Müsahibimiz görkəmli filosof, Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovdur. Söhbətimizin məğzini Azərbaycanda dini və etnik tolerantlığın tarixinə, mərhələlərinə fəlsəfi-psixoloji aspektdən baxış təşkil edir.
– Səlahəddin müəllim, istərdik söhbətimizə dini dəyərlər mövzusundan başlayaq. Necə hesab edirsiniz, hazırki dövrdə dini dəyərlər müasir tələblər səviyyəsində araşdırılırmı?
– Azərbaycanda iqtisadi inkişafın yeni mərhələyə qədəm qoyduğu bir şəraitdə ictimai həyatın digər sahələrinin də yenidən nəzərdən keçirilməsinə, xüsusilə dini dəyərlərin müasir tələblər səviyyəsində araşdırılmasına böyük ehtiyac var. Cəmiyyət bütöv bir orqanizmdir və onun müxtəlif sahələri arasında ahəngdar qarşılıqlı münasibət olmalıdır. İqtisadi həyatla dinamik qarşılıqlı əlaqədə cəmiyyətin mənəvi həyatının strukturu da sürətlə dəyişir. Din dövlətdən ayrı olsa da, insanların dini etiqadı ilə bağlı ictimai durum diqqətdən kənarda qala bilməz. Dini hiss universal əqli keyfiyyətlərdən daha çox, mənəviyyat hadisəsidir və insan “mən”inin dərin qatlarını ifadə etməklə yanaşı, lokal mədəni-mənəvi mühitlə, hətta fərdi mövcudluqla əlaqədardır. Digər dinlərdən fərqli olaraq, islam dini eyni zamanda bir şəriət, həyat tərzi kimi də çıxış edir və bəzən ictimai münasibətlərdə də bələdçi olur. Dini etiqad baxımından müasir Azərbaycan cəmiyyətinin strukturuna nəzər salsaq, hələ də dinə etinasız olanların nisbi çəkisinin çox yüksək olduğunu müşahidə etmək olar. Formal olaraq müsəlman sayılan əhalinin tərkibində dini inam dərəcələri çox fərqlidir. Yetmiş illik sovet dövründə əhalinin böyük əksəriyyətinin savadlanması, fanatizmin və mövhumatçılığın əsasən aradan qaldırılması postsovet ölkələrində dini etiqadın az qala sıfırdan başlanmasına uyğun gəlir ki, bu da müstəqillik dövründə dinə düşünülmüş münasibət bəslənməsinə, etiqadın şüurlu surətdə seçilməsinə imkan yaradırdı. O vaxtlar postsovet məkanında, o cümlədən Azərbaycanda daha sağlam və mütərəqqi dini modelin formalaşması üçün böyük imkan var idi. Lakin təəssüf ki, müstəqilliyin ilk illərində, ümumi ictimai-siyasi xaos şəraitində dini etiqada şüurlu münasibət və onun elmi-fəlsəfi şüurla həmahəng inkişafı kimi məsələlər diqqət mərkəzinə çəkilmədi. Əhalinin “dinə qayıdışı” onun daha yüksək intellektual səviyyəsi olan nümayəndələrinin məqsədyönlü iştirakı ilə, dərk olunmuş bir proses kimi həyata keçə bilmədi. Və dinə qayıdılması tam bir kortəbiilik şəraitində, daha çox dərəcədə xarici missionerlərin səyləri və “yardımı” ilə həyata keçdi. Dinə qayıdış adı altında mövhumata, xurafata, təriqətçiliyə də qayıdış baş verdi ki, indi dinin bu psevdodini elementlərdən təmizlənməsinə ehtiyac yaranmışdır və bu, elə də asan məsələ deyil. Bununla belə, Azərbaycan əhalisinin yenə də böyük bir qismi dünyəvilik mövqeyində dayandığından və din adı altında hər hansı bir təriqətə və ya mövhumatçılığa, mərasimçiliyə uymadığından bu bazada müasir Azərbaycan ictimai və mədəni-mənəvi gerçəkliyi üçün ən çox məqbul olan dini etiqad modelinin formalaşdırılması hələ də mümkündür. Yüz minlərlə uşaqların və gənclərin təhsil mərhələsində əhatə olunduğunu nəzərə alsaq, gənc nəslin yeni dünyagörüşünün əlahiddə təsirlərdən uzaq, məhz həqiqi dini zəmin üzərində formalaşdırılması üçün böyük potensial imkanlar vardır. Heç nəyə inanmamaq, müqəddəs heç nə tanımamaq nə dərəcədə təhlükəlidirsə, Allaha inam xaricində nəyi isə fetişləşdirmək, hansı isə mərasimləri, ayinləri, müddəaları mütləqləşdirmək də bir o qədər təhlükəlidir. Xüsusilə təriqətçiliyin yayılması və digər etiqad sahiblərinə dözümsüz münasibət bəslənməsi yolverilməzdir. Əlamətdar haldır ki, Azərbaycanda dini tolerantlıq əksər ölkələr üçün nümunə ola biləcək dərəcədə yayılıb, ictimai şüurda dərin kök salıb. Dinlər arasında qarşılıqlı əlaqə, ümumi məqsədlər ətrafında birləşmək ənənəsi inkişaf edib.
