Yeganə HACIYEVA
AMEA-nın Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi işçisi
21 fevral 1952-ci ildə Pakistanda benqal dilinin qadağan edilməsinə etiraz olaraq keçirilən aksiyada polis və silahlı qüvvələrin müdaxiləsi nəticəsində 4 tələbə şəhid oldu. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, eyni zamanda UNESCO məhz ana dili şəhidlərinin xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq məhz həmin günü Beynəlxalq Ana dili günü elan etdi. Bu gün də bir çox xalqlar öz milli mənəvi, mədəni sərvətləri olan ana dillərinə qarşı müxtəlif təzyiqlərlə üzləşir, doğma dillərinin qorunması və inkişafı üçün yorulmadan mübarizə aparırlar. Hətta UNESCO-nun yayımladığı statistikaya görə, dünyada mövcud olan 6 mindən çox dilin yarısı yox olmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir.
Bu problem siyasi, mədəni, insan hüquqları baxımından aktualdır. Ana dili uğrunda mübarizə beynəlxalq hüququn tərkib hissəsidir. Beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biri kimi xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüququnu Cənubi Azərbaycan türklərinə də birmənalı şəkildə şamil etmək olar. Bu prinsip onlara öz ana dilindən istifadə etmək imkanı verir. Həmin prinsip, eyni zamanda hər bir xalqın və fərdin öz ana dilindən istifadə hüququ BMT Nizamnaməsində, İnsan Hüquqları haqqında ümumi Bəyannamədə, BMT-nin Mülki və Siyasi Hüquqlar haqqında Paktında, Müstəmləkə ölkələrinə və xalqlarına müstəqillik verilməsi haqqında 1960-cı il Bəyannaməsində, İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiyada (1953-cü ildə qüvvəyə minmişdir), Helsinki Yekun Aktında, habelə BMT Beynəlxalq Məhkəməsinin bir sıra qərar və məsləhət xarakterli rəylərində öz əksini tapmışdır. Deməli, qeyd olunan məsələnin qaldırılması digər dövlətin daxili işinə qarışmaq deyil, beynəlxalq qanunlar da bu hüquqları tələb etməyə əsas verir.
Məlum olduğu kimi, cənubi azərbaycanlılar türk sülalələri olan Səfəvilər və daha sonra Qacarların timsalında təxminən 5 əsrlik bir dövrdə – XX əsrin əvvəllərinə kimi İranda siyasi hakimiyyətə malik olmuş, ölkənin siyasi, iqtisadi, mədəni və mənəvi həyatında mütərəqqi ideyaların yayılmasında aparıcı rol oynamışlar. Lakin yeni tarixi dövrə keçid mərhələsində azərbaycanlılar milli həyatın etnik komponentlərinin hərtərəfli inkişafı üçün lazımi siyasi, mədəni mühitin yaradılmasına müvəffəq ola bilmədilər.
