Müsahibimiz görkəmli filosof, Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovdur. Söhbətimizin məğzini Azərbaycanda dini və etnik tolerantlığın tarixinə, mərhələlərinə fəlsəfi-psixoloji aspektdən baxış təşkil edir.
– Bəlkə buna görə müstəqilliyin ilk illərində etnik separatçılıq meyilləri özünü qabarıq göstərdi?
– Əgər bir etnik qrup yaşadığı ölkənin ərazisində özünü həddindən artıq sərbəst, həddindən artıq özü kimi, öz torpağındakı kimi hiss edirsə, bu artıq psixologiyada kök salmağa başlayır. Sonra da ermənilər kimi deyir ki, elə bura da mənimdir. Ermənilər əvvəlcə özlərini torpaqlarımızda öz vətənlərindəki kimi hiss etdilər, sonra özlərini inandırdılar ki, bura onlarındır. Azərbaycanda tarixən yaşayan etnik qruplar artıq “azərbaycanlı” anlayışına daxildirlər. Onlar yüzillərdən bəri Azərbaycan türkləri ilə eyni dili və mədəniyyəti mənimsəyiblər. Bu eyniyyət məqamı həddindən artıq çox olduğu üçün ayrılmaq elementləri nəzərə çarpmır. Amma bir məsələni vurğulamaq yerinə düşər ki, etnik qruplar həmişə bədxah xarici qüvvələrin maraq dairəsində olur. Həmişə böyük ölkələrdə kiçik etnik qrupları yoldan çıxarmağa cəhd edirlər, imperialist ölkələr bunun marağında olurlar ki, millətləri ayırsınlar, xalqlararası təfriqə salsınlar. Azərbaycanda bu, mümkün deyil, çünki heç vaxt bizdə bu mövzuda ayrı-seçkilik olmayıb. İnkişafın yeni Azərbaycan modelinin əsas komponentlərindən biri də budur: tolerantlıqdan daha yüksək münasibət.
– Həm də əksər Avropa ölkələrində olduğu kimi bu, bizə kənardan, məcburi aşılanmayıb, tolerantlıq bizim qanımızdadır.
– Bəli, bu tarixi köklərə və ənənələrə malik olan, artıq psixikamıza keçmiş, oturuşmuş mentalitetimizin bir komponenti kimi formalaşmış hadisədir.
Avropalılar, amerikalılar tolerantlığı sadəcə, dözmək kimi başa düşürlər,
hələ bunu da eləyə bilsələr, böyük şeydir. Lap yaxın vaxtlara qədər, tutalım, Amerikada başqa millətlərə, irqlərə qarşı necə bir ayrı-seçkilik var idi. Yəni bu hələ indi-indi aradan qalxır. Amma bizdə yüzillər boyu başqa millətlərə qarşı ayrı-seçkilik olmayıb. Azərbaycanda etnik və dini tolerantlıq məsələsi bu məsələnin ənənəvi anlamından və xarici ölkələrin praktikasından məlum olan konkret nümunələrdən xeyli dərəcədə fərqlidir. Biz bu ənənələrdən və normalardan bəzən tolerantlığın azlığı üzündən deyil, çoxluğu üzündən kənara çıxırıq. Belə ki, ənənəvi olaraq hər bir ölkədə əsas etnos, etnik-milli özək önə çəkilir, üstün sayılır və ilk növbədə onun inkişafı üçün hər cür şərait yaradılır. Başqa etnik qruplara və başqa dinlərin nümayəndələrinə isə imkan daxilində dözümlü münasibət bəslənilir və yerli icmaların öz dinlərini və mədəniyyətlərini qoruyub saxlamasına maneçilik törədilmir. Yəni məqsəd bundan ibarətdir. Bizdə isə bu məsələ bir problem kimi heç vaxt qarşıda durmadığından, bəlkə də heç bir ölkədə rast gəlinməyən fərqli bir situasiya mövcuddur. Biz dünyada qəbul olunmuş bu modeldən fərqli olaraq, bütün dinlər və bütün etnik mədəniyyətlərə eyni dərəcədə, eyni meyarlar əsasında yanaşırıq.
