Azərbaycanlı dostum Ramiz Abutalıbov irəliləyən yaşına rəğmən önəmli əsərlərə imza atmağa davam edir.
Parisdə fərqli illərdəki iki vəzifə müddətində Azərbaycan siyasi mühacirlərinin yaxınlarıyla qurduğu səmimi münasibət nəticəsində əldə etdiyi sənədləri ölkəsinə gətirib, Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi ilə Dövlət Arxivinə verib. Azərbaycana gətirdikləri və Parisdə müxtəlif araşdırma mərkəzlərində mühafizə edilən sənədləri Salavat İsaqov və Georgi Mamulia ilə birlikdə dəyərləndirib Azərbaycanın siyasi tarixi baxımından son dərəcə önəmli əsərlər ortaya qoyublar. Arxivlərə verdikləri sənədlərə istinad edərək dostlarıyla müştərək və Cəmil Həsənli də müstəqil monoqrafiyalar, Azərbaycan siyasi mühacirətinin tarixini, qarşılıqlı məktublaşmaları ehtiva edən əsərlər yazıb, sənəd nəşrləri həyata keçiriblər. Bu əsərlərin hamısı araşdırma mövzusu, dəyərli işlərdir.
Abutalıbovun məmləkətinə gətirdiyi sənədlərin ən dəyərlilərini Paris Sülh Konfransında Azərbaycanı təmsil edən heyətin Əlimərdan Topçubaşıya aid olanlar təşkil etməkdədir. Ramiz bəy gürcü dostu Georgi Mamulia ilə birlikdə "Ə.Topçubaşı, Parijskiy Arxiv, 1919-1940. VÇetıryex Kniqax. Kniqa pervaya 1919-1921 ("Ə.Topçubaşı, Paris Arxivi 1919-1940. Dörd kitabda. Birinci Kitab 1919-1921)" adlı yeni əsər nəşr etdirib. Əsər Moskvada "Xudojestvennaya Literatura" Nəşriyyatında 2016-cı ildə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə çap olunub.
Yüksək hüquq təhsili alan Topçubaşı 1900-cü illərin əvvəlindən etibarən Azərbaycanda milli hərəkatın öndərlərindən biri olub. Çarlıq dönəmində Dumada millət vəkili Rusiya Müsəlmanlarının keçirdikləri konqreslərin təşkilatçısı kimi önəmli vəzifələri yerinə yetirib, onların siyasət meydanında təşkilatlanmalarına yardım göstərib, profil yaratmalarına təşviq edib. Rusiyada I Dövlət Dumasında Müsəlman Fraksiyasının rəhbəri olub. Müsəlman qrupun qanun layihələrinin mətnlərini yazıb. Əlimərdan bəy Topçubaşı ölkəsinin 1918-ci ildə müstəqilliyini elan etməsindən sonra millət vəkili olaraq siyasi fəaliyyət göstərib. Haqqında akademik səviyyədə ilk araşdırma azərbaycanlı Vüqar İmanov tərəfindən Boğaziçi Universitetində yazılan elmi tezisdir. Araşdırmaçı Topçubaşının Parisdə olan şəxsi arxivinə yol tapa bilmədiyi üçün sadəcə Azərbaycandakı sənədlər dəyərləndirilib, hətta Türkiyədəki sənədlər də diqqətdən kənarda qalıb. Topçubaşı Avropada olduğu illərin əvvəllərində bilxassə ölkəsinin Sovetlər Birliyinə 
qatılmasından sonra əlaqələrini genişləndirmək, mücadiləsini daha çox adama çatdırmaq üçün köklü diplomatik fəaliyyət göstərib. Sülh danışıqlarında iştirak üçün Lozannada olan İsmət İnönünü ziyarət edib, heyət üzvləriylə təkbətək görüşlər keçirib. Görüş qeydlərində bu adlar yazılıb. Lozannadakı türk heyəti üzlərinin qeydlərində, xatirə parçalarında, bununla bağlı hər hansı ipucu yoxdur. Bu, böyük bir əskiklikdir.
