Natəvan Dəmirçioğlunun nəsr dünyası

Natəvan Dəmirçioğlunun nəsrini, demək olar ki, başdan ayağa oxudum və elə ilk sətirlərimdə deyim ki, bu nəsr nümunələri məni əsl yazıçı ilə görüşdürdü.

Natəvan xanım, əlbəttə, ixtisasca jurnalistdir və bu jurnalist xanımın öz “doğma” sahəsindəki fəaliyyəti mənim gözümün önündə baş verməkdədir. Ona görə “gözümün önündə” ifadəsini belə cəsarətlə işlədirəm ki, Natəvan xanım haçansa Universitetin Jurnalistika fakültəsində mənim də tələbəm olub. Və həm də “gözümüzün önündən” gəlib keçən yüzlərlə tələbədən biri kimi deyil, tələbəlik illərindəki xüsusi istedadı ilə yaddaşımda qalan az-azlardan biri olub. Sonra Natəvan xanım radiojurnalistikada əməlli-başlı tanındı və biz onu jurnalistikanın bu sahəsi üzrə dərs demək üçün haçansa tələbəsi olduğu fakültəyə dəvət etdik. Deməli, Natəvan xanım elə indi də öz yaradıcılığı ilə mənim gözümün qabağındadır. Sonra mən bu xanımın mətbuatda ara-sıra bədii yazılarını, 2006-cı ildə nəşr olunan “Birinci kitab”ını oxudum. Sonra Natəvanın Amerikada çap olunan “Azərbaycan antologiyası”nda iki əsərini gördüm və nəhayət, Moskvada çap olunan “Pervaya kniqa”sını rus dilində bir də oxudum. Bütün bunlardan sonra Natəvan Dəmirçioğlunun adının əvvəlinə “yazıçımı”, “jurnalistmi” sözünü ayrı-ayrılıqda yazmağın nə dərəcədə məqbul olacağını düşündüm və elə bu qərara gəldim ki, Natəvan Dəmirçioğlu yazıçı-jurnalistdir.

Natəvan Dəmirçioğlunun nəsr dünyası çox maraqlı obrazlarla zəngindir, onun povest və hekayələrindəki obrazların bu qədər koloritli, gerçək həyata uyğunluğuna görə, yəqin ki, Natəvan xanım ilk növbədə jurnalistikaya borcludur. Dünya təcrübəsindən görmüşük ki, Q.Markes, V.Rasputin və s. kimi azman yazıçılar bədii əsərlərindəki gerçək həyata yaxınlıqları ilə jurnalistlik fəaliyyətinə borclu olduqlarını özləri etiraf etmişlər. Görünür, jurnalistika bu sahədə fəaliyyət göstərən peşəkarı insanlara, gerçək həyata daha çox yaxınlaşdırır və belədə bədii ədəbiyyata keçid anı çox böyük səmərə verir. Təsadüfi deyil ki, Natəvan xanım özü də müsahibələrindən birində deyir ki, jurnalistika mənə insanları daha yaxından öyrənməyə kömək edib. Və yazıçının “Səbət”, “Yetim”, “Üç nöqtə” kimi povestləri, “Dözüm”, “Kəlağayı” kimi hekayələri onun öz müasirlərini, şəhər və kənd xarakterini necə dərindən tanıdığını sübut edir.

Natəvan Dəmirçioğlunun nəsri çox müasir ritmə malikdir. Təsadüfi deyil ki, öz ixtisasına görə dünya ədəbiyyatına yaxından bələd olan mərhum alimimiz Çərkəz Qurbanov Natəvan xanımın nəsrinin Avropa nəsrinə çox bənzədiyini qeyd edir. Qələminə, elminə çox inandığımız Nizami Cəfərov onu “fəlsəfi təfəkkür sahibi”, “çevik təfəkkürlü yazıçı” kimi, professor Aqşin Babayev onun istedadını “Allah vergisi”, ciddi ədəbiyyatşünas alim, mərhum Arif Əmrahoğlu “yazıçılığa iddiaçı”, istedadlı tənqidçi və ədəbiyyatşünas alim Nizaməddin Şəmsizadə “milli müəyyənlik və “psixoloji dərinlik” sənətkarı kimi qiymətləndirir.

Natəvan xanımın nəsri haqqında çox maraqlı bir yazının müəllifi Rüstəm Kamalın bu məqalədəki bir çox fikirləri, o cümlədən, “məni Natəvan Dəmirçioğlu adlı bir yazıçı xanımın epik təcrübəsini bölüşdürmək qabiliyyəti və təhkiyə söyləmək sənəti cəlb etdi” kimi ciddi bir təhlil vəd edən elmi cümləsindəki həqiqət mənə də çox doğma oldu. Doğrusu, məni də Natəvan xanımın oxucunu özünə çəkən təhkiyə üslubu daha çox maraqlandırdı. Bəlkə elə bu təhkiyə üslubunun cəzb etməsindəndir ki, Türkiyədə də marağa səbəb olan bu nəsrin bir nümunəsi (“Aveyin əfsanəsi”) Yasemin Bayerin hazırlayıb çap etdirdiyi “Hazar Kıyısında Yerle Gök” kitabında işıq üzü görmüşdür.

