Naxçıvanın yetirdiyi görkəmli ziyalılar sırasında Eynəli bəy Sultanovun da diqqətəlayiq mövqeyi var.
O, çoxşaxəli yaradıcılıq fəaliyyəti ilə xalqımızın ədəbi-mədəni tərəqqisinə layiqli xidmət göstərib. 5 may 1866-cı ildə dünyaya gələn maarifçi-ziyalının şəxsiyyətinə hörmət və ehtiram nümunəsi olan, onun irsinin hərtərəfli şəkildə öyrənilməsi və təbliğ olunması məqsədi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 15 fevral 2016-cı il tarixdə imzaladığı "Eynəli bəy Sultanovun 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Sərəncam da bu baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır.
69 illik ömrünün 27 ilindən çoxunu anadan olduğu doğma Naxçıvanda, qısa bir müddətini isə Qars və İrəvanda keçirən Eynəli bəy Sultanov (1866-1935) 1908-ci ildən etibarən düz 32 il o vaxt Qafqazın mədəniyyət mərkəzi hesab olunan Tiflis şəhərində yaşayıb, yaradıcılığını davam etdirib.
E.Sultanov hələ Naxçıvanda yaşadığı illərdə - XIX əsrin sonları, XX əsrin ilk illərində yazıçı-publisist kimi tanınırdı. O öz hekayələrinin əksəriyyətini Tiflisdə yaşadığı dövrdə yazmışdır. Yazıçının sağlığında bu hekayələrin bir qismi o dövrün "Novoye obozreniye", "Dan yıldızı", "Yeni yol", "Yeni fikir" kimi mətbuat orqanlarında dərc olunmuş, "Seyidlər" hekayəsi 1926-cı ildə Tiflisdə ayrıca kitab şəklində çap edilmişdir. Vəfatından 31 il keçəndən sonra -1966-cı ildə filologiya elmləri namizədi, dosent İzzət Maqsudovun tərtibi ilə Bakıda "Azərnəşr" tərəfindən "Seçilmiş hekayələri" (12 hekayə) çap edilmişdir. Bəlkə də çoxlarına bəlli deyil ki, əsərlərinin toplu halında çap edilməsinin ilk təşəbbüskarı elə müəllifin - E.Sultanovun özü olmuşdur. E.Sultanovun ədəbi irsi ilə bağlı bir məqaləsində Mərhum tədqiqatçı şair Müzəffər Nəsirlinin "Cəlil Məmmədquluzadənin dostu və qələm yoldaşı" adlı məqaləsində verdiyi məlumata görə o (Eynəli bəy Sultanov), əsərlərini öz müqəddiməsi ilə 437 səhifəlik kitab şəklində çapa hazırlayıbmış. Bu məlumatı təsdiq edən dosent İ.Maqsudovun öz namizədlik dissertasiyasında yazır ki, "ədibin əsərlərini sonradan - 1937-ci ildə oğlu Çölü qaydaya salmış, “Azərnəşr”ə təqdim etmiş, lakin məlum olmayan səbəblərə görə yazıçının əsərləri nəşr edilib oxuculara çatdırılmamışdır". Şübhəsiz ki, həmin təşəbbüs 1937-ci ilin repressiyasının mənəvi qurbanlarından biri olmuşdur.
Ədibin hekayələrinin 1966-cı il nəşrindən 50 il sonra Eynəli bəy Sultanovun folklorşünaslıq irsini araşdıran gənc tədqiqatçı, AMEA Naxçıvan Bölməsinin elmi işçisi Elxan Yurdoğlu - Məmmədov yenidən bu məsələnin üzərinə qayıtmış, yazıçının vaxtilə müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc olunan, həmçinin bu günədək qeyri-mətbu qalan hekayələrini toplayaraq İ.Maqsudovun təqdim etdiyi hekayələrlə birlikdə kitab şəklində (Hekayələr. Bakı: "Elm və təhsil", 2016, 288 s.) çap etdirmişdir. Bu kitabı E.Sultanovun hekayələrinin "külliyyatı" hesab etmək olar. Həmin "külliyyat" onun Azərbaycan bəbii nəsrindəki rolu və mövqeyini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu baxımdan kitaba "Yeni mərhələ, uğurlu addımlar" sərlövhəli ön söz yazan akademik İsa Həbibbəylinin ilk təşəbbüs kimi heç bir etiraz və əlavəyə yer qoymayan qətiyyətli və inandırıcı elmi qənaəti öz yeniliyi ilə diqqəti cəlb edir: "Bir yazıçı kimi E.Sultanov Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi realist dünyagörüşlə tənqidi realizmin arasında olan ədəbiyyatın yaradıcılarındandır. Daha doğrusu, o, maarifçi realist düşüncəli tənqidi realist yazıçıdır".