Polietnik tərkibə malik olan İran cəmiyyətində XlX əsrin əvvəllərində milli münasibətlər və etnik dillərin statusu da tarixən formalaşmış qaydalarla tənzimlənirdi. Belə ki, ərəb dili dini sferada və ali təhsil sistemində, fars dili kargüzarlıq və təhsil sistemində, Azərbaycan dili şifahi formada sarayda və hərbi sahədə işlənirdi. Həmin vəziyyət bəzi istisnalarla XX əsrin əvvələrinə kimi davam etmişdir. Yeganə istisna 1888-ci ildə Təbrizdə Azərbaycan dilində yeni tipli ibtidai məktəbin təsis edilməsi və ya Azərbaycan dilinin tədris sisteminə daxil olması idi. XX əsrin əvvələrində konstitusiya (Məşrutə) inqilabı illərində (1905-1911) Azərbaycan dili mətbuata da daxil oldu. Lakin bu yeni meyl möhkəmlənmədi və inqilabdan sonra sıradan çıxdı. Əsas səbəbi azərbaycanlıların idarəetmə strukturlarında aparıcı rol oynaması, ümummilli, ümumdövlət maraqları ilə daha sıx bağlı olması və nəticədə siyasi şüurun milli (etnik) şüurdan üstün olması göstərilə bilər. Azərbaycanlıların ümumiran (dövlətçilik) şüurunun formalaşmasında aparıcı rol oynaması özünü 1921-ci ildən başlayaraq İranda yeni dövlət quruculuğunda da göstərmişdir. Azərbaycanlılar silahlı qüvvələrin tərkibində ölkənin mərkəzləşdirilməsində və dövlət quruculuğunun mühüm tərkib hissəsi olan milli birlik və milli vəhdət ideologiyasının yaradılmasında aparıcı rol oynamışlar. Milli vəhdət ideologiyası İranda mövcud olan etnik birliklərin fars milləti tərəfindən dil və mədəniyyət baxımından assimilyasiya olunmasının zəruriliyinı əsaslandırırdı. 1925-ci ildə Rza xan şahlıq taxt-tacına sahib olub, Pəhləvi xanədanının əsasını qoyandan sonra İranda geniş miqyasda həyata keçirilən mərkəzləşdirmə siyasəti və onun əsasında yeni keyfiyyət kəsb edən milli münasibətlər azərbaycanlıların idarəçilik sistemində əvvəlki mövqelərini itirməsilə nəticələndi. XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq İranda “vahid İran”, “vahid millət” və “vahid dil” məsələsi, başqa sözlə deyilsə, “paniranizm” rəsmi dövlət siyasətinə çevrildi. Paniranizm İranı fars məmləkəti, İranda yaşayan xalqları İran milləti adlandırır, fars dilini isə İranın vahid dili elan edirdi. Paniranistlər ölkədə başqa dillərin istifadə edilməsini qadağan edir, mədrəsə və idarələrdə fars dilində danışmayanları cəzalandırmaq siyasəti yeridirdilər. Həmin siyasət etnik dilləri ənənəvi fəaliyyət sferalarından sıxışdırılmağa yönəlmişdi. Hakim rejim etnik birliklərin assimilyasiyası siyasətini fars məmurlarının əli ilə və zorakılıq üsulları ilə həyata keçirməyə çalışırdı. Azərbaycan dilinə qarşı hərtərəfli təzyiq və qadağa siyasəti həyata keçirilirdi. Bununla da fars olmayan xalqların, xüsusilə azərbaycanlıların milli varlığı inkar edilirdi. Həmin vaxtdan etibarən 200 min kvadrat kilometrə qədər ərazisi, 5 milyona qədər kompakt yaşayan əhalisi olan Cənubi Azərbaycan və bütün ölkə əhalisinin yarıdan çoxunu təşkil edən azərbaycanlılar milli hüquqlardan məhrum edilmiş, sosial-iqtisadi cəhətdən getdikcə geriləməyə məcbur edilən bir əyalətə və xalqa çevrilmişdir.