Natəvan xanımın nəsr tematikası çoxçeşidlidir, amma bu çoxçeşidlilikdə həmin əsərləri bir estetik ideal birləşdirir: hansı şəraitdə olursan-ol, hansı çətinliyə düşürsən- düş, sənin hər kəsə dayaq ola biləcək bir milli keçmişin var, sənin üstündə gəzdiyin, torpağının altında əbədiyyətə qovuşduğun bir vətənin var, səni böyütmüş ətrafın, el-oban var - bütün bunlara heç vaxt xəyanət etmək olmaz. Natəvan xanımın bəzən epiqraf, bəzən final kimi müraciət etdiyi əbədi sənətkar və əbədi sənət nümunələrindən sətirlər onun özünün yaradıcılıq kredosunu müəyyənləşdirən amilə çevrilir.

Yazıçı adi bir səbət anlayışını insanı girdablara aparan, təmənnalı pay-pürüşü təmənnalı ötürən bir vasitə kimi obrazlaşdırır. Tənqidçilərin dəqiq qeyd etdikləri kimi, Natəvan xanımın obrazlarının nadir hallarda konkret adı olur. “Səbət”dəki “İşgüzar adam” da, bu adamın təmənna ilə ələ aldığı “Gözəlim”də belə obrazlardır. Bu üslub yazıçıya obrazları daha maraqlı ümumiləşdirmək imkanı verir. İşgüzar adam yeri gələndə nə qədər “şəfqətli”, sevgisində nə qədər səmimi olsa da, “Gözəlim” onun qeyri-qanuni, milli düşüncənin qəbul etmədiyi xəttin sevgisidir. Onun evinə bu səbətlə tez-tez bazarlıq gətirənə haçansa bəlkə elə o “bazarlığa” görə “könül” vermiş bu qadın bir gün elə bil yuxudan ayılır və İşgüzar adamın - yəni pullu adamın “sevgisindən” cana doyur və tənha ölə biləcəyindən qorxaraq maraqlı fikirlər söyləyir, ölümdən, həyatın sonundan danışır: “O ölümdən ki, üstümə gələ bilməyəcəksən” - bunu səbət sahibinə - İşgüzar adama deyir - “Bazarları səbət-səbət evimə daşısan da, ən gözəl geyimləri mənə geyindirsən də ölümə sahib dura bilməzsən”. Çünki “gül kimi ailən, evdə xanımın, uşaqların, qohumların, o cür iş yerin, adın-sanın. Gör səni nə qədər adam tanıyır! Axı mən öləndə necə yiyəlik edə bilərsən mənə?” Bu anda milli qaydaların qəbul etmədiyi “məhəbbətin” faciəsi çıxır ortaya və müəllif haçansa öz ləyaqətini qoruya bilməmiş bir qadının iztirablarını aydın ifadə edə bilir.

Povestin lap əvvəlindəki bu dialoq əsərin maraqlı kolliziyalar vəd etməsini ortaya qoyur və biz sonda həqiqətən də oxucuda qəribə duyğular yaradan bir əsərlə üz-üzə qalırıq. Üz-üzə qaldığımız o duyğular sistemində əvvəllər hər şeyi- “gül kimi ailəsi, evdə xanımı, uşaqları, o cür iş yeri, adı-sanı” olan bir kəsin həyatında saya salmadığı xətalarına görə çox şeyi, ən əsası isə öz doğmalarının, hətta oğlunun belə inamını qırmış bir kəsin peşimançılıq hissi əsərin estetik idealı kimi maraqlıdır...

Natəvan xanımın aydın təhkiyəsi, oxucunu çəkib aparan nəsr üslubu var: “Açıq darvazadan içəri girdi. Bir doğmalıq duydu. Gərək belə olmayaydı. Amma belə oldu. Yazağzıydı deyə, xırdaca otlar göyərmişdi. Torpaq və ot ətri vurdu onu. Allah, Allah, burda necə də hər şey doğmaydı. Uzaq-uzaq keçmişləri yada saldı. Bir tərəfdə araba təkəri atılıb qalmışdı, qoyun-quzu bir-birinə qarışmasın deyə xalxal kəsilmişdi quzulara. Ocağın üstündə mis qazanda su buxarlanırdı, ağsaqqal bir kişi ağac kötüyünün üstündə oturub təsbehini dizinə keçirmişdi, bir az aralıda xoruz toyuqları başına yığıb eşələnirdi. Axşam tərəfinin alatoranı bu sakit həyətə daha bir sakitlik ələmişdi”. Natəvan xanımın “Yetim” povestindən bir abzasdır və bu bir abzasda tipik kənd həyatının sakit ahəngli bir peyzajı təsvir olunub. Əsl rəsm əsəridir və bu rəsm əsərinin tam görüntüsü kəndə bələd adamın nostalji hisslərini ifadə edir. Povest yazıçı remarkalarının, monoloqlarının baş verdiyi yerdə beləcə səmimi, aydın məqamları ilə oxucunu dialoqlara, obrazın ovqatını duymağa yönələn səhnələrə dəvət edir. Bu dialoqlarda, bu səhnələrdə isə ömrü ziqzaqlardan keçmiş, yetimlikdən nəinki özünü toplamış, hətta bir çoxlarına nisbətən taleyinə sahib çıxmış adamın həyatının təqdimi var.

