Məhsəti Gəncəvinin Şərq və Qərb tədqiqatçıları

AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor əvəzi,
filologiya elmləri doktoru 

Məhsəti Gəncəvi Azərbaycan ədəbiyyatında həyat və yaradıcılığı, doğum və ölüm tarixləri, digər tarixi şəxsiyyətlər və sənətkarlarla münasibəti, əsərlərinin sayı haqqında ən fərqli fikirlər söylənən, adı əfsanələr dumanına bürünmüş böyük şairimizdir. İş o yerə çatmışdır ki, bəzi tədqiqatçılar belə bir sənətkarın ümumiyyətlə bu dünyada yaşamadığı, bir xəyal məhsulu olduğu qənaətinə gəlmişlər. Məhsətinin kişi olduğunu iddia edənlər də olmuşdur. Belə bir fikir ayrılığının əsas səbəbi Məhsəti haqqında orta əsr Şərq mənbələrinin kifayət qədər olmamasından, olanlarının da bir sıra məsələlərlə ziddiyyətli, bir-birini inkar edən məlumatlar verməsindən ibarətdir. Şairin adının oxunuşunda belə fikir birliyi yoxdur. Ənənəvi olaraq Azərbaycanda onun adını “Məhsəti”, Tacikistanda “Məhəsti” kimi tələffüz edirlər. Bundan başqa, “Məhisti” variantı da vardır. Akademik Y.E.Bertels Məhsətinin xüsusi ad deyil, Səlcuq hökmdarları sarayında bir titul olduğu fikrini söyləmişdir. Prof.Rafael Hüseynovun buna verdiyi cavabla biz də razıyıq:

“Doğrudur, “Məhsəti” sözü vaxtilə fəxri titul olub, lakin zaman keçdikcə bu titul xüsusi ada çevrilib və belə şeylər çox olur. Həm də “Məhsəti” sözünün titul olduğu vaxtlar çox qədimdir”. Tacik alimi Mir Abbas Məhsətinin əsl adının Mənicə, Mənigə, Munijə kimi variantları olduğunu göstərir. Məhsətinin gəncəli olduğunu təsdiqləyən kifayət qədər ciddi tədqiqatçılar olmuşsa da, onun nişapurlu, xocəndli olması kimi səhf fikirləri irəli sürənlər də olmuşdur. Diqqətlə nəzərdən keçirdikdə görürük ki, Avropa, Rusiya, Azərbaycan tədqiqatçılarının Məhsətinin həyat və yaradıcılığına dair gəldikləri bəzi səhv qənaətlərin əsas səbəbi onların istinad etdikləri qaynaqların, təzkirələrin ziddiyyətli məlumat verməsidirsə, digər səbəb bəzi araşdırıcıların fakta əsaslanmadan təxəyyülə güc vermələridir. Taci Usman kimi tədqiqatçıların Məhsətini nəyin bahasına olursa olsun tacik şairi kimi təqdim etmək üçün faktları qəsdən təhrif etmələrini (bax: Toci Usman. Şoira Maxasti. Duşanbe, 1963) də nəzərə almaq lazım gəlir. Həmdullah Qəzvini 1330-cu ildə yazdığı “Tarixi-qozide” əsərində Məhsətinin əri Tacəddin Əhməd ibn Xətibi-Gəncə haqqında yazır: “O, Sultan Mahmud Qəznəvinin müasiri olub, yaxşı şeirləri var və arvadı Məhsəti ilə şeirləşməsi çox gözəldir”.

Bu mənbəyə istinad edən Əmin Əhməd Razi 1593-cü ildə yazdığı “Həft iqlim” təzkirəsində yazır: “Məhsəti və onun əri Sultan Mahmud Qəznəvinin müasiri olublar”. Belə çıxır ki, Məhsəti X əsrin sonu, XI əsrin əvvəllərində yaşamış Sultan Mahmud Qəznəvinin (998-1030) müasiri olmuşdur. Əslində isə orta əsr müəllifləri Sultan Mahmud Qəznəvi ilə XI əsrin əvvəllərində yaşamış, Sultan Səncərin (1118-1158) Azərbaycandakı canişini, qardaşı oğlu Sultan Mahmud ibn Sultan Məhəmməd ibn Məlişkahı səhv salmışlar. Bu səhvi hələ XVI əsrdə düzəldən tarixçi Qiyasəddin Xondəmir “Həbibüs-siyər” əsərində yazmışdır:

