Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov
Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)
Xarici işlərə gəldikdə, belədə keçmişdən şikayətə məcburam. Şimdiyə qədər xaricdə lazım gələn qədər tədabir ittixaz edilmədi.
Bu gün qonşularımızdan Ermənistan ilə bizim yekdigərimizə mürəxxəs göndərməmiz lazım idi (Soldan - doğrudur). Fəqət bu edilmədi. Halbuki erməni-müsəlman münasibatını düzəltmək və bütün Qafqasiya millətlərini barışdırmaq bizim üçün ən mühüm məsələ, ən birinci vəzifədir (Alqışlar). Bu da hər iki tərəfdən nümayəndə olmaması ilə başa gələn bir iş degildir. Bundan əlavə biz istiqlaliyyətimizi Avropaya tanıtdırmalı idik. Bunu etmədik. Azərbaycan bir coğrafi isim degil, bu yerin üzərində yaşayan bir millətin adı olduğunu Avropanın qulağına yetişdirmədik. Azərbaycan öz mövcudiyyətini bu vəqtədək Avropaya andırmamışdır. (Soldan - vəqtləri yoxdur). Bəndən iləriki rəfiqim bir az idealist olaraq demokrasi əsaslardan, demokratizmdən bəhs ediyor, böyük iman bəsliyor. Fəqət heyhat! Zənn ediyoram ki, kəndisini tanıtdırmayanlar üçün böylə bir nemətin əldə edilməsi bəiddir, mühaldır. Kimin dostu, nüfuzu var, o tanılır, dostluqdan da iləri qüvvət də düşünülüyor. Binaənileyh Avropada sakin təbliğat vasitəsilə kəndimizə nüfuz qazanılmadığına bəyani-təəssüf etməmək qabil degildir, Avropaya yolumuz bağlıdır. Orada nə olduğunu belə bilmiyoruz. Halbuki Avropada vüqu bulan hadisatdan bizim də müqəddəratımız asılıdır. Avropada nələr olduğunu bilməli, siyasətimizi də ona münasib və müvafiq bir surətdə yürütməliyiz. Ona görə də Avropa ilə Azərbaycan arasında qasidlərimiz bulunmamasına da təəssüf etmək məcburiyyətindəyəm. Burada yaşıl mahutlu masalar ətrafında oturub kənardan xəbərsiz olaraq siyasət aparılamaz.
Bütün keçmişə aid bu xətaları söyləməkdən məqsədim atidə bunların bir daha təkrar olmaması üçündür. Ümid edirəm ki, yeni hökumət daha böylə-böylə xətaları işləmiyəcəkdir. Son sözüm olaraq bunu diyoram ki, hökumət öz deklarasiyasının həyata tətbiqində tamamən onu təsdiq etməklə əzmkar olmasını diləyərək bitərəflər naminə bəyani-etimad edirəm. (Alqışlar).
Bundan sonra “Əhrar” firqəsi tərəfindən Abdulla bəy Əfəndiyev kürsiyi-xitabətə çıxaraq əvvəlcə bir deklarasiya oxumağa başlıyor. Sədr deklarasiya oxumaq vəqtinin keçdiyini bəyanla bu gün ancaq mənsub olduğu fraksiyanın hökumət proqramı həqqindəki nəzəriyyatını söyləməsi icab etdigini bildirdikdə Abdulla bəy cənabları bəyan ediyor ki, onun fraksiyası o vəqt ümumfirqələr deklarasiya oxuyan zaman qəflət etmiş olduğundan bu gün fürsətdən bilaistifadə deklarasiyasını oxumaq istiyor. Nəhayət, məclisin müsaidəsilə sədr izin veriyor. Abdulla bəy deklarasiyasını oxuyub qurtardıqdan sonra axırda “Əhrar” firqəsi tərəfindən hökumətə bəyani-etimad ediyor.