Nəinki tolerantlıq təmin edilib, hətta mədəni plüralizm və multikulturalizm üstünlük qazanıb.
Təkrar edirəm, bizdə söhbət bir aparıcı etnosun başqalarına dözməsindən deyil, özünü başqaları ilə tam bərabər vəziyyətdə qoymasından gedir. Belə bir bərabərliyin dünya miqyasında indiyədək ancaq insan haqları, söz azadlığı və sair bu kimi fundamental sahələrdə təmin olunması uğrunda mübarizə aparılır. Buraya dini və irqi ayrı-seçkiliyi də aid etmək olar. Amma başqa dillərə, dinlərə və mədəniyyətlərə dövlət səviyyəsində qayğı göstərilməsi çox nadir hallarda rast gəlinən bir hadisədir. Məsələn, bütün ölkələrdə ancaq dövlət dilində təhsilin maliyyələşməsi büdcə hesabına həyata keçirilir. Başqa dillərdə təhsilə isə ya yol verilmir, ya da, ən yaxşı halda, icmaların hesabına maliyyələşdirilir. Məsələn, qonşu İranda dövlət ancaq fars dilində təhsili maliyyələşdirir, erməni dilində məktəblər erməni icması tərəfindən maliyyələşdirilir, əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edən azərbaycanlıların isə öz dilində məktəb açmalarına şərait yaradılmır. Moskvada fəaliyyət göstərən yeganə Azərbaycan məktəbi də icma tərəfindən maliyyələşdirilir. Analoji vəziyyət əksər Avropa ölkələrinə də aiddir. Almaniyada 3 milyondan artıq türk yaşamasına baxmayaraq, dövlət türk dilində məktəblər açmır. Azərbaycanda isə fərqli bir şərait vardır. İngilis dilində xeyli məktəblərin sərbəst fəaliyyət göstərməsi, xarici vətəndaşlar üçün ərəb, fars, türk dillərində məktəblərə şərait yaradılması, rus dilində məktəblərin isə hətta dövlət tərəfindən maliyyələşdirilməsi Azərbaycanda sadəcə tolerantlığın deyil, ən yüksək səviyyəli beynəlmiləlçiliyin mövcud olmasına dəlalət edir.
– Heç də bütün azərbaycanlıların milli dövləti yoxdur. Başqa ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılara şərti olaraq “dünya azərbaycanlıları” deyirik. Dünya azərbaycanlıları və azərbaycançılıq ideyası barədə danışarkən tolerantlıq məsələsi necə təzahür edir?
– Başqa xalqlara, başqa mədəniyyətlərə müəyyən bir münasibət bəsləmək, onlarla dialoqa girməzdən öncə insan öz millətinin nümayəndələri ilə bir araya gəlməyi, vahid mövqe nümayiş etdirməyi, yeri gələndə dialoqa girməyi bacarmalıdır. Ümumiyyətlə, dialoq mədəniyyəti olmayan insanlar nə başqa millətlərlə, nə də öz millətinin nümayəndələri, məsələn, xaricdə yaşayan azərbaycanlılarla dialoq qura bilməz. Söhbət eyni dildə danışmaqdan getmir. Söhbət yaşadığı mədəni mühitdən qaynaqlanan spesifikliyə, düşüncə tərzindəki fərqlərə baxmayaraq, ümumi maraqlar ətrafında birləşməkdən, bu istiqamətdə təşkilatlanmaqdan gedir, məqsədyönlü diaspor fəaliyyətindən gedir. Heydər Əliyev deyirdi: “Azərbaycanlı hər yerdə yaşaya bilər, ancaq azərbaycanlılığını, öz dilini, dinini, milli ənənələrini unutmamalıdır. Onun qəlbi daim doğma Azərbaycanla bir vurmalıdır”. Bu çox önəmlidir.
Azərbaycançılıq hər şeydən əvvəl bir məfkurədir.