Hakim rejimin və fars məmurlarının etnik birlikləri qısa zamanda assimilyasiya etmək imkanı və potensialı olmadığından etnik dillərin, xüsusən Azərbaycan dilinin daşıyıcılarına qarşı tətbiq etdikləri heç bir əsası və izahı olmayan zorakılıq üsulları mərkəzi hakimiyyətə qarşı narazılığın güclənməsinə və etnik birliklərin milli şüurunun oyanması və inkişafına səbəb olurdu. Azərbaycan dili Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasında milli dil səviyyəsində fəaliyyət göstərdiyindən sol, radikal, bolşevik ideyaların ötürücüsü hesab olunurdu. İranda bu dil hakim dairələrdə bolşevik ideyaların ötürücüsü kimi qəbul edilirdi. Azərbaycan əhalisinin yuxarı dairələrinin, ruhani təbəqəsinin himayəsindən məhrum Azərbaycan dilinin hüquqlarını siyasi müstəvidə prinsipial olaraq sol təşkilatlar, mədəni müstəvidə məhdud miqyasda isə şəhər orta təbəqələrinin nümayəndələri müdafiə edirdilər. Buna görə də Azərbaycan dilinə qarşı siyasət Cənubi Azərbaycanda mütəşəkkil və geniş müqavimətlə qarşılanmırdı. Şəhər orta təbəqələri, xüsusən ziyalılar ana dili uğrunda geniş miqyasda demokratik cəmiyyətdə mübarizə aparmağa qadir idilər. Belə bir şərait ikinci dünya müharibəsinin başlanması, Sovet və İngiltərə qoşunlarının İrana daxil olması, diktator Rza şahın hakimiyyətdən kənar edilməsi və ölkədə nisbi demokratiyanın bərqərar olması ilə meydana gəldi. Həmin şərait sol yönümlü qüvvələrin fəallaşmasına, 1945-ci ilin ikinci yarısında Azərbaycan Demokrat partiyasının təsis edilməsinə və onun rəhbərliyi ilə Milli hökumətin (1945) təşkil olunmasına imkan yaratdı. Milli hökumət Azərbaycan dilini rəsmi dövlət dili elan edərək onun bütün sahələrdə fəaliyyət göstərməsini təmin etdi və ana dili məsələsini tam miqyasda həll etdi.
Daxili irtica və onların xarici himayədarlarının təcavüzü nəticəsində süqut edən Milli hökumətdən (1945-1946) sonra Azərbaycan dilinə təzyiq və qadağalar daha geniş miqyasda, üsul və vasitələrlə davam etmişdi. Bundan əvvəlki dövrdə olduğu kimi Azərbaycan dilinin hüququnu siyasi sferada sol siyasi təşkilatlar ümumi formada müdafiə edirdilər. Hakim dairələr isə, Azərbaycan dilinin sıxışdırılması siyasətini həyata keçirirdilər. Yalnız şəhər orta təbəqələrinin az saylı nümayəndələri, bir sıra milli ruhlu ziyalılar Azərbaycan dilinin mədəni hüquqlarını, yazılı funksiyalarını əməldə qoruyub saxlamağa səy göstərirdilər. XX əsrin 50-70-ci illərində milli məsələ, milli kimlik və ana dili məsələsinə maraq obyektiv olaraq genişlənsə də leqal siyasi formada onun hüquqlarını müdafiə edən sosial qrup formalaşmamışdı. Məhz bunun nəticəsində İranda yeni inqilabi hərəkat başlayanda azərbaycanlıların milli maraqları, o cümlədən ana dili məsələsi siyasi fəaliyyət obyektinə çevrilmədi. Yalnız inqilabın qələbəsindən sonra azərbaycanlıların müxtəlif siyasi, ictimai-mədəni, mədəni təşkilat və qurumları Azərbaycan dilinin hüquqlarının tanınması və funksional dairəsinin genişləndirilməsi uğrunda çıxış etməyə başladılar. Azərbaycanlıların milli hüquqlar və Ana dili uğrunda mübarizəsinin qeyri-mütəşəkkilliyi formalaşmaqda olan rejimə etnik birliklərin varlığını, dillərini və onların hüquqlarını ümumi şəkildə və son dərəcə məhdud miqyasda tanımağa və əsas qanunda təsbit etməyə imkan verdi. Bununla belə bu fakt milli hüquqlar və ana dili uğrunda mübarizədə mühüm bir nailiyyət və gələcək mübarizə üçün vacib hüquqi baza sayıla bilər.
İran Konstitusiyasında cəmiyyətin polietnik xarakteri hüquqi formada təsdiq edilir, etnik dillərin qanuni hüquqları: kitab çapı, kütləvi informasiya vasitələrində istifadə azadlığı və milli ədəbiyyatın ana dilində tədrisi müəyyən olunur. Qeyd edildiyi kimi bu hadisə milli hüquqlar uğrunda mübarizə tarixində, milli məsələnin həlli istiqamətində irəliyə doğru atılmış addım hesab oluna bilər. Teokratik rejim əsas qanunun tələbinə məhəl qoymayaraq etnik dillərin tədris sisteminə daxil olması üçün heç bir tədbir görmədi.
