsi yox, malı-dövləti yox, beləcə, bəşəriyyətə, insan düşüncəsinə, aydınlıq-təmizlik, duruluq daşıya-daşıya yaşayır. O, insan duyğularını ifadə etmək baxımından güclü olduğu və dünyanı, insanları yaxşı tanıya bildiyi üçün hər şey ona ovcunun içi kimi aydın görünür. Bu mənada M.Aslan həyatdan da, şeirlərində də çox aydındır, şəffafdır, su kimi dupdurudur, tam görünə bilən adamdır. Ulu Mövlanənin dediyi sayaq, göründüyü kimi olandı.
Əlbəttə, M.Aslan yaradıcılığında dərd və kədər arasında narazılıq notları da eşidilir və ilk baxışdan bu narazılıqları birbaşa mənasıyla hiss etmək mümkün deyil. Yəni şair bunu qarşıya bir məqsəd kimi qoymur. Bu narazılıqları, etdiyi tənələri, çox böyük ustalıqla gizlətdiyi sətiraltı mənaları qəsdən, bilərəkdən yazmır. Sözün gəlişi gətirir bunları, ifadələrin özü şəraitdən doğulur, mənalar özü yetişir, ağıllı oxucu özündən asılı olmadan hisslərin-duyğuların fərqinə və dərinliklərinə varır. Bu mənada M.Aslan böyük fikir adamı, bədii yüksəkliklərdə duran qələm sahibidir. Yəni hansı quruluş olur-olsun, M.Aslan nə yazmışdısa, onu da yazacaqdı. Şairi narahat edən, düşündürən daha çox tərbiyə-əxlaq, vicdan-ləyaqət məsələləridi, insanın insanlıqdan itirdikləridi... Məmməd müəllim hisslərdə, münasibətlərdə - yaxşı nə varsa, hamısında - boş qalan yerləri görəndi. Və gördüyü sözü tapıb ifadə eləyəndi. Onun böyük sözü həmişə bunu deməyə çalışır ki, hər şey düzələcək, amma mənəvi itkilərin yeri boş qalıb bizi göynədəcək. Onun poetik narazılıqları daha çox bununla bağlıdır (M.Süleymanlı). Məhz buna görə onun narazılıq ifadə edən sözü, şeiriyyəti yaz günəşi kimi adamı isindirirdi.
lll
M.Aslan bir şair kimi də, insan kimi də öz varlığı ilə təbiətin bir parçası idi. Bəziləri onun dumanını, çiskinini, bəziləri daş-qayasını, bəziləri də çaxan şimşəyini görürdü. Onda bütün qütblər, təbiətin bütün halları var idi, “mən çətin adamam, asan deyiləm” desə də bir uşaq ürəyi döyünürdü sinəsində, təmiz, sadəlövh, xeyirxah bir ürək. Amma qaya kimi sərtliyi də vardı, üzü döndü, qəlbi səndən sındı heç nə....
Başqa cür olmaq Məmməd müəllimin heç ağlına da gəlməzdi, necə var, eləydi. Yalan bilməz, güzəştə getməz, xəyanəti bağışlamazdı. Köhnə kişilər kimi işində vasvası idi, dəqiqliyinə və sadiqliyinə söz ola bilməzdi. Allahdan başqa bir kimsədən qorxmazdı, məqamı gələn sözü deməkdən çəkinməzdi, bəzən yanlış anlaşılsa belə. Bu xasiyyətini yaxşı bilən yaxın dostları onu olduğu kimi qəbul edirdilər. Qəmbər Şəmşiroğlundan tutmuş həkim Vaqifədək, Qəmbər Bəybalayev, Şahin Rüstəmov, Əlövsət Ağalarov, Şahlar Əsgərov, Məhərrəm Qasımlı, Ramiz Qusarçaylıdan tutmuş, Cavid, Xaqani kimi xeyirxah insanlara qədər hər kəs şairin bu çətin dünyada tənhalığın ağrılarını unutmasına, bir mənəvi rahatlıq tapmasına kömək edirdilər. Onu rayonlarda da sevən, yolunu gözləyən, pişvazına çıxan çoxlu səmimi dostları var idi. Tale mənə də bu bənzərsiz insanla uzun illər dostluq etmək fürsəti vermişdi. Onunla bu dostluğu, ünsiyyəti həyatımın çox uduşlu anları hesab edirəm.
M.Aslan əbədiliyə iddia etmirdi, amma balaca adam olmadığını bilirdi. Ona görə yaşadığı ömrünün harasa yazılacağını və məzarında rəmzi olaraq bir palıd ağacının göyərəcəyini düşünürdü:
Torpağa bilmirəm, daşa bilmirəm -
Ömrümüz harasa yazılı qalar.
Mənim məzarımdan palıd göyərər, -
Qolları havadan asılı qalar.
Haqq dünyasına qovuşandan sonra da şairin nigaranlığı qalır. Əlbəttə, nə qədər ki, “çərtilər gerçəyə bir yalan ağzı, yox olan susdurar var olan ağzı” bu nigaranlıq davam edəcək. Şübhəsiz ki, həyatda palıd kimi sınmadan bir ömür yaşamış şairin məzarı elə palıd göyərdəcək və o palıdın qolları havadan asılı qalacaq. Qalacaq ki, bu yaralı vətəni, şairin məzarı üstündə dolaşan narahat ruhları qucaqlaya bilsin. Bir də elə bu palıdın qolları bu dünyadan niskilli köçmüş M.Aslanın torpaq altında iniltisi eşidilən doğma yurduna tərəf uzanacaq. Axı böyük şair özü deyirdi ki, “mən harda can verəm, harda gömüləm, Əlim Dəlidağa uzalı qalar...”
