“Ver sözə ehya ki, tutduqda səni xabi-əcəl
Edə hər saət səni ol uyğudan bidar söz”
Füzuli
Günlərin bir günü səyyah səhrada özü kimi ədəb-ərkanlı bir nəfərlə yol yoldaşı olur, heybələrində yeyib-içməli nə varsa bir-birindən əsirgəmədən çətin yolu birgə qət edirlər. Mənzil başına çatıb ayrılmaq məqamı gələndə səyyah soruşur ki, a qardaş, bunca yol gəldik, heç adını da soruşmadım. Kimsən, nəkarəsən? Həmin adam cavab verir ki, haqqımda eşitməmiş olmazsan, mən Şeytanam.
Səyyah çaşıb qalır:
- Necə-necə, Şeytan? Bəs onda sənin buynuzların hanı?
Bu dəfə də Şeytan məəttəl qalır:
- Nə buynuz, buynuz nədi?
- Axı deyirlər ki, Şeytanın qoşa buynuzu olur, idbar bir sifəti var, camaat sənə “ kor Şeytan”- deyə lənət yağdırır. Sən ki gözəl-göyçək bir oğlansan, bunu necə anlayaq?
- Burda anlaşılmaz bir şey yoxdur. Sadəcə qələm düşmən əlindədi.
Sözün düzü, bu yazıda az sözlə dərin məna kəsb edən ədəbi nümunələrdən bəhs etmək, onları bədii əsər oxumağa vaxtları olmayan oxucularla paylaşmaq istəyirdim. Amma sözə ehya vermək cəhdimdə söz sözü gətirdi, arşın bezi. Ən əvvəl söz haqqında söz demək zərurəti yarandı. Nə etməli, mətləbə keçmək üçün gərək ənənəyə hörmət edəsən.
Söz! Cəmi üç hərfdən ibarət olan bu kəlmədə böyük qüdrət və qüvvət vardır. Söz insanın tutan əli, görən gözü, cəmiyyətdə insana verilən dəyərin ən dəqiq barometridir. Sokratın adamlarla tanışlığı onların ilk kəlməsindən başlayardı: “İnsan, danış, mən səni görüm”. O, bilirdi ki, hər kəs öz dilinin altında gizlənib. Elə ki, gül ağzını açdı, danışdı, ilk kəlmələrdən özünü bəlli edəcək. Vay odu ki, naxçıvanlılar demişkən, qatıqlaya. Onda qulağında Mirzə Cəlilin ehmalca qulağına pıçıldadığı bu kəlmələr səslənəcək:”- Maşallah söz danışana! Götürüb qarpız qabığını şappıltı ilə vurasan bu cür sözləri danışanın ağzından, ağzını yumsun, qoysun getsin işinə. Müsəlmana ağıl fikirləşmək üçün verilməyib, məşğulat üçün verilib”.
Sözlər yarpaqlara bənzəyir, çoxlu yarpağı olan ağac az bəhrə verir. Sözə verilən dəyər insana verilən dəyərdir, sözün dəyərsiz olduğu cəmiyyətdə insan da dəyərsiz olur. Sözün qədri uca tutulanda sözdən üz qızarır, əyrilər düzəlir, söz qədirsiz olanda salamı da almırlar.
Böyük türkoloq Mahmud Kaşğari deyib ki, erdem başı til (ərdəmin, fəzilətin, tərbiyənin başı dildir). Söz “Divan”da kəlam anlamında işlənib: Ol anğar tıl teqürdi-O, ona söz toxundurdu, dillə sözlə incitdi.-İyi işin başı til. Söylenilen söz atılan ok.
Müdriklərin fikrincə, söz yağış kimidir. Əvvəli bərəkət, arxası fəlakətdir. İnsana danışmağı öyrənmək üçün iki il, danışmamağı öyrənməyə isə altmış il lazımdır. Köynəyin ləkəsi su ilə gedər, ürəyin ləkəsi söz ilə. El arasında məsəllər də var: Heyvanı qulağından tanıyarlar, insanı sözündən. Deyilmədən əvvəl söz sahibinin əsiridir, deyildikdən sonra isə sahibi sözün əsiridir. İstər xoş söz olsun, istər naxoş. Ustadnamədə deyildiyi kimi:
Söz var ki, gövhərdən, ləldən qiymətli,
Söz var ki, həyasız, söz var ismətli.
Söz var ki, mənalı, güclü, qüvvətli,
Söz var ki, düşmənlə açıq cəngi var.
Yəni sözü necə demək, ifadələri necə seçmək çox mühüm məsələdir. Sözü elə deyərsən, könül alar; elə deyərsən, ürək qırar. Daşdan süzülə-süzülə damlayan suyun büllurlaşdığı kimi, düşünülüb ifadə edilən sözlər də istiqamətverici olar. Addım atmadan “yüz dəfə ölçüb, bir dəfə biçmək” nə qədər vacibdirsə, danışmadan və fikir bəyan etməzdən əvvəl düşünmə də o qədər əhəmiyyətlidir.
Bir də ki söz dediyin, sadəcə, ağızdan çıxan səs toplusu deyil, baxışların ifadə etdiyi məna da sözdür, əllərin həyəcandan titrəməsi də, sifətin səyriməsi də... Söz dediyin yaşadığın duyğuların ifadəsidir. Əslində bütün insanlar eyni, yaxud da oxşar duyğular yaşayırlar, amma hər kəs öz yaşadığını eyni dərəcədə ifadə edə, başqalarına çatdıra bilmir. Təbii o duyğuların ən gözəl şəkildə ifadəsi bir özgə sənətdir ki, bu sənətin zövqünü, gözəlliyini də söz adamları, daha çox şairlər yaşayırlar. Və sən bir gün əlinə keçən bir qəzet səhifəsində, yaxud da kitabda oxuduğun şeirlərin daşıdığı hissləri o qədər yaxın, doğma bilirsən ki, sanki şair sənin yaşantılarını qələmə alıb.
