525.Az
Bu, bir daha təkrar olunmamalıdır!..
Yaddaşımın küncündən
...Var da belə bir məsəlimiz: Zalım oğlu, göndərir məni gedər-gəlməzə, adımı da qoyur yarıtmaz.
Belədə bəlkə dözülməlidir bu məsəl: necə deyərlər, nədirsə odur. Ancaq çox vaxt bu məsəlin ifadə etdiyi vəziyyətin çıxılmazlığı adamı dəli eləyir: heç yana nə səsin çatır, nə ünün yetir.
Bu yaşımda çıxılmaz vəziyyətlərə az düşməmişəm, amma ümumən 1990-cı ilin 20 yanvarından sonrakı ilk günlərin və həftələrin çıxılmazlığını heç nə ilə müqayisə eləyə bilmirəm. Bu, bəlkə də onunla bağlıdır ki, “Dövlətin, hökumətin öz vətəndaşına güllə atacağı ağlabatan deyil” düşüncəsi bizim “filoloji təfəkkürümüz”də (Aydın Məmmədov) dominant idi. Hərçənd ən elementar məntiqə görə, əgər üç yaşlı uşaq dolu tüfəngi götürüb atasına tuşlayarsa, şübhəsiz ki, alacağı, ən yaxşı halda, yağlı bir sillə olacaq və onda da atanı kimsə qınamayacaq.
Biz hədsiz dərəcədə humanizm eyforiyasına uymuşduq və buna görə aldığımız tərs sillənin təsiri altında uzun müddət sızlayıb-sıtqayıb bir yana çıxa bilmədik...
lll
“Kommunist”in növbəti – 11 fevral 1990-cı il tarixli nömrəsini hazırlayırdıq. Axşamüstü redaksiyadakı işimi tamamlayıb “Kommunist” nəşriyyatına yollanmaq ərəfəsində redaktor əvəzi Rəfail Nağıyev otağıma gəldi (bu onun köhnə şakəri idi – konkret tapşırığı olan işçiləri yanına çağırmaz, özü onların yanına gedib işin gedişini öyrənərdi); nömrə ilə bağlı hansısa problemin olub-olmadığını soruşdu, hər şeyin qaydasında olduğunu biləndə:
– Axşama özüm də gələrəm mətbəəyə, – dedi, – hələ bəlkə vacib bir material da gətirdim...
Cümləsinin ikinci hissəsi diqqətimi çəkdi:
– Nə materialdı elə?
Heç vaxt sərt ifadə verə bilmədiyi sifətində, sadəcə, həmin günlər üçün hamıya xas olan bir ciddilik vardı:
– Mitət Teymurovicin yanına gedirəm, deyirəm bəlkə ondan təzə bir şey qopara bildim...
“Mitət Teymuroviç” deyəndə həmin anda o, akademik Midhət Teymur oğlu Abbasovu nəzərdə tuturdu. Bu məqamda Midhət Abbasov SSRİ xalq deputatı olaraq 1990-cı il 20 yanvar hadisələrini araşdıran deputat-istintaq komissiyasının sədriydi, SSRİ Ali Sovetinin növbəti sessiyasında iştirak etmək və başçılıq elədiyi komissiyanın rəsmi yekun rəyi ilə ölkə (SSRİ) deputatlarını tanış etmək üçün gərək ki, elə bu axşam Moskvaya uçmalıydı. Bilirdim ki, Rəfail müəllimlə uzun illərin dostudurlar, bir-birilərinə ərk edirlər və ilin-günün istənilən vaxtında qeyri-formal şəraitdə görüşləri baş tutur. Budəfəki görüşün təşəbbüsçüsünün kim olduğunu bilməsəm də, güman ki, bu, qarşılıqlı bir maraqdan doğmuşdu.
...Təxminən axşam saat yeddi üçün Rəfail müəllim birbaşa mətbəəyə gəldi, əlində də güman elədiyim vacib material yox ey, vacib materiallar: “Mitət Teymuroviç”in imzaladığı 1990-cı il 20 yanvar hadisələrini araşdıran deputat-istintaq komissiyasının yekun rəyi və həmin vaxt uzaqdan-uzağa politoloq kimi tanıdığım Eldar Namazovun “Bu, təkrar olunmamalıdır!” adlı yazısı.
Buradaca qəzetçiliklə bağlı bir məqamı qeyd etməliyəm: indiki, hətta tam məsuliyyətsizliyi ehtiva edən diffamasiya haqqında qanunun qəbul edilməsi üçün yaxa yırtılan zamandan, Əlinin papağının heç bir vicdan əzabı çəkmədən rahatlıqla Vəlinin başına qoyulduğu dövrdən fərqli olaraq bizim vaxtımızda, xüsusən də respublikanın rəsmən 1 nömrəli qəzetində geniş ictimai-siyasi məna yükünə malik hansısa hadisə barədə sərbəstcəsinə nəsə yazıb çap etdirmək, sadəcə, mümkün deyildi – bunun girovu partiya üzvlük biletin və tutduğun vəzifə idi: birdəfəlik hər ikisindən məhrum olub “bomj”a çevrilə bilərdin...
Başqa sözlə, ən xırda bir mətn də müvafiq instansiyalarda razılaşdırılmaqla, rəsmi informasiya agentliyi vasitəsilə redaksiyaya daxil olmalı idi və sən də qəzet(çi) olaraq aldığın mətnin nöqtə-vergülünə əl vurmadan onu bəzən hətta qeyd olunan səhifədə verməli idin.