1980-88-ci il İran-İraq müharibəsindən sonra hakim dini ideologiyanın strukturunda əsaslı dəyişiklik baş verdi və hakim fars millətçiliyi dövlət siyasətinin ideoloji bazasına çevrildi, hakim rejim mövcud şəraitdə yeni üsul və vasitələrlə assimilyasiya siyasətini daha geniş miqyasda davam etdirməyə başladı. Yeni rejimin assimilyasiya siyasətinin ən incə məqamı bir-biri ilə bağlı olan iki cəhətlə seçilirdi: bir tərəfdən etnik dillərin, o cümlədən Azərbaycan dilinin tədris sahəsinə daxil olmasına mane olmaqla azərbaycanlı gənclərin ədəbi dil normalarına yiyələnmələrinə mane olur, bununla fars dilinin təsirini daha da gücləndirirdilər. Digər tərəfdən isə dövlətin nəzarəti altında olan kütləvi informasiya vasitələrində (radio və televiziya) yerli dillərə məhdud vaxt ayrılsa da həmin dillərdə, xüsusən Azərbaycan dilində verilişlərə təkcə məzmun və forma baxımından deyil, həm də leksik-qrammatik baxımdan müdaxilə edilir, zahirən Azərbaycan dilindən, əslində isə fars ifadələri, söz birləşmələri, sözləri və qrammatik vasitələrindən istifadə olunan süni bir dildən istifadə olunurdu. Başqa sözlə, yalnız azərbaycanlıların deyil, bilavasitə Azərbaycan dilinin də assimilyasiya olunması, tədricən fars dilinə çevrilməsi məqsədi həyata keçirilirdi. Bu, fərdlərin assimilyasiya olunmasından daha təhlükəlidir. Lakin bu “incə” siyasətin də gələcəyi yoxdur. Çünki XX əsrin 90-cı illərindən beynəlxalq münasibətlər sistemində baş verən dəyişikliklər, soyuq müharibənin başa çatması, şimali Azərbaycanın öz müstəqilliyini bərpa etməsi və s. azərbaycanlıların milli hüquqlar və ana dili uğrunda mübarizəni davam etdirməsi üçün yeni imkanlar yaradıb.
Qlobal və regional dəyişikliyin ən mühüm nəticələrindən biri sosial-siyasi mübarizənin arxa plana keçməsidir. XX əsr ərzində sosial-siyasi mübarizə sahəsində daha fəal olan azərbaycanlılar tədricən əsas diqqəti milli-siyasi, milli-mədəni sferalara yönəltməyə başladılar. Bunun nəticəsində milli hüquqlar və ana dili məsələsi siyasi, mədəni fəaliyyətin əsas obyektinə çevrilmişdir. Artıq Azərbaycan xalqının milli hüquqları və onun tərkib hissəsi olan ana dilinin hüquqlarının reallaşdırılması, statusunun genişləndirilməsi uğrunda milli cəbhənin yarandığını qeyd etmək olar. Milli hüquqlar və ana dili məsələsi əvvəllər olduğu kimi yalnız sol yönümlü təşkilatların və orta təbəqələrin ayrı-ayrı qruplarının qayğı obyektindən çıxaraq müxtəlif təbəqələrin, sosial qrupların, fərqli siyasi yönümlü qüvvələrin müştərək mübarizə obyektinə çevrilmişdi. Artıq istər siyasi təşkilatlar, istər ictimai-mədəni, istər mədəni təşkilatlar, cəmiyyətlər, qurumlar, istərsə də ayrı-ayrı ziyalı qrupları o cümlədən azərbaycanlı tələbələr milli və milli-mədəni hüquqlar uğrunda müxtəlif vasitələrlə geniş mübarizə aparırlar. Həmin mübarizənin təsiri altında hakim strukturlarda təmsil olunan ayrı-ayrı azərbaycanlılar milli hüquqların təmin edilməsini müdafiə etməyə başlamış və hətta ən mühafizəkar sosial qrup olan ruhanilərin bəzi azərbaycanlı nümayəndələri də milli hüquqların, xüsusən Azərbaycan dilinin hüquqlarının təmin olunması və statusunun yüksəldilməsi uğrunda çıxış edirlər. Bütün bunlar Azərbaycan dilinin hüquqları uğrunda mübarizənin genişləndiyini və dərinləşdiyini göstərir.