Bu məqamda klassik şairlərimizin söz barədəki şeirlərindən nümunələr vermək olardı. Amma onların oxucu üçün əlçatan olduğunu nəzərə alıb təkcə Saib Təbrizinin kəlamlarını xatırladıram: “Söz yalnız səmimi keyfiyyətə malik olduğu təqdirdə təsir edə bilər. Məna əhli üçün yalandan bətər eyb yoxdur. İlk kərpicləri əyri qoyulan bina göylərə qalxsa da, etibarsız olduğu kimi, yalan sözlərdən tikilmiş sənət mülkü də əbədi ola bilməz”.
Söz güllənəndə, söz çiçəkləyəndə, söz ağ buludun yağışına dönüb insanın ruhuna yağanda insanın üzü gülər, öz qaranlığından çıxar, başa düşər ki, qaranlıq onun içindən gəlsə də, onun mənəviyyatına çöksə də, qaranlıqla yaşaya bilməz. İnsan işıq istəyir. İşıq isə ağ bulud timsallı sözdədir. Fikirlərin, düşüncələrin qaranlığını dağıdan ağ yağış timsallı söz də ağ bulud gücündədir.
Mirzə Cəlil söz haqqında deyilənləri belə ümumiləşdirir: “dünyada... sözdən böyük yadigar yoxdur. Zira mal-mülk tələf olub gedir, söz qalır”.
Dənizin dibindən çıxarılmış heykəl ilk baxışda tanınmır, gərək cilini, yosununu təmizləyəsən, o zaman bütün gözəlliyilə üzə çıxacaq. Parlaq bir fikir də sözün naxışı ilə yaranır. Fikrin düyün nöqtələri xalçanın ilmələri kimidir. Lakin xalçada ilmələr vahid bir ahəngin ifadəsinə xidmət etdiyi halda, fikir düyünlərini eyni bir ahənglə düzmək daha çətin bir məsələdir. Ona görə də fikirlərin düzülüşündən, neçə birləşməsindən asılı olaraq, çox müxtəlif ahənglər yaranır. Ona görə də bədii sözün, müdrikliyin qavranılması da müəyyən hazırlıq tələb edir. Sözün yarısı onu deyənə, yarısı da qulaq asana məxsusdur.
Məşhur həkim Pol Raskin tələbələrinə qocalığın psixoloji təsirlərindən mühazirə oxumalı idi. Raskin mühazirəyə belə bir misalla başladı:
- “Xəstə” nə danışır, nə deyilənləri başa düşür. Bəzən saatlarla anlaşılmaz şeylər söyləyir. Zaman, məkan və ya şəxs anlayışı yoxdur. Yalnız adı ilə çağıranda reaksiya verir. Onu həmişə kimsə yedirir, yuyundurur, geyindirir. Dişləri yoxdur. Yeməklərini əzib verməkdən başqa çarə qalmır. Ağzından su axdığı üçün köynəyi həmişə ləkə içində olur. Yeriyə bilmir. Nə vaxt yatıb, nə vaxt duracağı məlum deyil. Bəzən gecə yarısı oyanıb qışqırır və heç kimi yatmağa qoymur. Bəzən sakit, bəzən də əsəbi olur. Kimsə gəlib onu yatızdırmayana qədər qışqırıb ağlayır”.
Bu misaldan sonra Raskin tələbələrindən bu “xəstəyə” baxmaq istəyib istəmədiklərini soruşdu. Təbii ki, tələbələr bunu edə bilməyəcəklərini söylədilər. Raskin isə hər gün bu işi böyük zövqlə gördüyünü və gələcəkdə onların da bu işi görəcəklərini öyrənəndə tələbələr təəccübləndilər. Daha sonra Raskin “xəstənin” fotoşəklini göstərdi. Bu həkiminin 6 aylıq qızı idi....
Deməli əsas məsələ sözü necə deməklə yanaşı, həm də necə başa düşməkdir. Aforizmlər də belə yaranıb, onların düzgün dozası belədir: minimum söz, maksimum məna. Belə ifadələrə çox rast gəlmişik : “Bağışla, vaxtım az olduğu üçün məktub uzun çıxdı”. Viktor Hüqo “Səfillər” romanının necə reaksiya doğurduğunu öyrənmək üçün redaktoruna cəmi bir işarəlik məktub yazmışdı:”? “Cavab isə, sual kimi lakonik idi: “! “
İki il əvvəl ingilislər ən qısa hekayə müsabiqəsi elan ediblər. Yarışmanın şərtlərinə görə, hekayədə kraliça, tanrı, seks, sirr kimi anlayışlar olmalıydı. Birinci yeri tutan müəllifin hekayəsi beləydi:
“-İlahi,-kraliça qışqırdı,-mən hamiləyəm, amma bilmirəm kimdən!”
Frederik Braun tarixin ən qısa qorxulu hekayəsinin müəllifidir:
“Dünyadakı ən sonuncu adam otaqda oturmuşdu. Qapı döyüldü...”
Klassik lakonikliyə ən gözəl nümunələrdən biri bir çox yunan şəhərlərini işğal edən Makedoniyalı II Filippə spartalıların verdiyi cavabdır:
“Sizə dərhal təslim olmağı məsləhət görərdim, əgər mənim ordum sizin torpaqlarınıza daxil olsa, mən bağlarınızı məhv edəcəm, əhalinizi qul edəcəm, şəhərlərinizi isə yerlə-yeksan edəcəm”.
Spartalı eforlar bu hədə-qorxuya bircə kəlməylə cavab veriblər: “Əgər...”
Amerikalı yazıçı O.Henri ən qısa hekayə yarışmasının qalibi olub. Onun yazdığı nəsr ənənəvi hekayə janrının düyün, kulimanasiya, çözüm kimi şərtlərinə uyğun olmalıydı:
“Sürücü siqaretindən bir qullab alıb yanacaq çənində nə qədər benzinin qaldığını görmək üçün əyildi. Mərhumun 23 yaşı vardı”.