– Bəzən xarici ölkələrdə dini təhsil məsələsi də təhlükəli tendensiya kimi qabardılır. Buna münasibətiniz?
– Dinin sosial təşkili, dini institutların yaradılması ancaq dini ideyaların təbliğ olunması, dindarlara öz dini biliklərini zənginləşdirmək, Allaha müraciət etmək, dua etmək, mənəviyyatını kamilləşdirmək və sair üçün şərait yaradılmasına xidmət edir. Həmin sosial institutların, dini məbədlərin və digər fəaliyyətini təmin etmək üçün peşəkar din xadimləri, ruhanilər hazırlanıb yetişdirilir, bu məqsədlə müxtəlif səviyyəli dini məktəblər fəaliyyət göstərir. Bu da nəzərə alınmalıdır ki, indi gənclərin bir sıra xarici ölkələrə dini təhsil üçün göndərilməsi onların müəyyən təriqətlərə cəlb edilməsi ilə nəticələnə bilər. Ona görə də xarici ölkələrdə dini təhsil sahəsində yaxşı ölçülüb-biçilmiş siyasət həyata keçirilməlidir. Daha yaxşı olar ki, ölkəmizdə ali dini təhsilin səviyyəsi artırılsın və kadrlar daxili resurslar hesabına hazırlansın. Əlbəttə, beynəlxalq əməkdaşlıq da önəmlidir, amma təkrar edirəm ki, burada tolerantlıq prinsipinə əməl edilib-edilməməsi nəzərə alınmalıdır. Dini-sosial qurumlar cəmiyyətin mikrostrukturunda miqyasca kiçik yer tutsalar da, müəyyən müstəqilliyə, muxtariyyətə malikdirlər. Konstitusiyada da təsbit olunduğu kimi, din ilə dövlət bir-birindən ayrıdır. Lakin bu ayrılıq ancaq hüquq müstəvisində mütləq xarakter daşıyır. Siyasət və ideologiya müstəvisində bu ayrılığın mütləqləşdirilməsi mümkün deyil. Siyasətlə məşğul olan, ideoloji konsepsiyalar hazırlayan adamlar, millət vəkilləri və s. bu və ya digər dinə qulluq etməsindən və ya ümumiyyətlə dinə münasibətindən asılı olaraq müxtəlif mövqelərdə dura bilərlər. Başqa sözlə, din siyasətə müstəqil sosial subyekt kimi deyil, siyasətin formalaşmasında iştirak edən şəxslərin dünyagörüşü vasitəsilə təsir göstərə bilər.
– Mətbuatdan da izləyirik ki, bəzi ölkələrdə hərdən dini ayrıseçkilik meylləri özünü göstərir. Ölkəmizin hədsiz tolerantlığı fonunda müəyyən təhlükələr ola bilərmi?