Bədə “İttihad” firqəsi namindən doktor Qarabəyli Qara bəy nitq söyləyərək diyor ki:
- Bu gün bu minbərə çıxıb yenə söyləmək istiyoruz, zira görüyoruz daima söylüyorlar. Acı-acı sözlərdə söyləniliyor. Gələcəgi yaxşı görənlər də bulunuyor. Natiqlər həpsi haldan söylüyorlar. Nə qədər ciddi olduğunu təsvir ediyorlar. Hətta Əhməd bəy əfəndi bizi taxta paraya mindirib dənizə tulluyor. Doğrudur halımız fənadır. Hər kəs çalışıyor ki, aradakı qara divardan bir işıq nöqtə bulsun. Bizi xilas edəcək bir qüvvə arayır. Onu da hökumət şəxsində buluyor. Hökumətin borcudur böyləlik ilə bulunmuş yol ilə getsin. Millət də onu mütəaqibən nicat tapsın. Fəqət baxalım bu asanmı? Biz hökumətin söylədiklərini eşitdik. Fəqət bunu keçmişdə də eşitmişdik: əhval fəna imiş, ölkəmizdə bir şey yoxmuş, ovza namüsaid imiş və qeyrə. Biz hökumətdən hələ böyük məsələlərin həllini istəmiyoruq. Fəqət bəzi şeylər vardır ki, tələb etməgə həqliyiz. Öylə kiçik binalar var ki, hökumət onu qoymalı idi. Fəqət qoydumu? Xayır. Hökumət bunu etməmişdir. Bunu yapmamaq böyük məsələlərə nisbətən əfv edilməz günahi-kəbirdəndir. Andronik macərasından milləti azad, Ermənistan hökumətilə əlaqeyi-siyasiyyə peyda etmək keçmiş hökumətin işi idi. Fəqət bunları etmədi. Şimdi ümid edəlim ki, yeni hökumət bunu düşünəcəkdir. Bu millətə xidmət etmək lazımdır. Bu millət sahibsizdir. Bu millət ingilis degil, fransız degil. Hökumət başında duranlar sidqi-dil ilə vəqtlərini millətə sərf etməli, öhdəsinə ağır vəzifəhlər götürərək gecə-gündüz səy və qeyrət etməlidir. Biz ümid ediriz ki, böylə də olacaqdır. Biz gözlüyoruz hökumət əməlində özünü göstərsin. Baxalım hökumət bir iş görəcəkmi, bir şey yapa biləcəkmi? Yapa bilərsə bizim firqəmiz o vəqt hökumətə bəyani-etimad edəcəkdir. Vüzəra kabinəsində sabiq hökumət əzasından bəziləri baqi qalmışlardır. Biz onların keçmişindən bir şey görmədik, bəlkə gələcəkdə bir şey yapacaqlar. Baxalım. Şimdi biz etimadnaməmizi cibimizə qoyub saxlıyoruz. Nə vəqt hökumət layiqli olduğunu göstərsə biz də o vəqt etimadımızı bəyan edəriz.
Məhərrəmov - Parlamanda təşkil olunmuş sosialistlər fraksiyası tərəfindən yeni hökumətə etimadımızı bəyan edəriz (Alqışlar).
Şeyxülislamov - Parlamanın “Hümmət” fraksiyası yeni hökumətə etimadını izhar edir (Alqış).
Sədr - Danışmaq istəyən yoxsa “Müsavat” fraksiyası tərəfindən idxal edilmiş təklifi elam edəlim.
Əhməd Cövdət - (Formulayı oxuyur) Hökumət bəyannaməsini dinləyərək Azərbaycan Məclisi-Məbusanı Fətəli xan Xoyski hökumətinə etimad elədigini bəyanla növbədəki məsələlərin müzakirəsinə keçiyor.
Təklif səsə qoyularaq “İttihad” firqəsi iştirak etməmək üzrə ittifaqı-ara ilə formula qəbul ediliyor.
Bundan sonra komisyonlar intixabına şüru ediliyor. Komisyonlara seçilən zəvat bunlardır:
Maliyyə komissiyasına:
“İttihad”dan Miryaqub Mirmehdiyev, “Əhrar”dan Hacı Molla Əhməd Nuruzadə, “Sosialistlər” ittifaqından Məhərrəmov, “Müsavat”dan Nərimanbəyov, “Hümmət”dən Şeyxülislamov, bitərəflərdən Əli Ağa Həsənov, azlıqda qalan millətlər fraksiyasından Quxman.
Fəhlə komissiyasına:
“İttihad”dan Heybətqulu Məhəmmədbəyov, “Əhrar”dan Bayram Niyazı Kiçikxanov, “Sosialistlər” ittifaqından Rza Qaraşarov, “Müsavat”dan Məlik-Yeqanov, “Hümmət”dən Əliheydər Qarayev, bitərəflərdən Abuzər bəy, azlıqda olan millətlərdən Tsixaqaya.
Məclisi-Müəssisan hazırlığı komissiyasına:
“İttihad”dan Qazı Əhməd Məhəmmədbəyov, “Əhrar”dan Abdulla bəy Əfəndiyev, “Sosialistlər” ittifaqından Camal bəy Hacınski, “Müsavat”dan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, “Hümmət”dən Şeyxülislamov, bitərəflərdən Teymur bəy Makinski, azlıqda qalan millətlər fraksiyasından Vanseviç.