O.Henrinin tiplərinin özünəməxsus danışıq tərzi, monoloq və dialoqları var. “Himeneyin məlumat kitabı”nda qızıl axtaran iki dost ilk qar lopaları düşəndə yerləşdikləri komada öz duzlu zarafatlarına qəhqəhə çəkib gülür, qazançadan çıxarıb içdikləri horranı tərifləyib, hətta bunu çörək də adlandırırlar. Qar yol-izi bağladığından komada əsir olan dostlar uçucu həftənin tamamında yalnız Qərb ədəbiyyatına məxsus təmtəraqla necə “səmimi” söhbət edirlər: “- Mən bilmirəm hava şarından dəmir qazanın dibinə damcılayan qatıq nə cür səs çıxarır, amma mənə elə gəlir ki, bu, sizin danışıq orqanlarınızdan sıyıq kimi axan ölü fikirlərə nisbətən ilahi musiqi olardı. Hər gün sizin çeynəməyib çıxardığınız səslər mənə inəyin gövşəməsini xatırladır. Təkcə bir fərqlə; inək tərbiyəlidir, gövşəyini özündə saxlayır, siz isə yox.
Mən,-Mister Qrin,-deyirəm,-siz bir vaxt mənim dostum olmusunuz, bu, açıq danışmağıma maneçilik törədir, əgər mən sizi, ya da adi pırtlaşıq tüklü, əyriqıç həyət itini özümə həmsöhbət seçməli olsaydım, indi bu komanın sakinlərindən biri quyruğunu bulayardı”.
Qar pəncərəni də basan vaxt dostlar şkafın üstündə iki kitab aşkar edəndə on unsiyalıq qızıl külçəsi tapdıqlarından daha çox sevinirlər. Azadlıqda bir səhifə də açmayan dostlar püşk atıb kitabları acgözlüklə oxumağa başlayırlar. Təhkiyəçi “Herkimerin zəruri biliklər” kitabından öyrənir ki, dəvənin neçə dişi var, gündə üç parç pivə içməsən, bunun puluna neçə girvənkə düyü almaq olar, bir girvənkədə neçə mismar olur və ilaxır. Digər kitabla da maraqlanır:
“- Aydaho, sənə hansı kitab düşüb?
- Bu şeir kitabıdır, müəllifi də Ömər Xəyyamdır. O bir növ çaxır satmaq üzrə agentə oxşayır. Özü də deyəsən farsdır.
- Fars? Ola bilməz. Mən bir dəfə də eşitməmişəm ki, İran türk xalçaları və malta pişiklərindən savayı, adı çəkilməyə layiq bir şey hasil edib”.
Söz sənətkarları bədii əsərdə yaratdıqları surətlərin portretini verdikləri kimi, onun müəyyən anlarda keçirdiyi əhvali-ruhiyyəni; şən vəziyyətini, nigarançılığını, məyusluğunu təsvir edirlər. Çünki obrazın oxucu tərəfindən başa düşülüb dərk edilməsində əhvali-ruhiyyə təsviri böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu yerdə yenə O. Henridən.
Adi bir donuzu fırıldaqçıdan 800 dollara alan Ceff onun sirk donuzu olmadığını, sadəcə aldandığıını başa düşüncə ən yaxın xiyabana yollanır. Arxasını belə nəql edir:” Orada donuzu kisədən çıxardım, diqqətlə yerə qoydum, bir xeyli nişan aldım və elə təpik ilişdirdim ki, donuz öz çığırtısından iyirmi fut qabağa, xiyabanın o başından da o yana uçdu”.
Donuzu satan Tatam Cefflə bir evdə kirayədə qalır. Ev sahibi nahar zamanı Ceffdən soruşur ki, mister Tatam üçün ocağın üstündə bir az şorba saxlayımmı? Tatamın artıq aradan çıxdığına əmin olan Ceffin cavabı sözlərdən hörülmüş yumor çələngidir:
“- Çox gözləməli olacaqsınız,-dedim,-ona isti şorba saxlaya-saxlaya siz bütün kömür yataqlarını və hər iki yarımkürənin meşəsini yandırıb qurtararsınız,” deyir.
Söz yerinə düşəndə, onu əhatə edən dil vahidləri ilə bütün üslubi əlaqələri möhkəmlədəndə olduqca mənalı görkəm alır. Onun bütün daxili enerjisi və bədiilik potensialı aşkarlanır, yüksək hissi-emosional səviyyə qazanır. Belə üslubi şəraitdə sözün bədii məna siqləti daha təsirli və anlaşıqlı olur.
1960-1975- ci illər arasında Avropa, xüsusən İtaliya rejissorları tərəfindən çəkilən Spaghetti Western filmləri qeyri-adi ifadə tərzi ilə diqqəti çəkir: “ Görünür bu məmləkətin qəbiristanlığında basdırılmaq üçün təkcə cənazə olmaq kifayət etmir”. (“Möhtəşəm yeddiliyin dönüşü” filmindən; yeri gəlmişkən, baş rolda Yul Brynnerin çəkildiyi bu filmin özü də möhtəşəmdir. Baxmayanlara baxmağı tövsiyə edirəm.)