Demokratik prinsipləri, insanın hüquq və azadlıqlarını rəhbər tutan dövlətlər birliyinə qoşulmazdan əvvəl özünü dərk etməyə çalışan, Avropa Şurasına, Millətlər Məclisinə öz simasında daxil olmaq istəyən bir millətin məfkurəsidir.
Bu məfkurə təkcə Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlıların, təkcə Azərbaycan dövlətinin maraqlarını deyil, həm də bütün dünyada yaşayan azərbaycanlıların milli-mənəvi maraqlarını ifadə edir.
Eyni zamanda, bütün azərbaycanlılar harada yaşamasından və hansı ölkənin vətəndaşı olmasından asılı olmayaraq, rəsmi vətənləri ilə yanaşı, həm də özünün mədəni-mənəvi Vətəni olan Azərbaycan Respublikasını düşünür, onun nüfuzunu uca tuturlar. Bundan əlavə, milliyyətcə azərbaycanlı olmasa da, bir neçə nəsil Azərbaycanda yaşamış və Azərbaycanı özünün tarixi vətəni sayan insanlar, xristian və ya yəhudi olmalarına, başqa millətin nümayəndəsi olmalarına baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasının maraqlarına xidmət etməklə və ümumi Azərbaycan mədəniyyətinə qatılmaqla azərbaycançılıq məfkurəsinin iştirakçısı və təbliğatçısı olurlar.
Azərbaycançılıq keçən əsrin əvvəllərində Əli bəy Hüseynzadənin irəli sürdüyü “türkçülük, islamçılıq, müasirlik” şüarındakı hər üç istiqaməti əhatə edən və bu baxımdan nə türkçülüyə, nə də islamçılığa daxil olmayaraq, daha geniş və həm də daha konkret məzmun daşıyan bir məfkurədir.
Azərbaycançılıq milli mündəricədən kənara çıxan, millilik və ümumbəşəriliyin vəhdətindən çıxış edən bir məfkurədir.
Bu məfkurənin məzmunu Azərbaycanda ilk dəfə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən açılmış və bütün dünya azərbaycanlılarına ərməğan edilmişdir.
İndi bütün dünyada qloballaşma prosesi gedir. İnkişaf etmiş dövlətlər öz həyat tərzini və sosial-hüquqi normalarını hamıya qəbul etdirməyə çalışırlar. Biz də dünyada gedən inteqrasiya proseslərindən kənarda qala bilmərik.
Qərb dünyası bizi özünə qatmaq üçün əvvəlcə özü kimi etməyə çalışır.
Biz isə özünəməxsusluğumuzu saxlamaq istəyirik. Bax, belə çətin bir seçim məqamında millət üzünü başçıya, milli-siyasi liderə, özünün ən böyük mütəfəkkirinə tutur. Heydər Əliyevin böyüklüyü ondadır ki, o fərqli proseslərin kəsişmə xəttini, vəhdət məqamını tapmağı bacarıb. Azərbaycanlılar bundan sonrakı inkişaf yolunu necə seçməlidirlər? Gələcəkdə öz həyatlarını hansı istiqamətdə dəyişmək istəyirlər? Bizim milli və sosial idealımız nədən ibarətdir? Azərbaycanın Avropa Şurasına daxil olması, gələcəkdə Avropa Birliyinin üzvü olmaq istəyi, bütün bunlar heç şübhəsiz, Avropada meyar kimi formalaşmış dəyərlər sisteminin də qəbul edilməsini nəzərdə tutur. Həyat tərzində, düşüncə tərzində, normaların, meyarların və etalonların seçilməsində, bizim daxil olduğumuz yeni hüquqi-siyasi məkanın təsirləri hələ özünü göstərəcəkdir.
Lakin biz bunu çoxmu istəyirik? Yaxud istəyimizin motivlərini kifayət dərəcədə dərk edirikmi?
Biz hələ böyük bir seçim qarşısında ikən, qarşıda hələ böyük mücadilələr dururkən bütün milli-tarixi keçmişimizə qələm çəkərək kəmhövsələ halda gələcəyi qabaqlamaq lazımdırmı?