“Müxtəsər Cəlali tarixi”ndə qeyd edilmişdir ki, Məhsəti və Gəncə xətibinin oğlu Sultan Mahmud Səlcuqun (1118-1131-ci illərdə hökmranlıq etmişdir) müasiri olmuşdur. “Tarixi-qozidə” müəllifi onları Sultan Mahmud Qəzvininin müasiri kimi göstərir. Bunu ya o özü səhv etmişdir, ya da katib qələt yazmışdır”.  Müasir dövrün tədqiqatçıları A.Y.Krımski, Taheri, Şəhab, Yan Ripka bu fikrin yanlış olduğunu bildirmişlər. Lakin orta əsr mənbələrindəki səhvlərə əsaslanıb Məhsətinin yaşadığı dövrü səhv salan araşdırıcılar kifayət qədərdir. Məşhur ingilis şərqşünası Edvard Braun bir neçə məqaləsində, Azərbaycan alimi Məhəmmədəli Tərbiyət “Danişməndane-Azərbaycan” əsərində bu yanlışlığı təkrar etmişlər. Sonradan Braun 1906-cı ildə çapdan çıxmış “İran ədəbiyyatı tarixi” əsərində səhvini düzəltmişdir.
 
Məhsətinin Şərq tədqiqatçılarından danışarkən xüsusilə  qeyd etmək istərdik ki, bir sıra fasrdilli ədəbiyyat tarixlərində, Cəlaləddin Hümayi, Şəfəq Rzazadə, Zəbiulla Səfa kimi müəlliflərin kitablarında Məhsətinin adına rast gəlmirik. Məhsətinin həyat və yaradıcılığının tədqiq tarixini nəzərdən keçirən prof. X.Yusifli haqlı olaraq göstərir ki, bunun səbəbi Məhsətinin Azərbaycan şairi olması deyildir: “Belə olsaydı, onlar Qətran Təbrizi, Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, Mücirəddi Beyləqani, Nizami Gəncəvi və b. Azərbaycan şairlərindən də bəhs etməz, onlara xususi yer verməzdilər. Bunun əsas səbəbi odur ki, şairənin əsərləri barədə mötəbər mənbələrdən son dövrlərə qədər kifayət qədər nümunə əldə edilməmiş, onun ədəbi irsi layiqincə öyrənilməmişdir”. Bununla bərabər, bir sıra araşdırmalarda Məhsətidən bəhs olunmuşdur. Məşhur urdu yazıçısı Şibli Nemani “Şeirül-əcəm” adlı əsərində şairədən qısaca bəhs etmiş, onun Sultan Səncər ilə yaxınlığını, bədahətən şeir deməkdə mahir olduğunu göstərmişdir. İran alimi Rəşid Yasəmi 1925-ci ildə “İrannəşr” jurnalında çap edilmiş məqaləsində Məhsətini Sutan Səncər dövrünün sənətkarı kimi təqdim etmiş, şairə ilə əlaqədar bəzi məsələlərə aydınlıq gətirməyə çalışmış, rübailərindən bir neçəsini dərc etdirmişdir. Səid Nəfisi “Həkim Nizami Gəncəvi” əsərində, “Farsca şeir yazan qadınlar”, “Yeddinci əsrin Azərbaycan şairləri” adlı məqalələrində şairin tərcümeyi-halının bəzi məsələlərinə dair fikirlərini söyləmişdir. Kəşavərz Sədr “Farsca şeir demiş qadınlar. Rabiədən Pərvinə qədər” adlı kitabında Məhsəti Gəncəviyə xüsusi yer vermiş, onu Rabiə Quzdaridən sonra farsca yazmış ikinci görkəmli şair kimi təqdim etmişdir. Əli Əkbər Müşir Səliminin “Şair qadınlar” adlı kitabında Məhsətinin Vətəni, dövrü, adı, mühiti barədə söylənən fikirlər tənqidi münasibət bəslənmədən təzkirələrdən və digər mənbələrdən olduğu kimi götürülmüşdür.

