Bir dəfə yazmışdım, bizim Qarabağ müharibəsi haqqında ən dolğun əsəri yazacaqsa da yaşlı nəsil yazacaq, ən azı müharibə mövzusunun dərkində böyük bir yol keçmiş yaşlı nəslin yanaşması həm yazı səriştəsi nöqteyi-nəzərindən, həm də gerçəklərə yönələn baxışın intuitiv mənalandırılması cəhətdən seçiləcəkdir. Seçilmək mənasında Ə.Əylisli bunu bacardı. Son vaxtlar gündəmi zəbt edən, ən çox dartışılan əsər oldu. Amma biz müharibə aparan bir ölkənin yazıçısından bunu gözləyirdikmi?! Yox, qarışdırmayaq, söhbət heç də yazarın müsəlləh əsgər kimi silahı qələmlə əvəzləyib düşmənə tuşlamaqdan getmir. Burada söhbət yazıçının ideoloji dürüstlüyündən gedir ki, ortaya qoyduğu əsərlə milli cəmiyyətin həssas və ayıq yanaşdığı məsələlərə müəyyən təklif və əlavələrdə bulunsun. Yəni, siyasətin işləyə bilmədiyi dərinlərdə Söz ideoloji vasitə olaraq qələm çala – Siyasət işlədə bilsin. Digər tərəfdən, ədəbiyyat, bədii söz həm də tarixin yuvasıdır, bu günün dərslərini zamanın sonrakı axarına qatan və gələcəyə ötürən ən etibarlı məxəzdir. Bu halda qanunauyğun bir məqam da var: baş verənlərlə birlikdə ona münasibət də tarixin predmetidir!
Ə.Əylislinin “Daş yuxular” əsərinin pozitiv çaları nədir? Əvvəla, Herostrat səviyyəsində olsa belə ədəbiyyatın varlığını önə çəkdi: Sən demə ədəbiyyat varmış və həm də nələrə qadir imiş?! Digər tərəfdən, roman müharibə mövzusunun bədii təcəssümündə mövcud “Xordan ayrılmaq” cəsarətində bulundu, oxucu uzun illərdi gözlərini və qulaqlarını yağır eləmiş “Qarabağnamə”lərin yuxuya verdiyi sükunətdən silkinib ayrıldı. İnanaq ki, əsər ətrafında qaldırılan hay-küy nə vaxtsa Qarabağın özünün azad olunması yönündə yenidən alovlanacaq. Bəlkə onda Qarabağı doğrudan da geri ala biləcəyik. Hələliksə, daş yuxuların ağırlığı altında çabalayaq...
Əkrəm Əylislinin “Daş yuxular” əsəri müxtəlif rakurslardan təhlil edilmiş, müzakirə təriqi ilə ona hər növ münasibətlər izhar olunmuşdur. Təbii, ortada bəlli bir mətn var və mətnin sərgilədiyi həqiqətlər sırası. Yaxud belə demək daha caiz: psevdohəqiqətlər sırası...
Milli nəsrimizdə müharibə ilə bağlı mövcud əsərlərdə hər cür azərbaycanlı obrazı ilə rastlamışıq. Döyüşkən obrazlar, bağışlayan obrazlar, bir qədər gündəm –məişət basqısı, bir qədər düşmən qadına aludə olub milli heysiyyata biganə obrazlar və s., və i. Əlbəttə, siyahını bəlkə uzatmaq da olar, bir şərtlə ki, sadaladıqlarına yeni cizgi artırmış olasan. Ə.Əylislinin romanı bizi əzilən deyil əzən, döyülən deyil döyən, zülmə, təcavüzə uğradılan deyil, uğradan statusda dünyaya sərgiləyir. Bəlkə də bu cizgilərin üstündən yenilik baxımından sükutla keçmək olardı. Axı nə vaxta qədər zülmə, əzaba uğrayan yalnız biz olmalıyıq, məzlum, zəif görünməliyik? Amma bu yeni obrazlar bizim tarixi gerçəkliyimiz və milli portret cizgilərimizlə uzlaşmırsa necə?
“Daş yuxular” romanı Azərbaycan gerçəklərinə söykənməyən romandır. Müəllif Saday Sadıqlı adlı azərbaycanlı obrazın timsalında erməni xalqına öz dərin iltifatını ərz eləmiş, iki qonşu xalq arasında baş verən münaqişələrdə erməniləri elə onların qələm verdikləri şəkildə – birtərəfli səciyyələndirmişdir.