Bizcə, Avropaya qatılmazdan əvvəl və ya bu proseslə paralel olaraq özümüzü dərk etməli, özümüzü təsdiq etməliyik. Əvvəlcə “biz kimik?” sualının cavabını tapmalıyıq, invariantlarımızı müəyyənləşdirməliyik.
Nə qədər ki, öz əlimiz öz başımız idi, özünüdərkə və özünütəsdiqə bəlkə də böyük ehtiyac yox idi. Biz onsuz də öz mühitimizdə idik.
Başqa mühitə daxil olarkən isə nisbi bütövlüyü saxlamaq da mümkündür, tamamilə əriyib itmək də.
Bütöv olaraq qalmaq, öz nisbi müstəqilliyini qorumaq üçün ancaq duyğular səviyyəsində özünüdərk kifayət deyil. Bunun üçün nəzəri və ideoloji səviyyədə, rasional idrak səviyyəsində müəyyənləşmə getməlidir. Bütöv bir strategiya hazırlanmalıdır. Təhsil də, KİV də bu istiqamətdə fəaliyyətə hazır olmalıdır.
Bax, azərbaycançılıq konsepsiyası həm də buna görə lazımdır.
Yeni əsr və yeni minillikdə, bəşəriyyət özünüdərk məqamının astanasında olduğu bir vaxtda, qloballaşma şəraitində millət daha bir sınaq qarşısındadır. Daha böyük miqyaslı, mütəşəkkil ictimai sistemin özünüdərk səviyyəsindən baxdıqda bəşəriyyətin tarixən keçmiş olduğu yola bir işıq düşür, ayrı-ayrı xalqların, məmləkətlərin bəlkə də özünü dərk etmədən keçdikləri yollar indi artıq ilkin bir ideyanın reallaşması prosesi kimi, ictimai-tarixi zərurət kimi nəzərimizdə canlanır. Böyük mütəfəkkir Kantın bəşəriyyətin inkişaf tarixinə təbiətin özünüdərk və özünütəsdiq prosesi kimi yanaşması, Hegelin ictimai inkişafı mütləq ideyanın reallaşma aspektlərindən biri kimi təqdim etməsi, Herderin ümumdünya tarixinin vahid konseptual sistemini yaratmaq cəhdləri ona görə real, pozitiv nəticələrə gətirə bilmirdi ki, bəşəriyyət hələ özünüdərk üçün yetişməmişdi. Bu təfəkkür nəhəngləri sadəcə olaraq zamanı qabaqlamağa çalışırdılar. Zaman isə öz ritmindən kənara çıxmırdı. Lakin bu gün o vaxt artıq gəlib çatmışdır.
– Qloballaşma dövründə etnik mənsubiyyətin rolu azalır, yoxsa artır?
– İndi hər bir millət, hər bir xalq, hər bir məmləkət özünün ən böyük fikir sahiblərinin simasında bir tərəfdən bəşəriyyətdə, planetdə gedən proseslərin anlaşılmasına çalışır, digər tərəfdən öz millətinin, öz xalqının, öz dövlətinin bu yeni mənzərədə, planetin bu yeni coğrafi- iqtisadi, siyasi xəritəsində, fəlsəfi fikrin yeni zirvəsindən düşən işıq fonunda nəzər salır.
Lakin kimlərsə bu yeni şansı vaxtında dərk edir və qloballaşan cəmiyyətə şüurlu surətdə, ağlı başında, özünü dərk etmiş halda daxil olmağa çalışır. Kimlərsə hələ də qəflət yuxusundadır. Böyük miqyaslı inteqrasiya prosesləri, qloballaşma dalğaları özünü dərk etməyənləri, hətta böyük xalqları belə qarşısına alıb aparmaq, içərisində əritmək əzmindədir.
Belə tarixi sınaq məqamında əhalinin çoxluğu, məmləkətin böyüklüyü deyil, onun sükanı arxasında kimin dayanması daha önəmlidir. Əsas məsələ həmin tarixi sınaq məqamında xalqın içərisindən çıxmış və onun milli mənafeyini dərk etmək və qoruyub saxlamaq iqtidarında olan mütəfəkkir liderin mövcudluğudur.