Yazıçı bədii əsərdə yaratdığı surəti oxucuya daha dolğun, yadda qalan şəkildə təqdim etmək üçün ona müxtəlif rakurslardan yanaşır; onun danışıq tərzini, davranışını, rəftarını təsvir etməklə yanaşı, xarici görkəmi: boyu, bədəninin quruluşu, rəngi, üzünün əsas cizgiləri, geyimi haqqında məlumat verir. Həmin əlamətlərin köməyi ilə bu və ya başqa surəti oxucunun nəzərində canlandırır. Daha doğrusu, o, sözlə obrazın portretini çəkir: Bu mənada O.Henrinin “Çoşka etikası” hekayəsindəki Kənd Maymağının tipik obrazı sanki səninlə üzbəüzdür: “Onun boyu nəhəng, gözləri buxarı üstünə qoyulan, Harriyet xalanın hələ qız ikən oynatdığı çini itin gözləri kimi göy və yaltaq idi. Saçları Vatikandakı diskatanın saçları kimi qıvrım, saçlarının rəngi isə Amerika rəssamının çəkdiyi və Amerika mehmanxanasında divar kağızındakı deşikləri örtmək üçün asılmış “Böyük Kanyoda günəşin qürubu” rəsmini andırırdı”.
Mən sözlə yaradılmış parlaq ədəbi obrazlar üçün Alyaskaya baş vurduğum zaman lap yaxında kiminsə hənirtisini eşidirəm.Bu, “Danabaş kəndinin əhvalatları”ndakı Xudayar bəydir. “Xudayar bəyin ancaq otuz yeddi, otuz səkkiz sinni olar, artıq olmaz, bəlkə əskik olar. Boyu ucadı, saqqalı, qaşları tünd qaradı. Bir tikə ağ yoxdu gözlərində. Belə ki, bəzi vaxt Xudayar bəy papağı basır gözünün üstünə. Papaq qara, üz qara. Papağın altından gözlər belə işarır ki, adamın canına vahimə ötürür. Bunlar hamısı ötər, Xudayar bəyin bir böyük qüsuru var. Burnu əyridi, amma pis əyridi. Əyri də var, əyri də var. Mən çox gözəllər görmüşəm ki, burnu əyridir.Amma Xudayar bəyin burnu pis əyridir. Burnunun yuxarı tərəfindən bir sümük dikəlib, sümük düzdü, amma aşağısının əti xoruz pipiyi kimi düşüb sol yana”.
Mən fırça ilə çəkilən çox rəsmlər görmüşəm, sözün qüdrəti ilə yaradılmış obrazlarla tanışam. Amma qələmin yaratdığı belə bitkin, bədii obraza rast gəlməmişəm. Odur ki, qətiyyətlə deyə bilərəm: Təsviri incəsənətdə “Mona Liza” hansı pillədə durursa, Xudayar bəyin bədii portreti də o pillədədir. O artıq təxəyyül məsulundan çox canlı insanın foto-şəklidir.
Elə adamlar var ki, onların ən səciyyəvi və tipik mahiyyətini açıb göstərə biləcək bir şey söyləmək çətindir; bunlar elə adamlardır ki, belələrini adətən “adi” insanlar, “əksəriyyət” adlandırırlar. Onlar sənsən, mənəm, odur. Bizim hər birimiz söz sənətinin predmetiyik. Lakin sadə insanın daxili aləmini açıb tipik surət səviyyəsinə qaldırmaq hər yazıçının hünəri deyil. Odur ki, bir çoxları oğruları, qatilləri, yaxud məzlumları, yaxud varlıları, fahişələri, mafiozları-bir sözlə, əcaib və qeyri-adi elə adamları əsər qəhrəmanına çevirirlər. Təki qələmə alınan hadisə oxucunu cəlb etsin, əsəri tirajlansın. Bir çox hallarda istəklərinə nail də ola bilirlər. Müasir dedektiv romanlarının müəllifləri kimi.
Lakin hamının avtomobili yoxdur axı. İlya İlf və Yevgeni Petrovun dediyi kimi, bəşəriyyətin ən böyük hissəsini piyadalar təşkil edir. Qüdrətli sənətkarlar qəhrəmanlarını əsasən sıravi adamlar arasından seçərək ölməzlik zirvəsinə qaldırırlar. Qoqol “kiçik insanın” sarsıdıcı yaşantılarına işıq salır, ona dərin rəğbət aşılayırdı. “Şinel” povestinin qəhrəmanları ilə biz bu gün də addımbaşı rastlaşıb, diqqət yetirmədən ötüb keçirik. Qoqol isə hələ o zaman dayandı, adi insan Başmaçkinin daxili aləmini kəşf edərək əbədi söz abidəsi yaratdı. Saysız-hesabsız ağıllı adamlar Başmaçkinlə tanış olanda dərhal ağıllarına gəldi ki, onlar və yüzlərlə tanışları, dostları Başmaçkinə yaman oxşayırlar. Bu adamlar Qoqoldan qabaq da bilirdilər ki, onların bu dostları Başmaçkin kimidirlər, lakin təkcə bunu bilmirdilər ki, onların adı məhz Başmaçkindir. Onlar gözümüzün qabağında hər gün vurnuxur, qaçışırlar, lakin müəyyən dərəcədə tutqun şəkildə təcəssüm edirlər. Qoqolun özünəməxsus düşüncə tərzi və yaradıcılıq üsulu elə əsərlər yaratmağa imkan verdi ki, bundan nəinki rus yazıçıları, dünya ədəbiyyatının nümayəndələri də heyranlıqla bəhrələnirlər.
Dostoyevskinin 1846-cı ildə nəşr olunan “Zavallı insanlar” romanı haqqında Belinski bu qənaətdə idi: “Oxucunu eyni zamanda güldürmək, həm də onun ruhunu təlatümə gətirmək, oxucunu göz yaşları içində gülümsəməyə məcbur etmək - heç bilirsinizmi, nə böyük bacarıq, nə böyük istedaddır?! ... Biz hamımız Qoqolun “Şinel”indən çıxmışıq. Lakin Dostoyevskinin “Zavallı insanlar”ı dünyaya yeni bir Qoqolun gəldiyini xəbər verir. Roman, Qoqolun “Şinel”indən sonra kiçik rus çinovnikinin acınacaqlı həyatına həsr edilmiş ikinci güclü əsərdir”.