Əsər 1989-cu ilin sonunda baş verən hadisələrin fonunda müxtəlif tarix səhnəsini çağdaş müstəviyə gətirir: qəhrəmanın yarıyuxulu, yarıgerçək düşüncə qanadında oxucunu gah 1919-cu ilin Əylisinə, gah 1990-cı illər Bakısına, gah da qayınatası Abasəliyevin heyranlıqla oxuduğu gündəliklə on yeddinci əsrlərə aparır. Tarixi faktlar retrospeksiya olunub çağımıza gətirilir. Naxçıvanın Əylisi qədim erməni kəndi kimi təqdim olunur, ordakı on iki kilsənin tarixindən, 1919-cu ildə Ədif bəy tərəfindən törədilən erməni qətliamından bəhs olunur.
Belə incə məsələlərdə həssas olmaq, tarixə, onun dünəninə qarşı diqqətli davranmaq yazıçıların üzərinə düşürkən bunun əksinə getmək doğrudan da böyük fiasko doğurur. Əsərdəki tarixi məqamlara varmaq, onların dürüstlüyünü təsdiq, yaxud inkar etmək bir tarixçi dəqiqliyi tələb edir. Bizə isə əsəri bədiilik meyarları baxımından dəyərləndirmək qalır.
Ə.Əylislinin “Daş yuxular” əsərinin qəhrəmanı Saday Sadıqlı ola bilsin ki, müəllifin təbirincə desək humanist bir obrazdır. Amma və lakin... Döyülən, yandırılan, öldürülən erməniyə ürəyi acıyan, onun ağrısını şəxsi acısı kimi içindən keçirən bu obraz niyə öz xalqına münasibətdə belə humanist mövqedə bulunmur?! Məgər öz xalqının erməni vəhşətinin qurbanına çevrildiyi məqamlar azmı olub? Dörd-beş yaşında gözləri qarşısında öldürülən bir tülkünün acısını bütün ömrü boyu daşıyan və buna görə yuxuları ərşə çəkilən Saday nədən öz həmvətənlərinin acısına əsərin bir epizodunda belə həssas yanaşmır. Əvəzində bu haqlı incələməni ona həyat yoldaşı Azadə xanım etməli olur: “Po-tvoemu gto narod ustroil v Sumqaite tot adskiy koşmar? Net, rodnoy moy, net! Gto bılo ustroeno KQB ili, vozmojno, ostatkami vlasti, razdelivşimisə teperğ na raznıe mafioznıe qruppirovki. Ə nikoqda ne poverö, Saday, çto bez realğno suhestvuöheqo orqanizatora azerbaydjanüı moqli poyti na takuö bezumnuö dikostğ”; “Da, ə bıla v Aylise i znaö, çto turki zverski jestoko oboşlisğ tam s nevinnımi lödğmi. A tı bıl v tex mestax, otkuda arməne vıqnali tısəçi nesçastnıx azerbaydjanüev. Xotğ raz tı podumal, kakovo gtim nesçastnım, ostavşimsə teperğ bez krova i bez maleyşey nadejdı na buduhee? ... Poçemu tı ob gtom ne dumaeşğ, rodnoy moy? Tı, kak naçalosğ vse gto, stal sam ne svoy.”
Maraqlıdır ki, ruhən milli obrazların səhnə həyatının yaradıcısı kimi təqdim olunan, dövrünün tanınmış aktyoru Saday Sadıqlı oynadığı həmin obrazların – Aydının, Kefli İskəndərın daşıdığı genetik səciyyəyə, onlarda kodlaşan etnik-ontoloji yaddaşa əks olaraq erməni ruhuna daha yaxın təsir bağışlayır. Məsələ heç də həmin humanist jestlə məhdudlaşmır ki, təsadüfən Saday Sadıqlı küçədə döyülən qoca bir erməni kişisinin köməyinə yetməyə çalışır. Bunu bəlkə də içində insanlıq daşıyan hər bir azərbaycanlı edə bilər. “Humanizm”in kökləri burda daha dərinlərə işləyir. Məlum olur ki, Saday Sadıqlı daxilən erməni acısı ilə yaşayan bir azərbaycanlıdır və bu fakt əsərdə konsepsiya səviyyəsindədir.