Şihab Tahirin “Divane-Məhsəti-Gəncəvi” kitabına yazdığı “Məhsəti haqqında bir neçə söz” adlı müqəddimədə Mirabbas Mirbağırzadənin 1923-cü ilin 25 noyabrında “Yeni fikir” qəzetində çıxmış “Nizaminin qəbri” məqaləsi bütövlükdə iqtibas edilmiş və təbii ki, burada gedən ciddi səhvlər də təkrar edilmişdir. Burada Nizaminin və Məhsətinin yaşadığı illər səhv göstərilmiş, əsassız olaraq bu iki sənətkarın eyni qəbirdə basdırıldığı iddia edilmişdir. Məqalədə gedən səhvlərdən biri də Məhsətinin Xocənd şəhərinin fəqihinin qızı olmasından ibarətdir.  “Divane-Məhsəti Gəncəvi” kitabına ikinci ön söz yazmış Əbdürrəhman Fəramərzi Məhsətinin yüksək zövqlü, azad təbiətli olduğunu söyləmişdir. Fəramərziyə görə, şairənin müstəqil xasiyyətə malik olması, azadfikirliliyi Şərq adət-ənənələrinə uyğun olmadığı üçün onun söz-söhbəti dillərdə dastan olmuş, haqqında rəvayətlər yaranmışdır. Prof. X.Yusifli Məhsəti rübailərinin Xəyyam rübailərindən daha üstün olduğunu söyləyən Fəramərziyə haqq qazandıraraq yazır: “Müəllifin bu sözlərində mübaliğə ilə yanaşı müəyyən bir həqiqət də vardır. Xəyyam rübailərini tədqiq edən alimlərin də göstərdiyi kimi, onun şeirlərində bəlağə və fəsahət qayda-qanunlarına riayət və etina olunmur. Əlbəttə, bu heç də o demək deyildir ki, Xəyyam rübailəri bədii cəhətdən zəifdir. Amma Məhsəti öz rübailərində Şərq poetikasının bədiiyyait sahəsindəki bütün kəşflərindən faydalanmağa çalışır və sıx-sıx istifadə edir, lakin bununla yanaşı Məhsətinin şeirləri Ə.Fəramərzinin də dediyi kimi, o qədər səlis və rəvandır, sözləri o qədər yerli-yerindədir ki, zahiri bədii vasitələrə  xüsusi diqqət yetirildiyi əsla nəzərə çarpmır. Fəramərzinin apardığı müqayisə, əlbəttə, ancaq bu cəhətdən doğrudur”. Bundan başqa, Əhməd Süheyli Xonsari, Qəvim Əli, İsmayıl Əmirxizi, Firidun Nouzad kimi tədqiqatçıların da Məhsətiyə dair ayrı-ayrı məqalələrinin olduğunu qeyd etmək istərdik. Məşhur rus şərqşünası Y.E.Bertels isə 1962-ci ildə Moskvada nəşr edilmiş “Nizami” və 1960-cı ildə Moskvada nəşr edilmiş “Fars-tacik ədəbiyyatı tarixi” kitablarında ümumiyyətlə Məhsəti adlı bir şairənin, tarixi şəxsiyyətin olmadığını iddia etmişdir. Bertelsə görə. Məhsəti XII əsrin birinci yarısında yaşamış şair Cövhəri Zəngər tərəfindən yazılmış “Əmir Əhməd və Məhsəti” dastanının qəhrəmanıdır, yəni bədii obrazdır, yazıçı təxəyyülünün məhsuludur. Belə bir qəti fikir söylədikdən sonra alim elə bil ki, fikrində müəyyən qədər tərəddüd etmiş, məsələni daha ətraflı öyrənməyi gələcək tədqiqatçıların ixtiyarına buraxmışdır: “Məhsətini real sima hesab etmək olarmı, əsr Məhsəti real şəxsiyyətdirsə, o, harada yazıb-yaratmışdır: Orta Asiyada, İranda, yaxud Azərbaycanda. O XII əsrin əvvəllərində yaşamışdır, yoxsa xeyli əvvəl?”. Professor Xəlil Yusifli haqlı olaraq göstərmişdir ki, Bertelsin bu səhvinin səbəbi onun mövzuya dair mənbələrlə kifayət qədər tanış olmamasından ibarətdi. “Müəllifin “Məhsəti məsələsinə dair” adlı məqaləsindən aydın olur ki, ona ancaq Dövlətşah Səmərqəndi (XV əsr), Əmir Əhməd Razi (XVI əsr) və Sənaüddövlənin (XX əsr) qeydləri məlum imiş. Bütün bunlar göstərir ki, İ.E.Bertelsin belə bir səhv müddəa irəli sürməsinə səbəb onun Məhsəti ilə əlaqədar mənbələri layiqincə öyrənməməsi, bu sahədə  kifayət qədər tədqiqat aparmaması olmuşdur...