İlya İlf və Yevgeni Petrovun “Qızıl dana” əsərində yaratdıqları Kukuşkind obrazı Başmaçkini xatırladır. Lakin Kukuşkindin şineldən betər bir dərdi var. O, yaşa dolduğundan daim işdən çıxarılacağı qorxusu ilə yaşayır. Kukuşkindin dostları yoxdur. O ki qaldı iş yoldaşlarına, onlar ciddi adamlar idi və yalnız ildə bir dəfə-aprelin birində zarafat edirdilər. Həm də bu şən əyləncə və fərəfli aldatma günü onlar ancaq bir kədərli zarafat edirdilər: makinada Kukuşkindin işdən azad olunması haqqında saxta əmr hazırlayır və onun stolunun üstünə qoyurdular. Və yeddi il ərzində hər dəfə qoca ürəyini tuturdu, bu isə hamını çox əyləndirirdi.
Əlbəttə, sözün rəngi ilə adi adamların portretini yaratmaq hər bir yazıçının fərdi manerasıdır. Azərbaycan ədəbiyyatında Novruzəli, usta Zeynal kimi kiçik adamlar ədəbiyyatda adətən öz üzərlərinə düşən ictimai vəzifəni vicdanla və bacarıqla yerinə yetirmək, bu baxımdan fədakarlıq göstərmək, çiyinlərini yükün ağırına vermək sifətləri ilə müəlliflər tərəfindən səxavətlə mükafatlandırılırlar. “Dantenin yubileyi” əsərinin qəhrəmanı Kəbirlinski isə bu cəhətdən də mağmındır. Hamının güldüyü, uğursuzluq və səfehlik nümunəsi olan istedadsız aktyor Kəbirlinskinin əcayib səadəti filmdə açıq-aşkar görünür. Ancaq o, təkcə özünün sənətə təmənnasız bağlılığı, teatra böyük məhəbbəti ilə xoşbəxtdir.
Mən “Səfər Alışarlını ədəbiyyata gətirən kiçik adamlar oldu” desəm, yəqin ki yanılmaram. Ötən əsrin səksəninci illərində gənc yazıçının “Azərbaycan” jurnalında nəşr olunmuş “Zəng” və “Qasım” hekayələri ədəbi hadisə idi. Lakin sonralar S.Alışarlı yaxşı tanıdığı adamlara arxa çevirib, ədəbiyyatın ağır artilleriyasına - romana üz tutmaqla sanki dostlarına da arxa çevirdi.
Bədii ədəbiyyatın birinci ünsürü, bilavasitə predmeti olan söz elmi və bədii fikrin təzahürüdür. Funksiya dairəsinin genişliyi, universal xarakteri ilə bir çox cəhətdən yüksək semantik qiymətə malik olan söz adlandırma, məlumat vermə, ümumiləşdirmə, danışanın və dinləyənin münasibətini, hisslərini ifadə etmə qüdrətinə malikdir. Buna görə də yazıçı söz dənizini səbr və zəhmətlə nəzərdən keçirir, fikrin, anlayışın onlarca ifadəçilərindən daha dəqiq və sərrast olanını, ekspressiv yüklü söz vahidlərini sənətin ilkin elementləri kimi birləşdirir, təsviri zəruri olan fikrin yüksək səviyyədə ifadəsinə nail olmağa çalışır. A. Fadeyev sənətkar əməyinin çətinliklərindən bəhs edərək yazırdı: “Yazıçının qarşısında nəhəng söz, anlayış dənizi durur: hər hansı fikrin, obrazın ifadəsi üçün on, on beş, iyirmi söz yada düşür. Lakin necə edəsən ki, gördüyünü, demək istədiyini son dərəcə dəqiqliklə deyə biləsən! Yazıçını bürüyən söz dənizinin dalğaları sahilsiz və dibsizdir” Yazıçı bu dalğaları öz sənət məcrasına uğurla yönəltdikdə onun əsərinin dili də dəniz dalğaları kimi parlaq və təlatümlü olur. Hər bir ədəbi əsər sözlərdən toxunan obrazlar qalereyasıdır. Əsərdəki obrazların xarakterini, həyata baxışını mükəmməl öyrənməklə yazıçını düşündürən problemi, əsərin ideyasını anlamaq və dəyərləndirmək mümkündür. Bu, obrazların ustalıqla, orijinal bədii vasitələrlə yaradılmasından irəli gəlir.
Həmin o sözü tapmaq isə axtarışlar tələb edir. Mayakovski demişkən:
Nə yoxsuldur dünyanın
söz emalatxanası!
Lazım olan bir sözü kimdən,
ya hardan alaq?
Yalnış söz Sizif əməyi kimidir, nə qədər yüksəyə qaldırsan da dığırlanıb üstünə gələcək. B.Nuşiç yazırdı: “Bu barədə düşünməyə dəyər, lakin nəyinən?” “Siçovullar gəmiyə qayıdırlar. İndi daha o, batmaz”. Pis adamın düşüncəsi isə belədir: Yuxarıya dırmaşandan sonra adamın ürəyindən ən çox nə keçir? Aşağıya tüpürmək!
Mark Tvenin təbirincə, sözün düzünü desən, heç bir şeyi yadda saxlamaq lazım gəlməz, şübhə edəndə sözün düzünü de. Səs-küy özlüyündə heç bir şeyi sübut etmir: bəzən toyuq yumurta yumurtlayır, amma elə qaqqıldayır ki, elə bil bütöv bir planet yumurtlamışdır.
Tom Soyyerin müəllifi yazırdı: “Nə yaxşı oldu ki, Amerikanı kəşf etdilər, amma onu görməyib yanından keçsəydilər, daha yaxşı olardı...” Allahın mərhəməti ilə biz Amerikada üç qiymətli hədiyyə almışıq: söz azadlığı, vicdan azadlığı və bizi bu azadlıqlardan istifadə etməkdən çəkindirən ağıl.” “Bank işçisi sənə günəşli havada öz çətirini verən və yağış yağmağa başlayan kimi onu geri alan kəsdir.”