XX əsrin 90-cı illərindən etibarən milli hüquqlar və ana dili uğrunda mübarizənin mühüm bir cəhəti yüz ildən çox tarixi olan Cənubi Azərbaycan diasporunun Azərbaycan (buna qədər İran) adı ilə özünü təqdim etməsi, müxtəlif səviyyəli və yönümlü təşkilatlar yaratması, onların fəaliyyətini əlaqələndirməsi və ümummilli təşkilatda birləşməyə meyl göstərməsidir. Diaspor təşkilatlarının fəaliyyətinin ən mühüm, çox zaman isə mərkəzi ünsürünü milli hüquqlar, Azərbaycan dilinin Cənubi Azərbaycanda hüquqlarının reallaşdırılması, genişləndirilməsi, statusunun yüksəldilməsi təşkil edir. Diaspor təşkilatları Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin varlığı, qorunması, fəaliyyət göstərməsi və digər xalqlara tanıdılması sahəsində geniş fəaliyyət göstərir. Yüksək səviyyəli mütəxəssisləri, nüfuzlu elm və mədəniyyət xadimlərini, imkanlı şəxsləri özündə birləşdirən diaspor təşkilatları Cənubi Azərbaycan məsələsinin beynəlmiləlləşməsində mühüm rola malikdir. Həm Cənubi Azərbaycan, həm də diaspor təşkilatlarının səyi ilə artıq Cənubi Azərbaycan məsələsi BMT, Amnesty İnternasional və digər beynəlxalq və regional təşkilatların daim diqqət yetirməyə başladıqları məsələyə çevrilməkdədir. Bu milli hüquqlar və ana dili uğrunda mübarizədə mühüm uğur hesab oluna bilər.
Azərbaycanlı müxalif siyasi qüvvələr milli məsələnin həlli uğrunda davamlı mübarizə aparırlar. Milli məsələnin bu və ya digər formada həlli ana dili probleminin də həlli deməkdir. Belə yanaşmanı və həll yolunu perspektiv həll adlandırmaq olar.
Milli-mədəni cəmiyyət, qurum, təşkilatlar, hakim elitada təmsil olunmuş ayrı-ayrı azərbaycanlılar Azərbaycan dilinin hüquqlarının təmin olunması, funksiyalarının genişlənməsi və statusunun yüksəldilməsi uğrunda çıxış edir və onlar həmin məsələnin tezliklə həll olunmasını tələb edirlər. Belə yanaşmanı qısa müddətli, praqmatik yanaşma hesab etmək olar.
İran rejimi milli hüquqlar, ana dili uğrunda mübarizə aparan siyasi və mədəni qüvvələr arasındakı ziddiyyətdən öz maraqları istiqamətində istifadə edərək müxtəlif qrupları bir-birinə qarşı qoyaraq hərəkatı zəiflətməyə çalışır. Buna baxmayaraq xaricdə və daxildə fəaliyyət göstərən müxtəlif səviyyəli təşkilatların Azərbaycan dilinin hüquqlarının bərpa olunması, statusunun genişləndirilməsi məsələsində eyni mövqeyə malik olması ana dili məsələsinin yaxın gələcəkdə öz həllini tapacağına ümid bəsləməyə əsas verir.
çap et