E.Yurdoğlu-Məmmədovun gərgin zəhməti nəticəsində ərsəyə gələn "Hekayələr" kitabı oxucular və tədqiqatçılar üçün elə bir töhfədir ki, məhz onun sayəsində E.Sultanovun hekayələri ilə hamı tanış olma imkanı tapır. Həmin kitab bundan sonra E.Sultanovun bədii yaradıcılığı haqqında araşdırmalar aparacaq tədqiqatçılara da yeni fikir və mülahizələr söyləmək üçün geniş üfüqlər açır. Elə tərtibçinin özü də bu imkandan istifadə edərək topladığı və oxucuların ixtiyarına verdiyi 21 yeni hekayəni bu ilin aprel ayında, Bakıda uğurla müdafiə etdiyi "Eynəli bəy Sultanovun folklorşünaslıq irsi" adlı fəlsəfə doktorluğu dissertasiyasının əsas tədqiqat obyektlərindən birinə çevirmişdir.
Kitabda yazıçının oxuculara təqdim olunan yeni hekayələri öz dövrü üçün aktual olan müxtəlif mövzuları əhatə edir. Bu hekayələrdə yazıçı oxucularının diqqətini adi məişət məsələlərindən tutmuş, zamanının böyük ictimai-siyasi hadisələrinədək cəlb etməyi bacarır, öz maarifçi ideyalarını oxucularına çatdırmağa nail olur. Həmin hekayələrində ədib bir tərəfdən açıqfikirli, sərbəstdüşüncəli, namuslu, vicdanlı, məhəbbətinə sadiq, avam, lakin təmizqəlbli, igid, mərd, qisası qiyamətə qoymayan insanlara öz rəğbətini bildirirsə, digər tərəfdən nainsaf, zalım, qəddar, xain, tüfeyli, xudbin, riyakar, şorgöz, əxlaqsız, fırıldaqçı və məsləksiz adamları tənqid atəşinə tutur. Beləliklə, müəllif hekayələrinin əsas qəhrəmanları olan Gözəl ("Naxırçı qızı Gözəl"), kürd qızı ("Kürd qızı"), Hacı Məmməd ("Həsən xan"), Dünyamalı ("Dünyamalı xan"), Səfərxan ("Dərviş Nurəli"), Hüseyn dayı ("Əmələ ailəsi"), Mirzə Məmməd ("Xan nə xan"), Hacı Əli ("İnsafsız kimdir?") və Kərim xanın ("Qurd balası") müsbət keyfiyyətlərini, Qulaməli ("Disizin öhdəsindən imansız gələr"), Mehmanlı ("Qəbahət balası"), Lətif ("Aşiq üz görən yerdə"), dəftərxana müdiri ("Arxı keç, sonra bərəkallah deyərsən"), şəhər qazısı ("İnsafsız kimdir?"), Məmməd Çələbi ("Silistçi dəftərxanasında"), Həsən ("Sağ ölü") və Nurəlinin ("Dərviş Nurəli") mənfi simasını oxucuların təsəvvüründə canlandıra bilir.
E.Sultanovun kitaba daxil edilən bu günədək oxuculara tanış olmayan hekayələrində rast gəldiyimiz bəzi qeydlər bir daha onu sübut edir ki, bu əsərlərdə baş verən hadisələrin az qala hamısı onun vaxtilə Naxçıvan, İrəvan və Tiflisdə müşahidə etdiyi əhvalatların, yaxud müasirlərindən eşitdiyi söhbətlərin əsasında qələmə alınmışdır. Müəllif bəzi hekayələrində bəhs etdiyi hadisələrin məkanını və vaxtını da oxucuların diqqətinə çatdırmışdır (bu danışıq 1921-ci il fevral ayının 24-də Tiflis şəhərində, Tamaşov meydanında, axşam saat yeddidə... iki tanışın arasında olmuşdu - s. 86, çar zamanı idi - s. 75, Naxçıvan - s. 187, Keçili - s.123 , Sirab - s. 266, Şıxmahmud - s. 51, Sədərək - s. 79, Şərur - s. 76 və s.).