Planetin bugünkü mənzərəsi heç də yalnız siyasi və iqtisadi maraqların kəsişdiyi bir meydanı xatırlatmır. Bu meydanda həm də milli ideyalar qarşılaşır. Ən böyük qabiliyyət də siyasi, iqtisadi maraqlarla yanaşı milli maraqların da qorunub saxlanmasına nail olmaq və millətlər birliyinə öz simasını itirmədən daxil olmağı bacarmaqdır. Düzdür, bunu əngəlləyən qüvvələr çoxdur. Lakin şəxsiyyətin böyüklüyü də özünü məhz belə çətin vəzifələrin həllində göstərir.
Heydər Əliyev ilk dəfə azərbaycançılıq ideyasını dövlətin strateji xətti kimi irəli sürəndə bu ideyanın həqiqi böyük mənası çoxları üçün anlaşılmaz idi. Bu gün də qismən belədir. Çünki bu ideya adi şüur səviyyəsində üzə çıxmayıb, yaxud deklarativ bir şüar olmayıb, çox dərin köklərə malik olan mükəmməl bir fəlsəfi konseptual sistemin ifadəsidir. Məqsəd bu ideyanı açmaq və bütün xalqın, bütün dünyada yaşayan azərbaycanlıların bu ideyaya yiyələnməsinə çalışmaqdır.
– Azərbaycançılıq milli ideologiyamızın əsası hesab olunur. Tolerantlıq da ideologiyanın bir elementi kimi götürülə bilərmi?
– Milli ideologiyamızın tərkib hissələri olan bir sıra mühüm cəhətlər; mədəni-mənəvi amillər, adət-ənənə, mentalitet, dini dəyərlər və s. vahid blok halında – azərbaycançılıq adı altında birləşdirildikdə milli ideologiya özünün daha yığcam və konkret ifadəsini tapmış olur.
Azərbaycançılığın məzmununa daxil edilən müxtəlif amillər üçün birləşdirici, inteqrativ rol oynayan ən mühüm amillərdən biri dildir. Azərbaycançılığın əsasında Azərbaycan dili dayanır.
Poeziya da, şifahi xalq ədəbiyyatı da, mahnılarımız da, epik düşüncə və siyasi təfəkkür də – dillə sıx surətdə bağlıdır. Dil ümumiliyi həmin dildə yaradılmış mədəni sərvətlərin də ümumiliyinə, bədii-estetik düşüncənin də vəhdətinə səbəb olur. Təsadüfi deyildir ki, türk xalqları öz mədəniyyətləri, ədəbiyyatları ilə də sıx surətdə bağlıdırlar. Bir sıra hallarda eyni bədii-estetik abidələrə malikdirlər. “Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, aşıq ədəbiyyatı və s. buna misal ola bilər.
Lakin bununla belə, əvvəla, dillərin hər halda fərqlənməsi, qarşılıqlı təsir və ənənəvi dinamik əlaqələrin müəyyən sərhədlər daxilində daha güclü olduğunu göstərir. Türk dili qollara ayrıldığı kimi, türk mədəniyyəti də bölgələr üzrə özünəməxsus cəhətlərə görə seçilir.
Dil nə qədər böyük rol oynasa da, milli birliyin yeganə göstəricisi deyil.
Burada təfəkkür tərzi, ictimai şüurun səviyyəsi, adət-ənənə, dini etiqad, həyat tərzi mədəni-mənəvi abidələrin, xüsusən yazılı ədəbiyyatın, fəlsəfi fikrin siyasi və iqtisadi təfəkkür mədəniyyətlərinin də nəzərə alınması lazımdır.
Coğrafi şərait, iqlim və relyeflə bağlı həyat tərzində özünü göstərən xüsusiyyətlər və bunlardan irəli gələn rituallar, mərasimlər, bayramlar və s. də az əhəmiyyətli deyil.