Karel Çapek müxtəlif düşüncələri belə ifadə edirdi: “Xoruz: Hələ işıqlanmır. Çünki banlamamışam”. “Milçək pəncərə şüşəsində: Mən indi kainatın axırının harada olduğunu bilirəm”. “Donuz və mirvari: Brr! Mənim yeməyimə nə töküblər? Bu, lap yaramazlıqdır”. Kötüyü narahat edən odur ki, görəsən nə üçün “Hörmətli kötük” demirlər? Eşşək də narahatdır: “Ay-hay, bu cür ciddi vaxtdır, amma gilas qətiyyən utanmadan çiçək açır.
Robin Şarma məsləhət görür ki, imkan olduqca, ucadan sənə uğur gətirəcəyinə inandığın, olmasını istədiyin sözləri de! Bunlar “mantra” adlanır və mənası “şüurunu azad etməkdir”. Bu sözlər səndə gerçəkləşəcək. Sən gün ərzində nə düşünürsənsə, nə deyirsənsə “onların cəmisən”. Pozitiv və güclü ol! Sənin öz gözündəki obrazın, sənin öngörməndir, yalnızca yaxşı şeylər düşün.
Bəzən sözün ifadə etdiyi anlayış onun dildəki real, nominativ mənasından çıxara, söz fərdin düşüncə tərzinə ziddiyyət yarada bilir. Belə məqamlarda sözün mənfi və müsbət mənaları öz məhvərindən çıxır, başqa fikrin məhvəri ətrafında fırlanmağa başlayır. Məsələn, müsahibə zamanı jurnalistin, məhkəmədə vəkilin gülüş doğuran belə suallarını kim eşitməyib ki:
-”Fotonuz çəkilərkən orada idinizmi?”
- “Yalnız idiniz, yoxsa təkbaşına?”
- “Döyüşdə öldürülən siz idiniz, yoxsa qardaşınız?”
-” O, sizi öldürdümü?”
-”Toqquşan maşınlar arasında nə qədər məsafə vardı?”
- “Oradan ayrılana qədər orada qaldınız?”
-”Neçə dəfə intihar etmisiniz?”
Sual: “Üç övladınız var dediniz!”
Cavab: “Bəli.”
Sual: “Neçəsi oğlandır?”
Cavab: “Oğlum yoxdur.”
Sual: “Bəs neçə qızınız var?”
Sual: “İlk evliliyiniz nə üçün sona çatmışdı?”
Cavab: “Ölüm səbəbiylə.”
Sual: “Kim ölmüşdü?”
Sual: “Şübhəli adamın əlamətləri necə idi?”
Cavab: “Orta boyluydu, saqqalı vardı.”
Sual: “Kişiydi, yoxsa qadın?”
Çex satiriki Karel Çapekin hekayələrindən birində belə bir dialoq var:
Sual: “Yarmağa başlamadan əvvəl adamın nəbzinə baxdınızmı, doktor?”
Cavab: “Xeyr.”
Sual : “Ürəyini dinlədinizmi?”
Cavab: “Xeyr.”
Sual: “Nəfəs alıb almadığını yoxladınızmı?”
Cavab: “Xeyr.”
Sual: “O halda siz yarmağa başlayarkən adam hələ sağ ola bilərdi, elə deyilmi?”
Cavab: “Xeyr.”
Sual: “Nəyə görə bu qədər əminsiniz, doktor?”
Cavab: “Çünkü adamın beyni masamın üstündə bir bankanım içindəydi.”
Sual: “Yenə də xəstə hələ sağ qala bilməzdimi?”
Cavab: “Qala bilərdi, hətta bu anda bir məhkəmə salonunda vəkillik də edə bilərdi.
Dünya satirasının şah əsəri olan “Qulliverin səyahəti”nin müəllifi C. Svift oxucularına belə xitab edirdi: “Mən ən sadə bir dildə yalnız olan hadisələri ifadə etməyə çalışdım. Məqsədim heç də səni əyləndirmək deyil, sənə bir çox yeni məlumatlar verməkdir”.
Qulliver xəyali Laqoda şəhərinin akademiyasında aparılan elmi-tədqiqat işləri ilə maraqlanır. Burada hətta ən qabiliyyətsiz və cahil adam azacıq vəsait və fiziki qüvvə sərf etməklə xüsusi mexaniki cihaz vasitəsilə fəlsəfə, şeir, siyasət, hüquq, riyaziyyat və ilahiyyatdan kitablar yaza bilər. Üsul da indiki lotereya oyunlarına bənzəyir. Otağın ortasına qoyulmuş çərçivənin səthində taxta lövhəciklər qurulur. Bu lövhəciklərə yapışdırılmış xırda kağızların üstünə Balnibarbi dilində olan bütün sözlər cürbəcür hallarda, zamanlarda, təsrif şəkillərində yazılmış və ardıcıl şəkildə düzülmüşdür. Çərçivənin böyründəki dəstəyi çevirəndə lövhəciklər sətirlərdə yan-yana düşüb cümlə təşkil edir. Müəllif onları kağıza köçürməklə mükəmməl foliantlar ərsəyə gətirir. Bu kitablar sadə adamlar üçün deyil, çünki onu anlamaq səviyyəsində deyillər. Hökumət rüsum və vergiləri, qiymətləri artıranda bu üsulla izahat verdiyindən qara camaat peysərini qaşıyıb bir-birinin üzünə baxır. Şeirlər də onlarlıq deyil. Ali təbəqə bu şeirləri yeni ədəbi cərəyanların bədii nümunəsi kimi qiymətləndirdiyi halda, rəiyyət mat-mat başını bulayır.