Dediklərimizi əsaslandırmaq üçün onu da əlavə edə bilərik ki, professor A.Zamanov E.Sultanovun bəzi hekayələrinin "həqiqətən həyatda baş vermiş əhvalatlar" olmasına dair bir neçə maraqlı faktı da oxuculara çatdırmışdır. Alimin fikrincə, "axtarılsa, E.Sultanovun bütün hekayələrinin izini real həyatda tapmaq olar".
E.Sultanovun hekayələrində rast gəldiyimiz atalar sözləri, aşıq şeirləri, Şərq klassiklərinin misra və beytləri, dünya yazıçılarının kəlamlarından seçilən epiqraflar, təbiət təsvirləri, folklor materiallarından istifadə, kənd həyatının təsviri, erməni riyakarlığına nifrət, mətnin ayrı-ayrı hissələrə bölünüb xüsusi başlıqlarla təqdimi, Azərbaycan, Türkiyə, İran, Gürcüstan və Rusiya ərazilərinə aid toponimlər və s. yazıçının öz ədəbi irsinə sadiqliyini bir daha təsdiq edir.
E.Sultanovun hekayələri arasında ən çox bənzərlik müəllifin atalar sözləri və məsəllərə bol-bol müraciətidir. Kitabda toplanan 33 hekayədə yazıçı yüzlərlə atalar sözü və məsəllərdən istifadə etmişdir. Bu hekayələrin içərisində elələri də vardır ki, yazıçı fikrini oxuculara daha təsirli şəkildə çatdırmaq üçün bir neçə atalar sözünü ard-arda işlətmişdir. Məsələn, o göstərir ki, bəzi zalım xanların üzünə ağ ola bilməyən avam camaat ancaq bunu bilir: "Böyüyünü tanımayan, Allahını tanımaz", "Tanrısız yerdə otur, böyüksüz yerdə oturma", "Bəy dediyin nədir, bəyənmədiyin nə?", "Xan kəsən başın qanı çıxmaz", "Böyüyünə kəm baxanın gözlərinə qan damar".
E.Sultanovun hekayələrində çar hökumətinə, zalım və müftəxorlara dərin nifrət hissi ifadə olunmuşdur. "Çar hökumətinə hər nə desən yaraşardı" deyən müəllif bu hekayələrində "zalım hökumətin qulluqçuları" adlandırdığı insafsızları, fırıldaqçıları ifşa edir, "zülm və əsarət əleyhinə olub azadlıq və ürfan yolunda çalışanları", bu yolda "əlindən gələni əsirgəməyənləri" alqışlayır.
E.Sultanov hekayələrində sosializm cəmiyyətini alqışlasa da, oğlunun əsl adı Çölü olmasına baxmayaraq Sovet hökumətinin şərəfinə məişət zəminində həmişə ona "Şura" deyə müraciət etsə də biz belə bir qənaətdəyik ki, onun qəlbinin dərinliklərində Sovet hakimiyyətinə qarşı dərin rəğbət olmamışdır. Əgər belə olmasaydı, "Əmələ oğlu" hekayəsində komsomol Həmidin öz atası "ixtiyar fəhlə", övladlarına "həm atalıq, həm də analıq edən" Hüseyn kişiyə "dediyim odur ki, Allaha-zada inanmayasan... qocalmısan ağlın qaçıb... aləm dəyişib, sən hələ qaranlıqdasan" sözlərinə Hüseyn kişinin dilindən belə cavab verməzdi: "O Allah ki sən ona inanmırsan, o, mənim məbudumdur... Onu mən təzyiq və zülm zamanında tapmışam, odur ki, yaxasını əldən qoymuram, boşlayıb-tullaya bilmərəm. Sən ona inanmırsan, inanma, amma onu mənim əlimdən tutub alma". Bəli, bu idi E.Sultanovun oğulu ataya qarşı qoyan allahsız bolşeviklərə və onların hökumətinə qarşı əsl mövqeyi.
Şübhə etmirik ki, E.Sultanov bir neçə il də yaşasaydı, mənfur Sovet rejiminin iç üzünü daha dərindən görəcək, nahaq yerə ona inandığını anlayacaq və peşman olacaqdı. Lap Mirzə Cəlilin özü kimi. O Mirzə Cəlil ki, vaxtilə dostunun "huşyar" olduğunu etiraf etmişdi. Bəlkə də 37-ci il repressiyasının növbəti qurbanı olacaqdı.