Bu, adi günlərin iş qaydası idi, indi isə üstəlik, respublikada fövqəladə vəziyyət hökm sürürdü və həyat, fəaliyyət qaydalarını da “onlar” – hərbçilər müəyyən edirdilər, “onlar” isə, həmin dövrdə Nəsimi rayonunun hərbi komendantı, məşhur avantürist sovet-rus generalı Aleksandr Lebedin mənə birbaşa dediyi kimi, “naplevali na naşu SeKa, na naşu qazetu i na nas v selom”.
Bax, belə bir vəziyyətdə Rəfail müəllim yoldaşyana münasibətindən istifadə edərək çap olunmaq üçün Midhət Abbasovdan deputat-istintaq qrupunun rəyinin bir nüsxəsini və onun bir növ şərhi olan Eldar Namazovun məqaləsini əldə etmişdi.
Deputat-istintaq qrupunun rəyi makina yazısı idi, onu problemsiz linotipçiyə, yığılmağa verdik, məqaləni isə Rəfail müəllim oturub vərəq-vərəq tərcümə elədi (yazı-pozu işində “russkoyazıçnı” olan müəllif, şübhəsiz ki, məqaləni rus dilində yazmışdı), mətbəənin sayılıb-seçilən linotipçilərindən olan Niftalı, adətən, yığılmaq üçün əlyazma halında bir cümlə də qəbul etmədiyi halda tərcüməni əlyazmasından yığdı, kifayət qədər əziyyət bahasına olsa da, hər iki materialı səhifələrdə – deputat-istintaq komissiyasının rəyini rəsmi sənəd kimi 1-ci səhifədə, Eldar Namazovun məqaləsini isə hərbi senzorun gözünə girməməsi üçün içəri, 2-ci səhifədə yerləşdirdik.
Rəfail müəllimin tövsiyə-göstərişi ilə “Bakinski raboçi” qəzetinin redaktor əvəzi İbrahim Şükürov da, tərcümə prosesi istisna olunmaqla, eyni işləri gördü və qəzet səhifələri çapa icazə alınması üçün nəşriyyat direktorunun iş otağında lövbər salmış hərbi senzor general Aleksandrova təqdim olundu.
Və burada ilişdik. Senzor nəinki materialların çapına icazə vermədi, üstəlik, bu işin təşkilatçısı, “təxribatçı” Rəfail Nağıyevə daha 30 sutka həbs elan elədi (birinci dəfə o, məşhur sovet kino rejissoru və aktyoru Stanislav Qovoruxinin 20 yanvar qırğını barədə “Moskovskiye novosti” qəzetində dərc olunmuş yazısını “Kommunist”də Azərbaycan dilində çap etdirmək istəməsinə görə 30 sutka almışdı).
Deputat-istintaq qrupunun rəyi qəzetin sonrakı nömrələrindən birində, yolunmuş, yəni hərbi senzorun qayçısından çıxmış halda çap olundu, Eldar Namazovun məqaləsi isə 1992-ci ilin yanvarında çıxmış “Mən şahidəm ki...” kitabımda verilib. Operativ sənəd kimi yox, tarix üçün:
“Yanvarın 20-də Bakıda baş vermiş faciəli hadisələr haqqında nə vaxtsa kitablar, xatirələr yazılacaq. İndi, bu vəziyyətdən (adam heç bilmir onu neçə adlandırsın – ruhi sarsıntımı, süstlükmü, yaxud qeyzmi) yavaş-yavaş yenicə çıxmağa başladığımız bir vaxtda isə şəhərimizdə nə baş verdiyi barədə soyuqqanlıqla təmkinli mülahizələr yürütməyə hətta xırdaca cəhd göstərmək belə mümkün deyil. Bu faciə təkcə Bakıda və başqa şəhərlərdə, böyük qəsəbələrdə və kiçik dağ kəndlərində yaşayan milyonlarla adamın bu yaxınlarda Şəhidlər Xiyabanına, son mənzilə yola saldığı adamların başına gəlməmişdir. Bu, təkcə klinikalarda həkimlərin gecə-gündüz çalışıb həyata qaytarmaq istədikləri adamların başına gəlməmişdir. Yanvarın 20-də Bakıda baş verən faciə bütün ölkənin, bizim inamımızın, ümidlərimizin və gələcəyimizin başına gəlmişdir. Bu, azərbaycanlıların və rusların, estonların və gürcülərin qəzavü-qədəridir...”.
Bu tipli publisistik girişdən sonra müəllif beş mühüm sual qoyur və SSRİ rəhbərliyindən onları cavablandırmağı Azərbaycan xalqı adından tələb edirdi.
Kifayət qədər irihəcmli yazı bu kəlmələrlə bitirdi: “Məncə, təcili surətdə SSRİ Ali Sovetinin fövqəladə sessiyasını çağırmaq... onun gündəliyinə Bakı faciəsi haqqında məsələ daxil etmək lazımdır. Alma-Atada (o vaxt bu şəhər belə adlanırdı – Ş.Y.), Tbilisidə, indi isə daha geniş miqyasda Bakıda baş vermiş hadisələr bir də heç yerdə təkrar olunmamalıdır”.
Həqiqətən də bu, bir daha təkrar olunmamalıdır!..
Fevral 1990 – sentyabr 2012
25.09.2012 
çap et