Bu yaxınlarda “Trafford” beynəlxalq nəşriyyat evində fəlsəfə elmləri doktoru, professor Rafiq Yəhya oğlu Əliyevin daha bir kitabı ingilis dilində çapdan çıxıb. Bu, “Poverty, Dictatorship, Injustice” (“Yoxsulluq, diktatura, ədalətsizlik” 198 səh.) adlı kitabdır. Təsadüfi deyil ki, dünyada ən məşhur amerikalı nəşriyyatçılar məhz bu işlə maraqlanıblar. Qərb aləmində bir qayda olaraq, öz ölkələrinin problemlərini deyil, digərlərinin siyasi-iqtisadi vəziyyətini təhlil edirlər. Məsələn: Cənubi Qafqazdakı vəziyyət necədir? Bu strateji cəhətdən mühüm regionda hakimiyyətlə ictimaiyyət arasındakı əlaqələr necə formalaşır? Əlbəttə, Qərb analitik və tədqiqatçılar ordusuna dinin siyasətə və ümumi vəziyyətə təsiri və s. kimi qeyri-münasib sayılan bir çox suallar da verilə bilər. Bu nöqteyi-nəzərdən deyə bilərik ki, professor R. Əliyevin kitabı həmin tədqiqatçılara və təhlilçilərə öz düşüncələri ilə meydan oxuyur.
Bu kitab nə barədədir? Bu suala cavab vermək asan deyil. Burada müəllif biz və yaşadığımız və hər an itirə bildiyimiz dünya barədə fikirləri ilə bölüşür. Bu, artıq onun təhlükəsizliyini və rifahını təmin edilə bilməyəcəyini anlayan, lakin yenə də köhnə qaydalara bağlı olan bir insan barədə ünvanlı deyimlərdir. Bu, filosofun çağdaş dünyaya yeni, çox ciddi şəkildə dəyişmiş tarixi dövr prizmasından baxmaq cəhdidir. Kitab hər bir insana gələcək dünyanın ümumi mənzərəsini görmək imkanı vermək niyyəti ilə qələmə alınmışdır, əlbəttə, əgər müasir insanın ümumiyyətlə xoş gələcəyi varsa.
Kitab çox asan dillə yazılıb. Bir çox vacib fəlsəfi və sosial məsələlərə toxunaraq, müəllif onların mahiyyətini, məğzini ayırır və onu oxucuya asan, başa düşülən formada çatdırır. Yəqin, müəllif üslubunun ən vacib üstünlüklərindən biri aydın ifadə tərzidir. Müəllif bacarıqlı natiq kimi oxucuya imkan verir ki, o özü müasir siyasi və sosial reallıqlarını düzgün anlaya bilsin.
İdealist əqidəli və romantik ruhlu professor Rafiq Əliyev Qərb demokratiyasının “yayıcılarının” dağıdıcı hərəkətlərinə bəraət qazandıran “azadlıq, insan haqları” adı altında cəmlənən fəlsəfəsini qəti qəbul etmir. O, onsuz da həssas olan dünya təhlükəsizliyini pozan oyunçuların ikiüzlüyünü və yalanlarını işfa edir. O, alternativ inkişaf modellərinin mövcudluğunu belə qəbul etməyənlərin dillərindən tolerantlığa, insan hüquqlarının müdafiəsinə çağırışı səmimiyyət rəmzi kimi qəbul etmir və əvvəlcədən iflasa məhkum olan qlobal təhlükəsizliyə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans və simpoziumların təmtərahını və pafosunu dəstəkləmir. Müəllif bu mürəkkəb və ziddiyyətlərlə dolu dünyadan qaçmır. Əksinə, cəmiyyətin yaşama və yenidənqurması strategiyasını təklif edir. İnsan və humanizm dəyərləri ətrafında qurulmuş strategiya kitabda geniş təhlil edilib oxucuya təqdim olunur.
Professor R.Y. Əliyevin fikrinə əsasən, bəşəriyyət dünya sivilizasiyasının gələcəyini müəyyənləşdirəcək yeni təşəkkür növünün meydana çıxmasının ərəfəsindədir. Bəs insanların şüurunu və davranışını hansı dəyərlər müəyyənləşdirəcəkdir? İnsanda “heyvani” başlanğıcı ram etmək və onu ümumi evimizin saxlanılması naminə məsuliyyət hissini qaytarmaq üçün hansı qurbanı vermək lazım olacaq? Avropa ölkələrindəki iqtisadi böhran, kasıbçılığla var-dövlət arasındakı uçurumun böyüməsi, “narıncı inqilablar”, “ərəb baharı”, – mozaikanın kiçik və böyük fraqmentlərini toplamaqla müəllif dünyanın müasir durumunu gördüyü kimi əks etdirmişdir.