E.Sultanov hekayələrində o vaxt ədəbi dilimizdə işlək olan ərəb və fars sözləri, arxaizm, dialektizm, türk kəlmələri, bugünkü ədəbi dilimizin lüğət tərkibinə daxil edilməyə layiq olan əsl Azərbaycan sözləri də işlətmişdir ki, bu sözlər dilçi alimlərimiz üçün qiymətli tədqiqat materiallarıdır. Budur həmin sözlərdən bəziləri: bəzirgan, mürəxxəs, naqafil, şəffak, meypuş, kəlləpəz, xamuşluq, təqqülbab, hakəza, əmələ, hezan, dolax, şüərinə (şüuruna), qəmərə (kamera), latayır, incəvara, qırsaq, lüleyin, sillabladılar, çadı, üzükmək, sum qalmaq, tor-toz, bəkləyin, olay, piyadalanmaq, naharlıq, salamlıq, unluq.
Kitabın ayrı-ayrı səhifələrinin ətəyində müasir oxucu üçün anlaşılmaz olan söz və ifadələrə aid lüğətlər də dilçilik baxımından maraq doğuran faktlardır.
Hekayələrdə yazıçının oxucuların diqqətini cəlb etmək üçün onlarla əlaqə yaratmağa təşəbbüs göstərməsi də diqqəti cəlb edir. Ayrı-ayrı hekayələrdən seçdiyimiz aşağıdakı nümunələr fikrimizi əsaslandırmaq üçün kifayətdir: "Dünyamalı xanı tanıyanınız varmı?", "Qulaq asın deyim, bu da bir eşitməli əhvalatdır", "Burada çox nöqtələr qoyuram və mənim axıradək demədiklərimi təxmin etməyi oxucuların öhdəsinə buraxıram", "Ə, noolsun?- deyə oxucu soruşur. Nə olduğunu aydınlaşdıraq".
"Silistçi dəftərxanasında" hekayəsində isə ədib hekayəni bitirəndən sonra "Yazıçının tərəfindən" başlığı altında qeyd edir ki, "bu hekayəni oxuyan yoldaşlardan bir neçə suala cavab vermək xahiş olunur". Sonra müəllif hekayənin mövzu, məzmun və ideyası ilə bağlı oxuculara beş sual ünvanlayır. Bu suallar ətrafında düşünməyə məcbur olan oxucu hekayənin mahiyyətini daha dərindən dərk etməyə səy göstərir.
Kitabda rast gəldiyimiz üç hekayə ("Arxı keç, sonra bərəkallah deyərsən", "Həsən xan", "Novruz ağa") 1891, 1892 və 1893-cü illərdə "Novoye obozreniye" qəzetində dərc olunmuşdur. Tədqiqatçı A.Feyzullayeva "Maarif carçıları" adlı kitabında bu hekayələrin ətraflı təhlilini versə də, indiyədək müəllif tərəfindən rus dilində qələmə alınmış həmin hekayələrin Azərbaycan dilinə tam tərcüməsi yox idi. Bu işi ilk dəfə yerinə yetirən AMEA Naxçıvan Bölməsinin böyük elmi işçisi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ələkbər Qasımov olmuşdur. O, tərcümələrini yazıçının Azərbaycan dilində yazdığı hekayələrindəki üslubuna, həmçinin müəllifin yaşadığı dövrün ədəbi dilinə uyğunlaşdırmağa tam nail ola bilmişdir. Həmin tərcümələrin mətni, milli koloriti və dili E.Sultanovun ana dilindəki hekayələrindən demək olar ki, fərqlənmir. Bunu da tərcüməçinin müstəsna uğuru hesab edirik.
Kitabın sonunda "İzahlar" hissəsində tərtibçinin-Elxan Yurdoğlu-Məmmədovun hekayələrin mənbələrini göstərməsi maraqlananlar, xüsusilə tədqiqatçılar üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.
Haqqında bəhs etdiyimiz "Hekayələr" kitabı heç şübhəsiz ki, akademik İ.Həbibbəylinin ön sözdə yazdığı kimi "həm Eynəli bəy Sultanovun həyatı və yaradıcılığını, həm də ümumən XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan bədii nəsrini müstəqillik işığında yenidən araşdırıb qiymətləndirməyə imkan yaradacaqdır".
Fərman XƏLİLOV
filologiya üzrə elmlər doktoru
çap et