Məhsətinin tarixi şəxsiyyət olması isə şübhəsizdir. Buna bir çox orta əsr şair və alimlərinin müxtəlif qeydləri təsdiq edir. Məhsəti Gəncəvinin tarixi şəxsiyyət olduğunu Fəridəddin Əttar (1136-1229), Şəmsəddin Məhəmməd ben Qeys Razi (XII-XIII əsrlər), Həmdullah Qəzvini (XIV əsr), Dövlətşah Səmərqəndi (XV əsr), Qiyasəddin Xondəmir (XVI əsr), Əmin Əhmət Razi (XVI əsr) və b. alim və şairlər təsdiq edirlər”. Qeys Razinin özünün “Əlmocəm” əsərində (1230) təzad poetik fiqurundan danışarkən Məhsətinin rübaisini nümunə gətirməsi sübut edir ki, “Əmir Əhməd və Məhsəti” dastanı yazılmamışdan əvvəl də Məhsətinin özü və əsərləri məlum imiş və farsdilli poeziyadan, poetikadan yazanlar onun şeirlərindən nümunələr gətirmişlər. Digər görkəmli rus şərqşünası A.Y.Krımski Məhsətinin Sultan Mahmud Qəznəvinin deyil, Sultan Mahmud Səlcuqi və Sultan Səncərlə müasir olduğunu, Qafqazda, Arranın Gəncə şəhərində yaşadığını göstərmişdir. Məhsətinin dövrünün müstəqil dünyagörüşünə məxsus cəsarətli xanımı olduğunu göstərən alim belə bir fikirdə olduğunu bildirmişdir ki, məcmuələrdə Məhsəti adına çıxılan şeirlərin bir hissəsi, açıq-saçıq rubailər ona aid deyil. Bəzi “Həvəsnamə” kimi əsər həvəskarları bu şeirləri Məhsətinin adına çıxmışlar.  Məhsətidən bəhs edən ilk Avropa tədqiqatçıları içində A.Russo, Raul Horn, Edvard Braun, Yan Ripka, Frits Meyerin adını çəkmək olar. A.Russo 1841-ci ildə Əlcəzairdə nəşr edilən “Parnas oriental” əsərində Lütfəli bəy Azərin “Atəşkədə” təzkirəsindəki məlumatlar əsasında şairəni yad etmiş, onun şeirlənindəki incə duyğuları, çağdaş hissləri yüksək dəyərləndirmişdir. Paul Horn 1901-ci ildə Leypsiqdə çapdan çıxmış “Fars ədəbiyyatı tarixi” kitabında Məhsətini Sultan Səncərin (118-1158) nədiməsi kimi göstərmiş, onun şeirlərindəki azad fikirliliyi xüsusilə yüksək dəyərləndirmişdir. E.Braun “İran ədəbiyyatı tarixi” adlı əsərinin 1906-cı ildə çapdan çıxmış ikinci cildində Məhsəti haqqında mənbələrdəki fikirlərin xülasəsini vermişdir. Çex şərqşünası Yan Ripka özünün “İran ədəbiyyatı tarixi” əsərində Məhsətinin Sultan Səncər dövrü şairlərindən olduğunu göstərmişdir. 1963-cü ildə Visbaden şəhərində Avropada Məhsətiyə həsr olunmuş ilk iri həcmli sanballı əsər – alman şərqşünası Frits Meyerin 2 cildlik “Gözəl Məhsəti” kitabı çapdan çıxır. F.Meyer Məhsəti haqqında bütün Şərq və Qərb mənbələrindən, tədqiqatlarından istifadə etmiş, şairənin həyat və yaradıcılığı, rübailərinin əsas motivləri, səciyyəvi xüsusiyyətləri barədə diqqətəlayiq tədqiqat əsəri ortaya çıxarmışdır. Alim ilk dəfə olaraq mənbələrdə Məhsəti adına qeyd olunan bütün rübailəri toplayaraq onların elmi-tənqidi mətnini, almancaya tərcüməsini, qısa filoloji təhlilini vermişdir. Məhsəti digər Şərq şairləri ilə müqayisə edilmişdir. Əlbəttə ki, Məhsətinin həyat və yaradıcılığının Azərbaycan tədqiqatçılarını da ayrıca qeyt etmək lazımdır. Abbasqulu ağa Bakıxanov özünün “Gülüstani-irəm” əsərində Lütvəli bəy Azərin “Atəşkədə” təzkirəsindən istifadə edərək Məhsətinin Gəncənin zadəgan ailəsindən olub, Sultan Səncər sarayında şöhrətə çatmasından danışmış, rübailərindən nümunə vermişdir. Sonralar “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında Məhsətidən bəhs edən F.Köçərli A.Bakıxanovun bu barədə dediklərini təkrar etmişdir. M.Tərbiyət “Danişməndani-Azərbaycan” əsərində Məhsətinin Sultan Mahmud Qəznəvinin müasiri olması barədə səhv fikri təkrar etmişdir.  Professor M.Rəfili, 1939-1940-cı illərdən Məhsətinin həyat və yaradıcılığına dəfələrlə müraciət etmiş, şairənin ədəbiyyat tariximizdəki mövqeyinə dair əsaslı mülahizələr söyləsə də, fikirlərində bir sra ziddiyyətlərə yol vermişdir. Məsələn, Məhsətinin Gəncə yaxınlığındakı Təkab (Təkav) kəndinin sahibi olan varlı bir ailədə böyüməsi, Nizami ilə Məhsətinin bir-birini odlu bir məhəbbətlə sevməsi heç bir ciddi mənbəyə əsaslanmayan yanlışlıqlardır. Akademik H.Araslı 1940-cı ildə çapdan çıxmış “Şairin həyatı” kitabında, “Nizaminin müasirləri” əsərində, orta məktəb dərsliklərində Məhsətinin həyat və yaradıcılığına həsr edilmiş hissləri yazmışdır. Alim bilavasitə Məhsətinin şeirlərindən çıxış edərək onun dünyagörüşü, ədəbi irsi, əsərlərinin ideya və sənətkarlıq xüsusiyyətləri barədə ciddi elmi fikir söyləmişdir. H.Araslı Məhsəti rübailərini təhlil etdikdən sonra onun geniş mütaliə dairəsinə malik, yüksək səviyyəli bir ziyalı olduğunu sübut etmişdir. Göstərmişdir ki, şairə əsərlərində müasiri olan Azərbaycan qadınlarının kədər və iztirablarını, arzu və ideallarını məharətlə ifadə etmişdir. Alim üçcildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin birinci cildikdəki “Məhsəti” bəhsində şairənin ədəbiyyat tariximizdəki mövqeyi barədə fikirlərini yığcam şəkildə ifadə etmişdir.