“No beda kak raz bıla v tom, çto Saday Sadıqlı ne jil seyças svoey jiznğö. Gto bılo stranno: Saday Sadıqlı, v rodu kotoroqo ni u koqo ne bılo ni kapli armənskoy krovi (odin eqo ded soverşil palomniçestvo v Kerbelu, druqoy — v Mekku), s nekotorıx por budto nosil vnutri sebə nekoeqo bezımənnoqo armənina. Toçnee, ne nosil, a skrıval. İ vmeste s kajdım izbivaemım, oskorbləemım, ubitım v gtom oqromnom qorode arməninom kak budto sam bıval izbit, oskorblen, ubit.”
Belə ki, qəhrəmanın yuxularına dalan oxucu onunla birgə Saday Sadıqlının içindəki erməni sevdasını eninə-uzununa seyr etməli olur. Əylisdə törədilən soyqırımda ermənilərin amansızlıqla öldürülməsi, onların evlərinə sahib olan müsəlmanların fəci taleyi, ruhsal-mənəvi rahatsızlığı, heç bir azərbaycanlı arvadın yaxın durmadığı yetim Camalın bitli başını erməni Haykanuşun yuması və onu nəvazişlə əzizləməsi və s., və i. – bunlar əsərdə müəllifin humanizm prinsipi kimi əsaslandırdığı mövqenin mənzərələrini təşkil edirlər.
Əlbəttə, ədəbiyyat Böyük İnsan ideyasına, Ali həqiqətə xidmət edir və etməlidir də. Olsun ki, romanın “Drujba narodov” adlı jurnalın səhifələrində görünməyi də simvolik anlam kəsb edir, yəni müəllifin vurğuladığı xalqlar barışığı sevdasına doğru ilk addımın adı. Olsun. Yazıçılıq elə burdan başlayır, humanistik idealların nəşət tapdığı yerlərdən, məqamlardan. Amma əsərdəki konsepsiya bu məramın realizəsinə nə qədər xidmət edir? Yəni romanda altşüurun işlədiyi gizlin məqamlar bunun belə olduğunu deməyə əsas verirmi?
Əsərdə erməni xətti qabarıqdır və mətn boyu – birinci hissədə Nuvariş Qarabağlının mükalimələrində, sonrakı üç hissədə isə qəhrəmanın uşaqlıq, gənclik, ahıllıq çağlarının xatirə-anım-nostalji yaşantılarından qidalanır, onun fikir, düşüncə və xəyallar aləminin predmetini təşkil edir. Ümumiyyətlə, Ə.Əylisli qələmi daim xatiratım janrı üzrə köklənməyə meylli olmuş, yaşantılarını gerçəkliyin obrazlı modeli əsasında təqdim etmişdir. Amma “Daş yuxular”da bu gerçəklərin əyaniliyinə həmən hadisələrin içindən keçib gələn oxucu şahidlik etmir. Nədən? Çünki əsər içindən keçib gəldiyimiz erməni-azərbaycanlı qovğasına birtərəfli münasibət sərgiləməklə digər tərəfin haqqını almış olur. Nəinki alır, həm də ermənilərin obıvatel səviyyəsində iddia etdiyi və qaldırdığı məsələlərə romanında əsaslandırılmaq şansı qazandırır.
Bütün bu məsələni müəllif nədən qaldırır? Yalnız onunçunmu ki, iki xalq arasında ədavətə son qoysun və hər iki tərəfin müharibədə çəkdiyi əzabın üstündən xətt çəkib də humanistik idealları bərqərar etsin? Əsər humanist idealların çöküşü kimi daha böyük effekt doğurur, barışa deyil, savaşa yol açır. Bunu əleyhimizə işləyən mətnlər deyir. Hər yerdə vəhşi, zalım, qaniçən azərbaycanlı obrazına qənşər məzlum, mədəni, başıaşağı, tərbiyəli, əməksevər, dininə, Tanrısına bağlı erməni obrazını irəli çəkməklə. Belə ki, hər dəfə zorakılığa, zülmə, qırğına, terrora məruz qalan bu obrazlar o qədər ürəkyaxıcı durumda təqdim olunur ki, qəhrəmanın öz milli kimliyindən uzaqlaşması belə heyrət doğurmur. Əvəzində təəssüf doğurur, mən əsərdə təqdim olunan öz həmvətənlərimi sevə bilmədimsə, erməni ruhu daşıyan bir insan necə sevə bilər?!