Müəllif yazır ki, “demokratiya özünə başını daim yüksək tutub təkəbbürlə gülümsəyən kübar qadın statusunu götürsə də, elə onlara xas olan incəliklərlə digərlərinə tor tikməyini davam etdirir. Lakin etiketin sərt qaydalara yalnız qəbullarda, yüksək məclislərdə riayət edib, insanlar, cəmiyyət və dövləti idarə etmək çətindir və indi bu qadının kübar xanım imici gözə çarpacaq qədər korlanıb. Demokratlar artıq öz ideallarının üstünlüyünü sübut etməyi və mövqelərini demokratik yolla qorumağı “bacarmırlar”.
Qərb demokratiyanın qurbanları olmuş ölkələrin timsalında o, demokratiya ilə diktatura arasında olan sərhədlərin daha dumanlı olduğu haqqında mövqeyini irəli sürür. Müəllifin fikrinə görə, bu şərtlərdə üstünlüyü yalnız əmin-amanlıq və sabitlik üçün məsuliyyət daşıyanlar tərəfindən söylənilən həqiqətə tab gətirə bilən cəmiyyətlər alır.
Hərdən insana elə gəlir ki, professor R. Əliyevin idealizmi onun dünyagörüşündəki zəif bənddir. Ola bilsin, belə bir təsəvvür var-dövlətin daha ədalətli bölüşdürülməsi barədə düşüncələrini oxuyan bir çox insanlarda yaranıb. Yəqin ki, artıq hazırki kitabın nəşrindən sonra Kiprdə baş vermiş maliyyə böhranı bu təsəvvürün aldadıcı olduğunu sübut etdi. Bütün bu dəyişikliklər müəllif tərəfindən hələ üç il əvvəl onun məqalələrində proqnozlaşdırılmışdır. Kiprdə baş vermiş hadisələr bizi bir daha sosial bərabərsizlik barədə düşünməyə və müəllifin nə qədər haqlı olduğunu etiraf etməyi vadar edir. Problem ondadır ki, müasir insan hər şeyi sadələşdirməyə o qədər alışıb ki, özünü çətin düşüncələrlə yormaqdansa bəzən yanlış və çirkin olanı qəbul etməyə razı olur. Lakin məişətimizin ayrı-ayrı tərəflərinin sadələşdirilməsi insanlar, dövlətlər, dinlər və dünya xalqları mədəniyyətləri arasındakı əlaqələri asanlaşdırmır. Müəllif düşünür ki, bunların hamısının aralarında bağlılıq var. Ona görə də xalqların taleyinə cavabdeh və məsul olan insanlar çətin suallardan qorxmamalı, məsuliyyətdən qaçmamalı və həqiqətdən üz döndərməməlidirlər. Həmin səbəbdən bu kimi fəlsəfi yazıların nəşr olunması və müxtəlif dillərə tərcümə edilməsi çox vacibdir. Bu, hazırkı kitabın müəllifinin mülahizəsinin davamı olaraq, yeni diskussiyalar və ideyaların yaranmasına səbəb ola bilər. Bu isə hamı üçün çox vacibdir. Müəllifin ən ciddi və məntiqi əsası olan fikri “yalnız ədalətsizlik insan şüurunu dəyişə bilir və onu dağıdıcılığa yönəldir. Belə insanların qarşısında bütün, hətta silahlı müqavimətlər belə tab gətirmir”, əsərin mahiyyətini və vacibliyini göstərən ən mühüm amildir. “Yoxsulluq və diktatura yox, məhz ədalətsizlik inqilabların yaranmasına səbəb olur” deyən professor R. Əliyev bu prinsipə diqqəti yönəldir və vəziyyətdən çıxış yolunu ədalətə qayıtmaqda gördüyünü iddia edir.
Biz isə professor Rafiq Əliyevə arzu edirik ki, insanlara çatdırdığı humanistik ideyalar, müasir dünyamızın reallıqları o cümlədən dövlətimizin də qarşısında duran siyasi, sosial və iqtisadi məsələlərin həllində, dövlət quruculuğu və idarəetməsində, insanların hərəkətlərində əksini tapsın.
Elmir Quliyev
fəlsəfə doktoru
çap et