Qulliver akademiyanın dilşünaslıq bölməsində daha bir layihə ilə tanış olur. Həmin layihədə tələb edilir ki, bütün sözlər tamamilə atılsın. Bunun başlıca olaraq sağlamlığa və vaxta qənaət etməyə xeyri çoxdur. Axı tamamilə aydındır ki, söz söyləmək insanın boğazını və ciyərlərini yorur və beləliklə bizim ömrümüzü qısaldır. Sözlər yalnız cisimlərin adlarından ibarət olduğu üçün, öz fikir və arzularımızı ifadə etməyə lazım gələn cisimləri yanımızda gəzdirmək xeyli əlverişlidir. Məsələn, papaq salamlaşmağa işarədir, papağını çıxarıb təzim edirsən, tərəf-müqabili də əlini atır papağına . Ayrılanda dəsmallar yellənir, yəni ki, xudahafiz! Heç xarici dil bilməyə də ehtiyac yoxdur. Nə bilim, orevuar, qud bay, do svidaniya filan.
Bu üsulun yeganə nöqsanı bundan ibarətdir ki, bir-birilə danışanlar söhbət zamanı lazım olacaq müxtəlif şeylərlə dolu iri bağlamaları dallarında gəzdirməli olurlar. Qulliver ağır yük altında, hamballar kimi, ikiqat olmuş belə alimlərə tez-tez rast gəlir. Onlar küçədə bir-birini gördükdə, öz kisələrini çiyinlərindən yerə qoyub açır və oradan lazım olan şeyləri çıxarıb bir-birilə söhbət edirdilər. İndiki vaxtda isə bu üsul heç ağlabatan deyil. Məsələn, gedib məhkəməyə necə şikayət edəsən ki, filankəs mənə filan qədər atıb, xahiş edirəm borcumu qaytarsın. Görüntülü telefonda “ta nə var, nə yox”u necə ifadə edəsən və sair və ilaxır.
Adam lüt olanda ayıb sayıldığı kimi, sözlər də çılpaq olanda ədəbsizlik sayılır. Odur ki, sözü geyindirmək, yaraşığa salmaq, mənalandırmaq bədii ədəbiyyatın əsas şərtlərindən biridir. Müəlliflərinin adını unutsam da əsərlərindən bu seçmələrin məzmunu yaddaşımdadır: “Əgər bir yerdə kiçik insanların kölgəsi böyüyürsə, demək o yerdə Günəş batır”. “Aşiq olarkən insan ağlını itirir və yalnız evləndikdən sonra bu itkini hiss edir”. “Qadın çox şey istəyir, amma birindən. Kişi bir şey istəyir, amma çoxundan”. “Necə ər istəyirsən-kasıb, yoxsa varlı? Kasıba ərə gedəcəksən-ərindən başqa heç nəyin olmayacaq. Varlıya ərə gedəcəksən-ərindən başqa hər şeyin olacaq”. “Yaxşı geyinmiş axmaq məclisdə ağzını açana qədər parlayacaq”. “Arxanca danışırlarsa deməli sən qabaqdasan”. “Ölmək dəhşət deyil, dəhşət yaşamaqdır”. “Dünya hamıya çatacaq qədər böyükdür. Başqasının yerini tutmağa çalışmaqdansa, öz yerin haqqında fikirləş”. “Dünyada üç fəlakət var: yanğın, qadın, dəniz”. “İnsan həyatının bir dövründə aldanır, o biri dövründə aldadır, başqa sözlə desək, dünyaya quzu kimi gəlir, tülkü kimi gedir”.
Polşa yumoristi Yeji Lents: “ - Yaxşı, tutaq ki, başınla vurub divarı deşdin. Bəs qonşu kamerada nə edəcəksən?” - sualı ilə totalitar rejimin siyasi mənzərəsini böyük ustalıqla yaradır. Cəlladı məzəmmət etdilər ki, o bütün siyasi quruluşlarda cəlladlıq edib və sonralar əvvəl sərəncamı ilə edamları yerinə yetirdiyi şəxslərin özlərini edam edib. Cəllad deyir: “ Siyasi baxışların mənə dəxli yoxdur. Mən qarşımda yalnız insanı görürəm.”
“Başını dik tut! - deyə cəllad ilgəyi məhbusun boynuna keçirdi”.
Cəmi-cümlətanı bir-iki cümlədi, amma satirik yükü bütöv bir romandan ağırdır.
Boğazdan asılanın evində kəndirdən danışmazlar. Bəs cəlladın evində necə?
Totalitar rejimdə yaranan bədii sözün ömrü daha uzun olur. Çünki mənası alt qatdadır, onu anlamaq düşüncə tələb edir. Belə rejimdə fikir mübadiləsi aparmaq üçün öz fikirləri ilə rəis yanına gedən adam rəisinin fikri ilə geri qayıdır. Əgər söz insanlarda hətta azadlıq illüziyası yaratsa belə, bunun özü diktatorlar üçün çox qorxuludur.Elə buna görə də zora söykənmiş bütün sistemlər sözü nəzarət altında saxlamağa çalışıblar. Sözü mühasirəyə alıblar. Bunun nəticəsidir ki, söz sənəti digər sahələrə nisbətən daha çox itki verib. Sürgünlər, həbslər, edamlar, işgəncələr, intiharlar...
Sözlə insanları birləşdirmək də olar, ayırmaq da. Sözlə mərhəmət də qazanmaq olar, ədavət və düşmənçilik də. Söz imperiyalar yaradıb, söz imperiyalar çökdürüb. Mistik, demaqoqik söz Adolf Hitler kimi diktatorların da hakimiyyət əldə etməsində mühüm rol oynamışdır. Hansı din, hansı sistem sözə zorakılıqla cavab veribsə, nüfuzunu itirib. Sözə zorakılıqla cavab verən sistemin, dinin, hər hansı təşkilatın yaxşı reputasiyası ola bilməz. Söz həm də xalqın gücünü, potensialını ortaya qoyan ifadə vasitəsidir. Umberto Eko deyirdi ki, əgər Hitler Tolstoyun “Hərb və Sülh” romanını oxusaydı, Rusiyaya hücum etməzdi. Hüqonun “Səfillər” əsəri ilə milyonlarla insana şamdan verdiyini kim bilmir ki?