Əslində həyat tərzinin, zövqün, bədii-estetik, hətta mifik və fantastik düşüncənin, müqəddəslik duyğusunun, düşüncədə rasionallığın dərəcəsinin, kütləvi tədbirlərin, etnik xüsusiyyətlərin, ənənəvi geyimlərin, musiqilərin, rəqslərin – bütün bunların qərarlaşması, ənənəviləşməsi və ictimai şüurla vəhdəti ərazi ilə, iqlim şəraiti ilə, üstün təsərrüfat növləri ilə, texnoloji inkişaf səviyyəsi ilə də bağlıdır. Lakin coğrafi amil, ərazi də, etnogenez də milli müəyyənlik məsələsində əsas kimi götürülə bilməz. Ziya Göyalpın dediyi kimi, millilik müasir vəziyyətə görə və ilk növbədə kültür və mədəniyyət ümumiliyi əsasında təyin edilməlidir.
Düşüncə tərzi, mənəvi mədəniyyət, əxlaqi normalar bütövlükdə nisbi müstəqilliyə malik olduğu üçün bir ərazidən başqa əraziyə keçdikdə insanlar əvvəlki maddi mühitin təsiri ilə formalaşmış mənəvi keyfiyyətləri, bayramları, ritualları və s. özləri ilə daşıyırlar ki, bu da maddi mühitlə mənəvi keyfiyyətlər arasında uyğunsuzluqlar yarada bilir.
Din coğrafi bölgələrdən asılı olmadan yayılır
və hamı üçün eyni olan ehkamların, ayinlərin ümumiləşdirici rolu özünü göstərir. Şəriət də ərazidən asılı olmadan əsasən saxlanılır.
Dil də insanlar bir yerdən başqa yerə köçərkən o saat yaddan çıxmır və uzun bir dövr ərzində lokal mühitlərdə, ailələrdə saxlanmaqda davam edir. Başqa ölkəyə köçmüş insanlar üçün rəsmi dil, işlək dil dəyişsə də, ana dili məhz mədəni-mənəvi irsin açarı kimi qorunub saxlanılır.
Coğrafi məkan dəyişilir, siyasi məkan dəyişilir, vətəndaşlıq dəyişilir, ixtisas, təsərrüfat fəaliyyəti, rasional düşüncə, peşə vərdişləri və s. – bütün bunlar dəyişilir, mənəviyyat isə uzun müddət sabit qalır. İnsan yaşadığı yeni ictimai mühitin əxlaq normalarına, yeni meyarlara, ilk növbədə hüquq normalarına riayət etmək məcburiyyətində qalır. İctimai münasibətlərdə bir cür, özü ilə ünsiyyətdə isə başqa cür olur. Qürbət eldə beyinin tələbləri ilə qəlbin tələbləri, rasional düşüncə ilə hissiyyat arasında yaranan uyğunsuzluq, daxili mənəvi mühitlə, xarici ictimai mühitin tələbləri arasındakı mücadilə insanın tam xoşbəxt olmasına mane olur. İnsan özü ilə bir nisgil, vətən həsrəti daşıyır. Hüquqi-siyasi Vətənlə milli-mənəvi Vətən arasındakı fərq insanı ikiləşmək, özgələşmək təhlükəsi qarşısında qoyur. Lakin insan xarici ölkədə də yaşasa, əgər o, öz daxili mənəvi mühitini qoruyub saxlayıbsa, bu mühitin böyük miqyaslı proobrazı ilə – Böyük Vətənlə əlaqə, Vətənə xidmət etmək imkanı bu faciəni kompensasiya etməyə, dəf etməyə şərait yaradır.
Müstəqil Azərbaycan Respublikasının mövcudluğu xaricdə yaşayan azərbaycanlılara öz lokal mədəni-mənəvi mühitlərini Böyük Vətən hesabına müntəzəm surətdə akkumuliasiya etmək imkanı verir. Bunun üçün isə müntəzəm əlaqələrin yaradılmasına böyük ehtiyac vardır. Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərində keçirilən Dünya Azərbaycanlılarının I qurultayı məhz belə bir missiyaya xidmət edirdi.