“Azərbaycan”, 30 dekabr 1918, №74
Əxəss - xüsusi seçilmiş, seçmə
Mühazi - qarşı-qarşıya, qarşısında olan
Bəid - uzaq, qəribə, yad
Mühal - mümkün olmayan, çətin
Sakin - sakit, sükunlu
İstiqlal və istiqbal ümidi
Cahan Sülh Konfransının vəqti yaxınlaşmaq üzrədir. Hər yerdə tədarükat görülməkdə olub, dövlətlərdən bir çoxu öz mürəxxəslərini seçib, o məclisi-kübrayə tərəf yola salmaqdadırlar. Hər dövlətin bir dərdi var, dərmanını haman məclisdə arayacaqdır. Özgələrin dərdi nədən ibarət olduğu həqqində baş işlətmək işini öz dərd çəkənlərinə buraxıb da, biz öz dərdlərimizin fikrində olaq. Çünki bizim də dərdimizin dərmanı haman məclisi-kübradan hasil ediləcəkdir. Biz də dərdimizə dərman tapa bilən adamlarımızi seçib, oraya göndərməliyik.
İstiqlal və istiqbal məsələmizin “hə”, ya “yox” nəticəli halı - haman məclisin hökmündən asılıdır. Fəqət bu hökmün məclis tərəfindən “hə” və ya “yox” surətdə həll edilməsi - orada çalışmağa göndərilən adamlarımızın himmət və ya himmətsizlik fəaliyyət və ya fəaliyyətsizliginə bağlı olacaqdır. Çalışırlarsa himmət və fəaliyyət göstərərlərsə “hə” alıb, vətən və millət qabağında üzüağ olarlar, əks surətdə “yox” hökmünün yaman xəbərini millətə və vətənə nə üzlə gətirəcəklərini özləri mülahizə etsinlər.
Lakin Allah eləməsin ki, “yox” xəbəri ilə qayıtsınlar! O halda bütün ümüdlərimiz, bütün amal və arzumuz məhv və nabud olub da, əvəzində qeyri-qabil təsəlli, bir hüzn və olduqca dərin bir yas və ələm əmələ gəlib, artıq dünya üzündə yaşamaq həvəsindən düşərik və yaşasaq da ölü olduğumuzun və ya diri qaldığımızın heç bir fərqi olmaz, çünki hüquqi-siyasiyyə və milliyyəsindən məhrum edilmiş olan bir millətin ölülügü diriliginə və diriligi də ölülügünə müsavidir. Böylə bir millət həqqində:
“Zindəənd, vəli mordə,
Mordəənd, vəli zində”
demişlər...
“Şər deməsən, xeyir olmaz” sögləmişlər. Lakin qara fikirlər ilə əhvalımızı “piş əz vəxt” pərişan və mükəddər etməyək və hissiyatə yol vermiyib də əql və dərrakə ilə hal və övzamızın necəligini biduni-təhəyyüc və iztirab təsəvvürə gətirib, sülh konfransında istiqlalımızın təsdiqi səadətinə nail olsaq vətən və millətimizi nə tövr böyük bəlalardan qurtaracağımızı bir balaca mülahizədən keçirək.
Hər bir fərdimizin məlumu olduğu üzrə, Rusiyada hüquqi-milliyyə və siyasiyyəmizi iqrar və etiraf edən və Rusiyadan ayrılıb da müstəqil yaşamaq arzumuza ruyi-riza göstərən və bu əmrə xoşluq ilə qol qoya bilən bir fırqə və ya bir partiya təsəvvür etmək - məhəl xaricində bir şeydir. Bolşevik olsun, menşevik olsun, eser olsun, es-deq olsun, monarxist olsun, hətta anarxist olsun - heç biri bizim istiqlalımızı razı olacaq və bugün bilfel müstəqil yaşamağımıza kin və küdurətsiz baxacaq degildirlər!
Əgər biz bugün bolşeviklərlə hüquqi-siyasiyyə və milliyyəmiz müdafiəsi yolunda müharibə etmiriksə - səbəbi bolşeviklər başının monarxistlər hücumu dəfinə qatışmış olduğudur. Və genə biz haman hüquqlarımızın mühafizəsi yolunda monarxistlər ilə cəngü-cidal etmiriksə - bunun da səbəbi monarxistlər başının bolşevikləri süqut etmək işinə məşğul olduğudur.