Və yəqin ki, bədii əsərin ən böyük gücü onun ümumiləşdirmə bacarığındadır. Yaratdığın obraz, bu obraz ətrafındakı hadisələrin təsviri oxucuya - bütün səviyyələrdəki oxucuya da doğma olmalıdır. N.Dəmirçioğlunun “Yetim” povestindəki əsas obraz kənddən-şəhərə, şəhərdən kəndə uzanan uzun bir yolun yolçusudur. Ancaq bu uzun yolun əsas ömür faktları kəndlə bağlıdır. Mən inanıram ki, daha çox kəndə bağlı olan bu süjetdəki bütün hadisələr hamıya - eləcə də birbaşa şəhər mühitinə bağlı oxucuya da doğmadır. Çünki daha çox kənd həyatına bağlı bu povest elə həmin o lokal kənd həyatında bütöv bir millətin, bütöv bir xalqın milli xarakterini yaratmışdır. Bu xarakterin özü də lokaldır, ancaq bu lokallıqda magik faktlar silsiləsi var, real həyatın diktə etdiyi həqiqət yönləri var. Qana-qan olarmı, olmazmı? Hələ xalqın milli şüurundan tam silinməmiş bu suala birmənalı cavabın - “yox” cavabının yoxluğu dünyanı savadla, ziyalı düşüncəsi ilə dərk edən insanı narahat edir. Dünyanı elmin, savadın, ziyalı düşüncəsinin şüurlu məqamları ilə dərk edən bir adam bir vaxtlar hələ anasının bətnində olarkən atasının kiminsə tərəfindən qətlə yetirildiyini və elə bu səbəbdən də yetim böyüdüyünü heç vaxt unutmayan bir kəs yaşlanandan sonra yenidən kəndə qayıtmaq, ata yurdunu nizama salmaq istəyir. Belə bir anda altmış il müddətində atasını öldürmüş düşmənin sirr qalmış adını az qala öyrənə bilər. Amma bunun faydasızlığını anlayır, kənd qohumlarının bəzilərinin onu qan intiqamına səsləməsini də pisləyir və şayiələrə meylli kənd adamları öz əcəli ilə dünyasını dəyişmiş qocanın ölümündə onun əli olduğu gümanına qədər irəli gedirlər. Ancaq “Yetim” təmiz vicdanlı, təmiz gümanlı bir insandır və o öz əməlləri ilə oxucuda rəğbət yaradır. Elə bu hadisələr və şayiələr fonunda povestin milli dəyərlər sisteminə münasibətdəki səhifələri insanı öz ömrünü vicdanın səsi ilə başa vurmağa dəvət edir.

... Və bir də kənddən çıxıb neçə illərdən sonra kəndə qayıdan “Yetim”in doğma həyətə ayaq basdığı səhnənin bədii təsviri sənətkar bir yazıçının qələm məhsulu kimi oxucunu nostalji hisslərə yönəldir: “Bu gün köksünün altında gəzdirdiyi, bağrının başında yaraya dönən suala cavab almalıydı. O məqsədlə açıq qapıdan içəri girmişdi. Axşamın alatoranında burnuna dəyən torpaq və ot ətri çaşdırmışdı onu. Bir də ona tanış lövhələr uzaq-uzaq keçmişləri yadına salmışdı. Ömrünün bəzi anları yaddaşında yenidən yaşanmışdı”... Bu sayaq təsvirlər təkcə “Yetim”də deyil, Natəvan xanımın bütün nəsrində özünü göstərməkdədir. “Üç nöqtə”də də, “Dözüm”də də, hətta yazıçının ilk əsəri olan “Avey əfsanəsi”ndə də belə səhifələr çoxdur.

Mən Natəvan xanımın nəsrini çox maraqla oxudum və belə bir qənaətə gəldim ki, Azərbaycanın nəsr mühitində yeni bir qadın yazıçı var və bu yazıçıya dərindən bələd olan hər kəsin ondan yeni əsərlər gözləməyə haqqı var. Elə onlardan biri də mən özüməm.