Azərbaycanın yenidən müstəqil olmasından sonra 1918-ci ilin avqustunda Parisə getmək üçün İstanbula yola düşən Topçubaşının öz hökuməti ilə apardığı yazışmalar Həsən Həsənov, Ataxan Paşayev və V.Ağayev tərəfindən "İstanbulda diplomatik söhbətlər" adıyla rusca nəşr edilib (Bakı, 1994). Azərbaycanda dövlət idarəsinin qurulmasından sonra keçmişin öyrənilməsi mərhələsində Paris Sülh Konfransından mərkəzə göndərdiyi raportların orijinalları və rusca tərcümələri "Paris məktubları" başlığı ilə 1998-ci ildə nəşr edilib. Paris və Bakı arxivlərindəki sənədlərə istinad edərək tanınmış tarixçi Cəmil Həsənli mükəmməl bir monoqrafiya nəşr etdirib: "Tarixi şəxsiyyətin tarixi Əlimərdan bəy Topçubaşov", Bakı, 2013. Əlimərdan Topçubaşının bütün yazıları, raportları və işləri Həsən Həsənovun səyi nəticəsində bu il dörd cild halında "Əlimərdan bəy Topçubaşov" adı altında nəşr edilib. Bu dörd cild xronoloji olaraq onun "Kaspi" qəzetində baş yazarlıq etdiyi vaxtlardakı jurnalistik, ictimai-siyasi, dövlətçilik, siyasi mühacirət illərindəki fəaliyyəti ilə bağlı əsərlər toplanıb. Vətənindən uzaqda siyasi mühacir kimi yaşadığı ömrünün son 16 ili yaxın dostu və iş yoldaşı Ceyhun Hacıbəyli və Azərbaycan müstəqilliyinin lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə yazdığı məktublar bu cildlərdə yer alıb. Bu araşdırmanın da rusca çapı böyük talehsizlikdir. Ümid edilir ki, önümüzdəki günlərdə azərbaycancaya tərcümə olunar.
Topçubaşı haqqında araşdırmaların sonuncusunda Abutalıbov və Mamulia onun Paris arxivində olan bütün sənədlərinin 4 cild halında rusca nəşrini planlayırlar. Topçubaşının Parisdəki arxivinin çox böyük olduğu, 10 adamın 10-15 ilə ancaq dəyərləndirə biləcə
yi qeyd olunub. Çox müntəzəm işləyən, sənədləri mühafizə edən şəxs olduğundan xeyli sayda material toplayıb. Rusiya müsəlmanları ilə bağlı kifayət qədər sənəd yığıb. Arxivlərdə müsəlman qurultaylarına, onların hazırlıq dövrünə aid yetərincə sənəd var. Bu qurultaylardan öncə Rusiyada etdiyi səfərlərə dair tutduğu yol qeydləri Bakıdakı arxivdədir. Paris Sülh Konfransı və Azərbaycan heyəti ilə bağlı məlumatlar da arxivləşdirilib. Arxivdə 40 dəftərdən ibarət gündəlikləri də mühafizə olunur. Gələcəkdə gündəliklərin nəşri çox yararlı olacaq.
Bu səbəblə araşdırmaçılar işlərinin arealını daraltmağa məcbur olaraq, sadəcə diplomatik fəaliyyəti ilə bağlı sənədlərə diqqət ayırıblar. Bu sənədlər; onun verdiyi notalar, memorandumlar və görüşləri ehtiva edir. Topçubaşı arxivinin toplu nəşrinin 1919-1921-ci illəri əhatə edən 1-ci cildinin giriş, tərcümə və qeydlər bölməsini G.Mamulia hazırlayıb. Gürcü araşdırmaçı öz ölkəsindən Avropaya siyasi mühacir kimi gedənlərlə bağlı geniş araşdırma apardığından mövzuya kifayət qədər hakim olub, sənədlərin dəyərləndirilməsi və müqayisəsində xeyli təcrübəlidir. 5-168-ci səhifələri əhatə edən bu bölmədə verilən ətraflı açıqlamalar çoxlu izahlarla zənginləşdirilib. Birinci cilddə 120 sənəd nəşr olunub. Bu sənədlərin bir qismi Topçubaşının şəxsi, bəziləri isə Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin arxivindən əldə edilib. Topçubaşı diplomatik yazışmalarını fransızca apardığı üçün bu sənədlər ruscaya tərcümə edilib. Azərbaycandakı elmi nəşriyyatların əksərində rast gəlinən çatışmazlıq bu məsələdə də qarşımıza çıxıb. Əsərin kataloqu yoxdur. Şəxs adları baxımından önəmi inkar edilə bilməyəcək kataloqa ən azından sonuncu cilddə yer verilməsi təmənnamızdır.
Bu seriyanın 1921-1923-cü illəri əhatə edən ikinci cildində 140 sənəd yer alacaq və artıq nəşrə göndərilib. Digər iki cild, 1924-1934-lə 1934-1940- cı illər sənədlərini özündə birləşdirəcək. Bu dəyərli əsərin ikinci cildində yer alacaq sənədlər Milli Mücadiləni sürdürməkdə olan Ankara Hökumətinin xarici işlər naziri Bəkir Sami Kunduhun London və Parisdə apardığı danışıqlar və görüşlər prizmasından bizi də yaxından maraqlandırmaqdadır. Bu araşdırmalarından dolayı müəllifləri təbrik edirik.
Ömər ÖZCAN
Türkiyə
(Çevirən: Cavid QƏDİR)
çap et