Deməli, bir gün olacaqdır ki, Rusiyada monarxistlər və ya bolşeviklər hakimi-mütləq olmaq ixtiyarını bir kərəlik ələ alıb da, ondan sonra Rusiyadan ayrılmış olan “üsyançı”lar üzərinə tökülüb, onları təkrar itaətə məcbur etmək işinə uğraşacaqdırlar. “Üsyançı”ların da ki biri bizik, binaənileyh bizim də üstümüzə töküləcəkdirlər. O halda biz iki əmrdən birini qəbula məcbur olacayıq, ya boyun əgib itaət etmək və ya hüququmuzu qılınc gücü ilə müdafiəyə durmaqdır.
Əvvəlinci təqdirlə - genə əsirlik! İkinci təqdirdə isə nə qədər fədakarlıq göstərsək də, müvəffəq olacağıq, ya olmayacağıq və ya bəlkə də ümum Qafqaz millətləri xüsusi ədavətlərini unudub, bu ümumi fəlakət dəfində bizə kömək durmaqla, qətiyyən müvəffəq olacağıq - hər halda təkrar qurbanlar verib, çaylarca qan axıtmağa məcbur olacağımız şübhəsizdir. O surətdə sair təsadüfi nəticələrdən səlamət qurtarsaq da, məmləkətimizin bir tərəfdən məişət və güzəranı və digər tərəfdən islah və tənziminin işlərin nə qədər çətinlik və nə dərəcədə müşkülata düşürüləcəgi hər kəscə etiraf ediləcək təbii bir əmrdir.
Halbuki hüquqi-istiqlaliyyəmizi qan tökməksizin, millətimiz və məmləkətimiz başına təkrar-təkrar ağır bəlalar açmaqsızın bir surətdə müdafiə və mühafizə etmək üçün başqa bir çarə yolu vardır ki, o da sülh konfransı məclisi-kübrasında çalışmaq və qılıc əvəzində söz ilə müharibə edib, əməl və arzumuzun həqq olduğunu hər kəsin iqrar edə biləcəgi bir surətdə aşkar və bəyan etməkdir.
Bizim və bizim kimi xırda millətlərin xoşbəxtligindəndir ki, cahan sülh konfransı təhti-əsarətdə olan ümum millətlərin müqəddəratını həll etmək məsələsini dəxi vilsonların və digər sahibi-nüfuz hürriyyətpərəstlərin iradəsilə öz proqramina daxil edib, əsarətdən xilas olmaq imkanına yol verir. Adam istər ki, bu xoşbəxtlikdən və bu gözəl fürsətdən layiqincə istifadə edə bilsin!
Ona görədir ki, sülh konfransına adam seçib göndərmək işində nə qədər diqqət və nə qədər ehtiyat ilə iş görsək, bir o qədər qazanmış olarıq. Vacib-vacib işlərimiz içində daha bundan vacibini mən təsəvvür edə bilmirəm. Və zənnim budur ki, bu işlərə ən cüzi səhlənkarlıq ən ağır günahlarımıza mucib olacaqdır. Sülh konfransına göndərmək üçün adam seçənlərin də, seçilən adamların da boynuna düşən olduqca ağır və ağırlığı qədər də müqəddəs olan vəzifəni hər iki tərəf dürüst mülahizə etməlidir. Seçənlər adamlarımızın qabiliyyət və ləyaqətini və seçilənlər də bu qabiliyyət və ləyaqətə dara olduqlarını kamalınca dərk edib, nəzəri-etinayə almalıdırlar. Seçən seçdiginə və seçilən də özünə arxayın olmalıdır.
Vəilla bu işdə də adi seçki işlərimizdə olan kimi bəzi arzu olmayan hərəkətləri rəva görsək və ba diqqət və ciddyət əvəzində bilkəs “indifrentizm” göstərsək, o halda istiqlal və istiqbala istehqaq qazanmaq istədigimiz yerdə, daha da cəhalət və ləyaqətsizligimizi aşkar edib, əlimizdəkini də əldən buraxmağa məcbur olarıq. Onda vay bizim halımıza! Zənciri-əsarəti millət tazədən boynuna salsın və ya qüdrəti xaricində olan mübarizələr nəticəsində məhv olub getsin.
Lakin ümidvarıq ki, mühüm və əhəm sayılan bu böyük işi səhvsiz və xətasız surətdə icra edə biləcək əqli-səlimə və zəkavətə malik olan adamlarımız millət və vətəni istiqlal və istiqbal ümumidən məyus və mərhum etməgi heç bir vəchlə rəva görməzlər.
Tövfıq Allahdandır.
Üzeyir Hacıbəyli
”Azərbaycan”, 30 dekabr 1918, №74
Biduni-təhəyyüc - nahaqdan həyəcanlanma
Ruyi-riza - razılıq üzü
Bilfel - həqiqətən
(Ardı var)
çap et