Söz sənəti bu qədər ciddi sahə olmasaydı, bir çox ölkələrdə yazı adamlarına heykəllər qoyulmazdı. Doğrudur, bu məsələdə bəzən subyektiv amillər də olur. Məsəlçün belə:
Bir gün Brejnev küçə ilə gəzir, Puşkinin heykəlini görüb yanındakı şəxsdən soruşur ki, kimin heykəlidir. Yanındakı şəxs cavab verir:
- Puşkinin heykəlidir.
- Hansı Puşkin, “Mumu”nu yazan?
- Yox, “Mumu”nu Turgenev yazıb.
- Qəribədir. “Mumu”nu Turgenev yazır, amma heykəli Puşkinə qoyurlar.
Deyilənə görə, Balzakın masasının üstündə Napoleonun balaca heykəlciyi varmış. Balzak həmin heykəlciyin altına yazıb ki, sənin qılıncla ala bilmədiyin yerləri mən qələmlə alacağam.Həqiqətən də elə oldu. Bu gün Balzakın əsərləri dünyanın bir çox dillərinə çevrilib.İnsanlar hələ də Balzakı sevə-sevə oxuyurlar. “Qorio ata” romanı dünya ədəbiyyatının ən güclü nümunələrindən biri hesab olunur.
Söz və üslub, məntiq-məna ilə bağlı əlamətlər Saltıkov-Şedrin yaradıcılığında satirik bədiiyyatın əsas vasitəsidir. “Mesenat qartal” hekayəsində yaradılmış Qartal obrazı yığcam sözün tam fərqli ifadə vasitəsidir. Şairlərin vəsf elədiyi qartalın baxışları itidir, uçuşu əzəmətlidir. O, başqa quşlar kimi uçmur, havada süzür, göy gurultusu ilə bəhsə girişir. Şedrinin qartalı isə bu keyfiyyətlərlə yanaşı, həm də alicənabdır. Məsələn, nişanı olan filan qorodovoy qartal kimi güdür, alıb yatır, sorğu-sual eləyir, sonra da bağışlayır.
Sonra bu “bağışlamaq” söhbəti Şedrini düşündürür ki, alıb-yatacaqdısa, sonra bağışlayacaqdısa, onda niyə zülm çəkib tuturdu?
Alicənab qartalın qəzəbli vaxtı qızılquş ona sual verir:
- Sənə belə bir məsələ verirəm: bu gecə iki pud ov əti qarət edilmişdir. Bunu düz iki yerə bölsək, yarısını sənə, yarısını da bütün nökər-naibə versək, onda sənin payına nə düşər?
Qartal cavab verdi ki:
- Hamısı.
Qızılquş etiraz etdi. Onun ifadə tərzi qartala dözülməz bir şey kimi göründü. O, “hamısı” dediyi halda nökərin nə ixtiyarı var idi ki, buna etiraz eləyib “yox” desin? Bunu düşünərkən qan başına vurdu. “Məlumdur ki, qartalların qan başına vuranda, onlar pedaqoji üsulları qiyamdan ayıra bilmirlər”. İndi də elə oldu, qartal qızılquşun işini bitirdi.
Qartalın başı olar bir yumruq boyda, uşaq yumruğu ilə götürsək, iki yumruq boyda. Ora ki qan sızdı ha, dostundursa, bıçağı arxadan saplayacaq, rəisindisə “of” demədən işdən qovacaq, qardaşındırsa, dədəni yandıracaq. Bu, məğlubların alın yazısıdırsa, sözün qələbəsi, bədii ifadə simvolu, məcaz və rəmzi, məna-məzmun açımı, hiddət və münasibət, sözün ifşa gücünün göstəricisidir.
Sözlə başladıq, sözlə də yekun vuraq: Ey İlahi Söz! Sənin böyüklüyün, ululuğun önündə dilimiz lal, qolumuz gücsüz, nitqimiz kəsərsizdir. Ey Haqq Söz! Sən alilər alisi, xalislər xalisi, müqəddəslər müqəddəsi, əzizlər əzizisən. İnsanın varlığını əsir alan, onu özünə tabe edən söz... Sözün aciz olduğu elə məqamlar var ki, onu rənglər deyir...
Dünyada maddi varlıq adına hər şeyin öz rəngi olduğu kimi, sözün də rəngi var: mavi, yaşıl, göy, qırmızı...
Söz var ki, qırmızıcana adamın üzünə deyilir, biri söznən ağ eləyir, digəri qan qaraldır. Sözün deyilmə tərzinə görə sozalma, bozarma, qaralma, qızarma, saralma, göyərmə hallarına da tez-tez rast gəlinir.
Sözün çəkisi də var. Çəkiyə fikir verəndə gərək çalışasan ki, həmin söz güldən ağır olmasın. Bu gül də ibarət olmalıdı qızıl güldən. Yoxsa Saxarada gül var ki, çəkisi bir tondur. Bu çəkidə sözü bir batman bala qatıb yemək olmaz.
Xətai demişkən, söz var kəsdirər başı, söz var kəsər savaşı. Söz var vəzir eylər, söz var rəzil eylər. Şimşək kimi çaxanı, yandırıb yaxanı, yara vuranı, ara vuranı var. Sözün həngi də var, ahəngi də. Alisi də var, ulusu da, qəmbərqulusu da. Gerçək sözlər hər zaman gözəl deyildir. Gözəl sözlər də hər zaman gerçək deyildir.
Gözəl odur ki, qısa olsun, mənalı olsun. Sonda müdriklərdən bir kəlam da yadıma düşdü: Bağışlayın ki, vaxtımın azlığından bu yazı uzun çıxdı.
Naxçıvan şəhəri
22 fevral 2017-ci il
çap et