– Müasir dövrdə də din bəzən ideologiyaya çevrilir və siyasətdə aparıcı rol oynayır. Son zamanlar islam dini də bu missiya ilə çıxış edir. İranda və Əfqanıstanda baş verən hadisələr buna ən yaxşı misaldır. Azərbaycanda da islam dini ilə bağlı təbliğat bəzən öz əsas missiyasından uzaqlaşaraq ideya-siyasi yön alır. İndi ədəbi-bədii fikir sahiblərinin, jurnalistlərin ən çox meyl etdikləri “ideoloji modellər” XX əsrin əvvəllərində türk ideoloqları və müsavatçıların irəli sürdüyü “türkçülük, islamçılıq, müasirlik” şüarının müxtəlif modifikasiyalarından ibarətdir. Bunların hamısında “islamçılıq”, “islamlaşmaq” ideyası mərkəzi yerlərdən birini tutur. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra xalqın bir vaxtlar sovet ideologiyasının təsiri ilə icbari yolla imtina etmiş olduğu dini dəyərləri qaytarmaq təşəbbüsü, heç şübhəsiz, təqdirəlayiq bir hadisədir. Həm də nəzərə alsaq ki, islam bizim üçün əsrlər boyu təkcə əqidənin deyil, həm də əxlaq, adət-ənənə, hətta düşüncə tərzinin də formalaşmasının mühüm mənbələrindən biri olub, bunları üsulluca bərpa etməyin bizim üçün necə mühüm bir hadisə olduğunu təsəvvür etmək çətin deyildir. Məhz buna görədir ki, Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyev dinin mənəviyyatda rolunun artmasını ölkəmizin inkişaf strategiyasının vacib istiqamətlərindən biri hesab edir: “Heç vaxt inamımızdan, dinimizdən uzaqlaşmayacaq və bu mənəvi mənbələrimizdən istifadə edərək gələcəyimizi quracağıq”. Bəziləri millətlə dinin müxtəlifliyinə istinad edərək bunlar arasında ancaq fərqi görməyə çalışırlar. Halbuki din millətin də formalaşmasına müəyyən təsir göstərir. Bizcə, Azərbaycanda neçə əsrlərdən bəri yaşayan xalqların ümumi mənəviyyat, adət-ənənə və həyat tərzi sayəsində vahid “azərbaycanlı” adı altında birləşməsində islam dininin rolu az olmayıb. Bütün bunlar müasir Azərbaycan milli şüurunda, ictimai psixologiyasında dinin həqiqətən mühüm yerlərdən birini tutduğunu göstərir.
– Fikrinizcə, niyə dinin fəal siyasi və ideoloji mövqeyi yolverilməz hesab olunur?
– İlk növbədə ona görə ki, hər şey, hətta ən yaxşı nə varsa, ancaq öz yerində olanda gözəldir. Azərbaycan artıq öz strateji yolunu seçib və psevdodini ideoloji təlimlərin dinin nüfuzundan istifadə edərək, din bayrağı altında siyasətə müdaxilə etmək təhlükəsi Konstitusiya səviyyəsində, hüquqi yolla aradan götürülüb. Bəs onda belə təşəbbüslərin qorxulu cəhəti nədən ibarətdir? Qorxulu cəhət əsl dinin psevdodini təlimlərlə, ideoloji məzmunla əvəz olunması və dinin öz həqiqi miqyasından uzaqlaşmasıdır. Biz dinin ideoloji aktivliyindən, siyasi müdaxiləsindən daha çox həqiqi dini itirməkdən qorxuruq. Çünki sovet dövründə hər cür dinin inkar olunması insanların mənəviyyatında bir boşluq yaratmışdı və kommunist rejiminin uğursuzluğunun səbəblərindən biri cəmiyyət miqyasında mükəmməl ideoloji sistem yaratmaqla yanaşı, fərdi mənəvi aləmdəki boşluğa dini əvəz edə biləcək layiqli alternativ tapa bilməməsi idi. İndi din aşkar şəkildə inkar olunmasa da, bu boşluğu həqiqi dindən kənar fanatizm, xurafat, təriqətçilik, psevdodini məzmunla doldurmaq təşəbbüsü daha ağır nəticələr verə bilər.
Xüsusən kommunist ideologiyasından imtina etmiş bir xalq bu boşluğun yerini nə iləsə doldurmağa ehtiyac hiss etdiyi bir vaxtda dinçilik də, millətçilik də, Qərbçilik də və hətta bazar iqtisadiyyatına sürətli keçidin təsiri ilə baş alıb gedən “alver psixologiyası” da ideologiyada mərkəzi yer tutmaq iddiasında ola bilər. Və bu problem ciddi surətdə tədqiq olunmalıdır.
(Ardı var)
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et