Əsərdə barışığa dəvət olunan hər iki xalqın yeri, məqamı, xalq kimi səviyyəsi necə göstərilir? Öz tariximız, keçmişimiz, təbii ki, düşmən tərəflə münasibətdə tarix boyu çəkdiyimiz acılar ötəri olaraq xatırlanmır da. Axı, hər necə olsa bunu müharibə aparan, ələlxüsus işğala məruz qalan bir ölkənin yazarı bilməmiş deyil, elə tək XX yüzilliyi götürsək əsr içrə dəfələrlə erməni basqısından əzab çəkən bütöv bir tarix sırası var. Qarşı tərəfin isə acıları növbənöv detallar, epizodlar, fəci insan taleləri fonunda səxavətlə təqdim olunur. Küçədə döyülüb öldürülən qoca erməni, metroda amansızlıqla döyülüb xəstəxanaya salınan gənc qız, vağzalda yandırılan kişi, evinin eyvanından atılan qadın və s., və i. Söhbət hərlənib-fırlanıb bizim üstümüzə gəldimi, hər yerdə qəhrəmanın mövqeyi bəlli və dəyişməzdir: “ermənilər yox, biz özümüz pisik”. Ümumiyyətlə, Sadayın mənəvi dünyasında onu doğma torpağı və bu torpağın insanı ilə bağlayan bağlar qırılmış görünür. Belə bir qırılmış qan və gen yaddaşı (“Saday Sadıqlı Naxçıvanda doğulub, orada, Ordubad rayonunda Əylis deyilən bir kənddə”), kök və soy (“Onun nəslində heç kəsin bircə damla erməni qanı yox idi, bir babası Kərbəlaya, digəri Məkkəyə ziyarət etmişdi”) mənsubiyyəti ilə o, müəllifin humanist iddiliyalarının daşıyıcısı ola bilmir. Eçmiədzinə getmək, “müsəlmanların ermənilərə qarşı törətdikləri qəddarlıqlara görə Allaha əl açmaq istəyi”ndə bulunan qəhrəman nədənsə, müsəlmanın ağrısına qarşı etinasız və sərt davranır.
Bədii sənətkarlıq baxımından əsərdəki publisistik üslub müəllifin bundan əvvəlki əsərlərində sərgilədiyi bədii təhkiyə mədəniyyətini üstələyir. Bəli, hər bir yazıçının öz fikrini sərbəst şəkildə ifadə eləmək haqqı var. Amma ədəbiyyat yalnız nəyi demək yox, həm də onu necə demək səriştəsi tələb edir. Bu baxımdan, “Daş yuxular” əsəri uğursuz alınıb. Ə.Əylisli movizm metodundan çıxış edir, dəyərləri sanki qəsdən, bilərəkdən korlayır. Nəinki dəyərlər, hətta yazıçının kifayət qədər yaxşı bələd olduğu öz peşəkar üslubunu belə. Birinci hissədə Ə.Əylisli üslubu ilə tanış olan oxucu çaşır, ona tanış yazıçını görə bilmir, amma ikinci hissədə bu yazıçıya məxsus təhkiyə nisbətən özünü göstərməyə başlayır. Təəssüf ki, üslub oynaqlığı müəllifin düşüncə oynaqlığına təsir etmir, yazıçı sonadək “erməni məntiqi”ndə israrlı olmaqda davam edir. Azərbaycan insanı qəhrəmanın nə düşüncələrində, nə də yuxularında görünmür. Mənzərə tamamlanmır. Oxucu əsər boyu öz həqiqətinə rast gələcəkmiş kimi romandan istədiyini ala bilmir. Sonda qəhrəmanın erməni kilsəsində canını tapşırması arzusunun reallaşması ilə bizim əsərdən umduğumuz gerçəklərin təcəssümünü görmək arzumuz daşa dirənmiş olur. “Daş yuxular” əsərinin bunca daşqalağa, mübahisə və hiddətə səbəb olan tərəfi də məhz, bu amillə bağlıdır.
çap et