Almaniyada yaşayan bir azərbaycanlının, o, Almaniya vətəndaşı olsa belə, ürəyində Azərbaycan həsrəti, azərbaycanlıya məxsus milli-mənəvi dəyərlər gəzdirməsi heç də alman pasportuna xəyanət kimi dəyərləndirilə bilməz. O, bir Almaniya vətəndaşı kimi üzərinə düşən siyasi-hüquqi vəzifəni yerinə yetirir və bununla da, öz vətəndaşlıq borcuna sadiq qalır.
Dövlət öz vətəndaşı qarşısında, konstitusiya və qanunvericiliyə uyğun olaraq tələblər qoyur. Xüsusən Avropa ölkələrində, Qərb dünyasında artıq ictimai şüur nəzəri şüur səviyyəsinə daha geniş miqyasda qalxmış olduğundan və hüquq əxlaqı daha çox dərəcədə əvəz etdiyindən ürəyin başqa bir Vətənlə bağlı olması məsələsi bir problem kimi ortaya çıxmır.
İkili standartlara yol verməmək üçün xaricdə yaşayan bir azərbaycanlının Azərbaycan sevgisindən, həsrətindən bəhs etdiyimiz və ona haqq qazandırdığımız kimi, Azərbaycanda yaşayan bir alman və ya rusun da vəziyyətini düzgün təsəvvür etməyə çalışmalıyıq.
Azərbaycanda yaşayan, Azərbaycan vətəndaşı olan başqa millətlərin nümayəndələri: ruslar, ukraynalılar, gürcülər və s. Azərbaycan qanunlarına əməl etməklə və öz fəaliyyətlərində Azərbaycanın dövlət maraqlarına xidmət etməklə yanaşı Rusiyanı, Ukraynanı, Gürcüstanı da sevirlərsə və bu ölkələri öz ikinci Vətəni hesab edirlərsə burada təəccüblü və qorxulu heç nə yoxdur. Burada sadəcə olaraq, vətən anlayışının hüquqi-siyasi və hissi-mənəvi rakursları müxtəlif ünvanlarla üzə çıxır və buradakı ikiləşmə təhlükəsinin qarşısını almaq üçün olduqca incə, dəqiq milli siyasət aparılmalıdır.
Azərbaycanın yerli sakinləri olan etnik qruplar ikiləşmə faktı ilə qarşılaşmırlar.
Onların – talışlar, kürdlər, tatlar, lahıclar və başqalarının milli-siyasi Vətəni ilə doğma Vətəni, mədəni-mənəvi məkanları arasında heç bir fərq yoxdur. Onlar həm coğrafi məkan baxımından, həm tarixi, həm milli-siyasi, həm də milli-mənəvi baxımdan azərbaycanlıdırlar. Yeni dövrdə azərbaycanlıların bir millət olaraq formalaşmasında, milli-siyasi özünüdərk prosesində, türk mənşəli azərbaycanlılarla yanaşı, talış, kürd və s. müxtəlif mənşəli azərbaycanlılar da eyni mənəvi hüquqla və eyni əzmlə iştirak edirlər. Bir daha qeyd etmək istərdik ki, bu heç də təkcə onunla bağlı deyildir ki, talışın, kürdün, lahıcın, ləzginin, avarın öz müstəqil milli dövləti yoxdur. Həm də ona görə ki, müxtəlif mənşəli azərbaycanlılar eyni coğrafi ərazidə, eyni mədəni-mənəvi mühitdə formalaşmaqla yanaşı, həm də ümumi dil kimi qəbul olunmuş Azərbaycan dilini mükəmməl bilir, bu dildə təhsil alır, bu dildə elmi əsərlər, şeirlər yazır, bədii ədəbiyyat nümunələri yaradırlar.
Artıq neçə yüz illik birgə yaşayış, birgə təsərrüfat fəaliyyəti Azərbaycan xalqının təkcə milli-siyasi müstəvidə deyil, həm də milli-etnik müstəvidə bir tam halında millətləşmə yolunu keçdiyini göstərir.
Sevinc MÜRVƏTQIZI
çap et