Görkəmli ədibimiz M.S.Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanında, “Nizaminin dövrü və həyatı” məqaləsində Məhsətinin həyatı və mühiti barədə söylədiklərinin bir çoxunun yanlış olduğu artıq ədəbiyyatşünaslığımızda qeyd edilmişdir. Sonrakı dövr tədqiqatçılarından Ə.Ağayev, Ş.Hacıyev, M.Arif, A.Hacıyev Məhsətinin həyat və yaradıcılığına dair dəyərli mülahizələr söyləmişlər. Prof.Xəlil Yusifli 1984-cü ildə çapdan çıxmış “Məhsəti Gəncəvi” əsərində şairənin həyat və yaradıcılığına dair bütün əlyzma mənbələri və tədqiqatlara dəyərli bir icmal vermişdir. Burada ilk dəfə olaraq Məhsətinin rübailəri öz vəznində tərcümə edilərək araşdırmaya əlavə edilmişdir. Professor Rafael Hüseynovun ilk dəfə 1989-ci ildə işıq üzü görmüş “Məhsəti necə varsa” kitabı orta əsr qaynaqları, Şərq və Avropa tədqiqatçılarının araşdırmaları, Məhsətinin şeirləri əsasında yazılmış yüksək səviyyəli bir tədqiqat əsəridir. Kitabda Məhsətinin həyat və yaradıcılığı, mühiti, sələfləri, müasirləri, xələfləri və bir sıra digər məsələlər barədə samballı elmi fikir söylənilmişdir. Əsərin rəvan, səlis dildə yazılması Məhsətinin geniş kütlələr arasında populyarlaşmasına xeyli dərəcədə səbəb olmuşdur. Yazı hazırlanarkən professor Xəlil Yusiflinin “Məhsəti Gəncəvi” (Bakı, Yazıçı, 1984) kitabındakı məlumatlardan istifadə edilmişdir.